luGORRI

“Handia” filma bolo-bolo dabil azkeneko asteotan. Filmak lortutako arrakastak euskarazko euskal zinemari ekarpen itzela egin dio. Hamaika esparrutan lortu zituen Goya sariak, ondo mereziak. Pelikularen girotzea sekulakoa da, baserriko bizitza miserablea (gaur egun batek baino gehiagok irudikatzen duen bukolikotasunetik aldenduta), ohiturak, gerraren gogorra… Ildo honetatik, filma hasieran azaltzen den eszena bati erreparatu genion: Martin anaiak otsokumea hartzen duen horri, hain zuzen ere. Atentzio handia eman zigun, izan ere, garaiko giroaren adierazle bikaina iruditu zitzaigun. Bati baino gehiagori arrotza irudituko zaio, baina duela ez asko, gure basoak halako animalien bizileku ziren.

Hilabete hauetan plazaratu ditugun artikuluen artean, basoarekin zerikusia zuten hainbat aditzera eman ditugu; besteak beste, gizakiaren jardunaren ondorioz sortutako suteek eragiten zituzten kalteak hizpide izan dira. Ez ziren, ordea, arrisku bakarrak. Pentsa daitekeenez, baso eta oihanak hamaika motako piztien bizitoki ziren, eta gizakiaren presioa geroz eta gertuago pairatzen zuten heinean, abere eta aziendei kalte nabarmenak eragin zizkieten. Horregatik, “Handia”-ren otsokumea aintzat hartuz, Oiartzungo kasua ere jorratzen duten azken ikerkuntzetan oinarrituz (1) eta akten hustuketa ardatz izanik, Bailaran, XVII. mende eta XVIII. mende hasieran bizi zen egoerari buruz galdetu diogu geure buruari.

Otsoak XV. mende amaieran

Datuak eskutan, basapiztien artean otsoek izan zuten protagonismorik nabarmenena. Azeri, azkonar, basakatu, erbiñude, hartz, katamotz, lepahori edo bestelako basa-haragijaleen inguruko berririk apenas dugun. Egia da, ordea, berri horiek denbora tarte jakin batera mugatzen direla. Etorkizunean burutuko diren akten hustuketa lanek ikuspegi zabalago bat izaten lagunduko digute, baina orain dugun informazioarekin, otsoen arriskua XVIII. mende hasieran, 1700tik aurrera, bereziki larria izan zela ematen du. Hori azalduko lukeen faktoreetako bat gerra egoera litzateke, Ondorengotza Gerrarekin, hain zuzen ere. Halako garaiek, basoetan ematen zen giza-jarduna apalduko dute eta beraz, bizitza basatiak aurretik galdutako lekua berreskuratuko zukeen. Hainbat egilek prozesu hori bera XIX. mendean eman zela aipatzen dute, baita Oiartzunen bertan ere. Dena den, ohartu beharra dago penintsulan izan ziren arazoak otsoen inguruan ditugun berriak baino beranduago hasi zirela eta beraz, otsoen gaineko kezkek beste faktore batzutan izango zuten oinarria.

Arrazoia edozein delarik ere, bizitza basatiak gure gizartean beti izan zuen lekua duela gutxi arte; gizakia, zibilizazioa eta hiri mundua landa, mendi eta basoen ondoan zeuden. Harreman horretan talkak sortzen ziren. Hasiera batean, gizakiak begiz jo zuen animalia hartza izan zen; handiena eta indartsuena izaki, kalterik ikusgarrienak berak sortzen zituen. Haren aurkako ekimenak XVIII. mendean apaltzen joan ziren, kopurua gutxitu ahala, eta azkena XIX. mende erdialdean ehizatu zen. Hartzaren ondoren, otsoa izan zen gizakiaren jo-puntu nagusia. Oraindik XX. mende hasierako hamarkadetan gure mendietako animalia genuen, ordurako Aizkorri, Aralar eta Iparralde eta Hegoaldeko mugan zebilelarik (2).

Udal-aktez gaindi, Oiartzungo bestelako dokumentazioak ere hainbat datu eskaintzen dizkigu. XV. mende amaierako Errenteria eta Bailararen arteko mugarritzean, adibidez, Olaberriaga inguruetatik gertu zeuden mugarrien artean, bat otso-zulo baten ondoan zegoen: “’d’este dicho mojón a otro mojón qu’está entre dos caminos, junto a vna cueba de lobos…”. Askoz adierazgarriagoak dira, ordea, 1501eko ordenantzek dakarzkiguten berriak. Bertako 55. tituluak otso eta azeriei leku egiten die, haiek ehizatzeagatik sariak adostuz: otso heldu bakoitzeko, dukat erdia; harrapatzen zen otsokume bakoitzeko, dukat erdia; azeriko, aldiz, 3 txanfoi t’erdi. Ez hori bakarrik. Adierazgarriena ondoren ezarritako neurria da, animalia horiek oso ugariak zirela islatzen baitu. Ordenantzek urtean hiru egunez ehizaldi bana egingo zirela xedatu zuten, goizetik gauera arte iraungo zutenak. Ez zen nolanahiko ekimena, gainera. Ordenantzaren arabera, jarduna 80-100 lagun inguruk burutuko zuen, lau taldetan banatuak. Ordurako otsoak eta azeriak oiartzuarren helburua baziren ere, bazegoen bestelako piztien arriskurik, hartzak kasu. Egia da, hauen erasoaldiak urriagoak zirela, baina LXVI. ordenantzak horien inguruan aipamena egitea (otso, hartz eta “antzeko animaliek” egindako erasoak), noizean behin begiztatzen zirenaren isla dakar.

Gorenaldia XVIII. mende hasieran

Aipatutako datuez gain, udal aktetan azaltzen zaizkigun lehenengo berriak Lesakako udalbatzak Oiartzungoari bidalitako gutunei esker dakizkigu. 1696ko urtarrilaren 14an (A-1-9-1, 42 au.) herri nafarrak, egindako ehizatzearen berri eman zion Bailarari.

Handik ia urtebetera, 1696ko abendu eta 1697ko urtarrila bitartean, bi herriek hainbat gutun bidali zioten elkarri (A-1-9-2, 11 au.-11at.). Agidanez, Lesakak laguntza eske idatzi zion Oiartzuni, Anizlarrea inguruetan otsoek sortutako arazoak zirela eta. Zehazki, animalia horien aurkako uxaldian laguntza eman ziezaioetla eskatzen zuen. Oiartzunek proposamena ez zuen gaizki ikusi, eta gaia jorratzeko alkateak eta hainbat auzo bidaliko zituela adierazi zion.

Egoera bertsua azaltzen zaigu urte gutxiren buruan. Esan bezala, 1700 urtetik aurrera izan zen otsoen jardunaren gorenaldia. Udalbatzak orduko urtarrilean idatzitako hitzak, behintzat, ezin argiagoak dira:

“hauiendo reconocido los muchos y continuos daños que haçen los lobos en juridiçión de este dicho Valle y su contorno a los ganado de sus vecinos que ha llegado el aumento y rabia de aquel género de animales que aun de día ban acossando a los reuaños a vista de los pastores y raro es la cría de la yegua que dejan de comer” (A-1-10-2, 22 au.)

Horretarako ordura arte erabilitako prozedurak erabili ziren, otsoak hiltzeagatik sariak ematea, horretarako, abeltzainei eta eliz-kabildoari diru-laguntza eskatuz. Ez ziren, ordea, neurri bakarrak izan; bestelakoak abian jartzeko asmoak ere agertu ziren. Eta hauetan, egoera oso samurra ez zenaren zantzuak ageri dira.

Ordurako, urte batzuk lehenago Lesaka eta Oiartzunen artean ikusten genuen laguntza hura, hedatzeko bidean zen. 1700ko urtarrilean, Bailarak ehiza lanetan aritzeko laguntza eskatzea adostu zuen, oraingoan deialdia hainbat herritara zabalduz: Lesakaz gain, Arantza, Igantzi, Astigarraga, Irun, Errenteria eta Goizuetari asmoen berri eman zitzaien. Guztiei gutunak zuzendu zitzaizkien eta ordainetan, jakinaren berri emateagatik, horiek esker-ona azaldu zioten Bailarari, ahal zuten horretan lagunduko zutela adieraziz. Salbuespena Errenteria izan zen: otsailaren 3an bidalitako gutunean parte hartzeari uko egin zion, pairatzen zuen diru eskasia zela eta.

Goizuetak, aldiz, erantzun interesgarria eman zion. Otsoak eta bestelako piztiak ehizatu zituztenei saria emateko asmoari baiezkoa emateaz gain, eta halako lanak hobeto antolatze aldera, Lesaka, Arantza eta Aranorekin elkarte edo batasun bat sortzeko proposamena luzatu zuen:

“y porque padecen el mismo daño que V. M. y yo las villas de Lessaca, Aranaz [hau da, Arantza] y Arano, sería bien participarles esta noticia para que entre todo estos pueblos circunvecinos se otorgue vna escritura de Unión para este efecto”.

Asmoek aurrera egin zuten, eta ekimena abian jartzeko Artikutzan hainbat bilera egin ziren. Horietan adierazgarriena otsailaren 15ean ospatutakoa dugu (A-1-10-2, 36 au.), otsoak ehizatzen zituztenei eman beharreko sariaren inguruan aritzeko burututakoa. Astebete lehenago, Oiartzunek eta Lesakak batzarra ospatu zuten leku berean, baina bigarren honetan partaidetza nabarmen hazi zen: bi herri horiez gain, Arantza, Igantzi, Astigarraga, Goizueta, Arano eta Orreagako Kolegio-etxeetako ordezkariak joan ziren. Iruni ere proposamena luzati zitzaion baina ez zuen ageriko asmorik agertu, bertako abeltzainek otsoek eragindako kalterik aspaldidanik pairatu ez zutelako (A-1-10-2, 50 au.). Helburua, otsoak ehizatzeko Elkarte bat sortzea zen.

Irunek esandakoek, dena den, salbuespena ematen dute. Bestelako datuekin alderatzen baditugu, Gipuzkoan bizi zen egoera guztia lasaia ez zela ikusiko dugu. Nafarrak ez ziren izan kezka nabarmenak plazaratu zituzten herri bakarrak; gipuzkoarrek ere, beste horrenbeste egin zuten. Otsoak ia nonahi ikus zitezkeen. 1701eko apirilaren 8an, larunbat goizean, adibidez, Lezoko auzo batzuek Jaizkibelen animalia bat ehizatu zutenaren berria ere badugu (A-1-11-1, 90 au.-at.):

“…que algunos vezinos de Lezo, ayer, día sáuado, a cossa de las nuebe horas e la manana, han muerto vn lobo en el partido que llaman Gaizquibel…”

Halaber, badakigu Gipuzkoako herrien artean ere, otsoak ehizatzeko elkarteak sortzeko asmoak zeudela. Astigarragak martxoaren 5ean Oiartzuni zuzendutako gutunean, Altza, Amasa, Andoain, Errenteria, Hernani eta Irunen artean halako ekimena bultzatzeko asmoak agerian uzten zituen (A-1-10-2, 60 au.).

Oiartzun eta Nafarroako herrien arteko Elkartea (1700)

Herri gipuzkoar horien asmoak zertan gelditu zen ez dakigu, baina Oiartzun eta herri nafarren artekoak, esan bezala, aurrera jarraitu zuen. Elkartea, 1700 urteko martxoaren 9an Artikutzan ospatu zen batzarrean sortu zen (A-1-10-2, 62 au.-64 au.). Oiartzunez gain, batasun horretan Lesaka, Goizueta, Arantza, Arano, Zubieta herriak eta Anizlarrea barrutiko abeltzainak zeuden. Helburu nagusia otso eta bestelako piztiak ehizatu eta harrapatzeko kontuak arautzea zen, egoera ez baitzen bat ere samurra: “hauer esperimentado los considerables daños que hazen los louos y otras fieras en los ganados de las juriziciones de las dichas repúblicas y partes circunvecinas (…) para matar y espeler las fieras y en particular para que los cazadores se esfuercen a hacer salidas…”.

Zazpi kapituluz osatutako hitzarmenak, ehiza-sarien inguruko kontuak biltzen zituen bereziki. Elkartea zortzi urteko epeaz egongo zen indarrean, 1708 urte amaiera arte (7. kapitulua) eta sei herriz eta eskualdeko abeltzainez osatua bazegoen ere, aurreikusitako epean kide gehiago sartzeko aukera adostu zen (6. kapitulua).

Ia kapituluen erdia, hiru, sarien ingurukoak ziren. Hauen arabera, otso edo hartzen bat ehizatu edo hiltzen zuenari 28 pisu nafar emango zitzaizkion (1. kapitulua); ehizatu edo harrapatzen zen otsoko edo hartz-kume bakoitzeko, berriz, 3’5 pisu jasoko zituen. Azken kapitulu horrek hainbat zehaztapen zituen: hiru kume baino gehiago harrapatuko zituenari bikoitza emango zitzaion, 7 pisu alegia. Kopuru hau finkoa zen; hau da, ez zen gehiago ordainduko lautik gora kume atxikitzen bazituen (2. kapitulua).

Hitzarmenaren hirugarren kapituluak, aldiz, tigreak ehizatu edo akabatzen zuenaren saria xedatzen zuen. Lan hori egiteagatik, 7 pisu jasoko zituen. Azken eskupeko horren eta otso edo hartzak harrapatzeagatik ematen zirenen arteko desberdintasun nabarmena, animaliek eragindako kalteekin zerikusia izan zuelakoan gaude; ustezko “tigre” horien erasoen ondorioak, beste bi animaliekin alderatuta, askoz txikiagoak zirela islatuko luke. Eragina horren larria ez izateko arrazoiak hainbat izan zitezkeen. Batetik, “tigreak” urriagoak zirelako; bestetik, eta gure ustetan aintzat hartu behar dena, animalia horiek besteak baino tamaina txikiagoa zutelako. Izan ere, “tigre” izenaren atzetik ez dugu Asia aldeko felido handi eta marraduna ikusi behar; aitzitik, kontzeptuaren atzetik basakatu edo katamotzei erreferentzia egiten zitzaien.

Dirua jasotzearen kontua oso arautua gelditu zen hitzarmenaren 4 eta 5. kapituluetan. Ehiztariak, egindako harrapatzearen berri eman behar zuen eta horretarako, burututako ehiza edo atxikitzea 24 orduko epean jakinarazteko betebeharra zuen, bere jarduna gauzatu zuen jurisdikzioko alkatearen aurrean. Udal-epaileak lekukotza edo frogaketa egingo zuen ehiztariak jakinarazpena egin eta zortzi eguneko epean, azken horrek azaldutakoa egia zen ala ez jakiteko asmoz. Bestalde, ehiztariei beste betebehar bat jarri zitzaien: eskupekoa jasotzen zuen azken udalerrian ehiztariak larrua eta kumeak utzi beharko zituen.

Hainbat herri biltzen zituen elkarteez haratago, herri bakoitzak berezko neurriak hartu zituen. Oiartzun eta herri nafarrek sinatutako agiri horretako zazpigarren kapituluak, adibidez, otso ehizarako ehizaldiak errepublika bakoitzaren esku uzten zuen. Horrez gain, bestelako ekimenak izan ziren eta herri batek ingurukoei horien jakinaren berri ematen zien, bereziki jarduna mugakide ziren eremuetan eman behar bazen. Lesakak, adibidez, 1704ko apirilean bere eta Oiartzunekin muga egiten zuten lurretan lau ehiztari eta bi artzakur jarriko zituela jakinarazi zion Bailarari, otsoek eragindako kalteak saiheste aldera (A-1-12-1, 156 au.).

Ehiztarientzako lan-sariak

Bailarako abeltzainek edota aziendak zituen orok ehiza-sariaren ordainketan parte hartu behar zuen, udalbatzak adosten zuen diru-kopurua emanez. Sistema hori aitzindari moduan jarri dezakegu, mende luze beranduago iraun ez ezik, zabaldu egin baitzen. Horren arabera, ehiza-saria ordainduko zutenak abeltzainak izango ziren (3). 1704ko martxoan, adibiez, (A-1-12-1, 78 au.-at.), pertsona bakoitzak jarri beharreko dirua ezkutu laurden bat izan zen, aurreko bi hilabeteetan harrapatutako lau otsoengatik ehiztariei zor zitzaiena ordaintzeko 1705ean, berriz, abeltzain bakoitzari erreal-zilar bat ordaintzea egokitu zitzaion (A-1-12-2, 156 au.).

Hori bideratzeko, Oiartzunek biltzaileak izendatu zituen. 1704ko martxoan hamazazpi izan ziren hautatutakoak, Arkotz, Ergoien, Bidasorogarrika, Torresaran, Elbarren, Altzibar, Iturriotz eta Elizalden jarduteko. Adostutakoaren arabera, hamabortz eguneko epean, bildutako dirua udaletxean entregatu beharko zuten. Baina sariak kobratzearen antolaketa ez zen horietara mugatzen. Urte hartako apirilean Bailarak 1700eko elkarteari lotutako bi diru-biltzaile izendatu zituen (ald. A-1-12-1, 133 at.-134 at.), hautatuak Sebastian eta Erramus Lekuna izan zirelarik. Hauen lana, ehiza-saria bilketaren ikuskatzean zetzan eta horrez gain, auzuneetako arduradunak, dirua bi biltzaile horiei entregatu behar zieten. Ondoren, Lekunatarrek bilketaren nondiknorakoa azaldu behar zuten, zordunak dirua ordaintzera behartuz (A-1-12-1, 143 au.-144 at., 208 au.-209 at.).

Agidanez, sari-bilketa egitea ez zen beti gauza erraza izan, eta kontrol zorrotza mantendu nahi izan zen. Bikarioari 1700. urteko apirilean idatzi bat zuzendu zitzaion, abeltzainek, otsoen ehiza-sariagatik zegokien ekarpena egin zezatela jakinarazi zezan (A-1-10-2, 89 au.-89 at.). Antzeko kontuak ageri zaizkigu 1705 urtean ere eta akta-liburuetan 1704-1706 arteko zerrenda edo erroldak biltzen dira, otso ehiztariei eskupekoa ordaindu zuten eta ez zutenen abeltzain edo jendeari buruzkoak (A-1-13-1, 184 au.-190 at.; A-1-12-2, 371 au.-374 au.).

Iago Irixoa

(1) Hauen artean, zalantzarik gabe, azpimarragarrienak Alvaro Aragonek burutu dituenak ditugu. Ikus bere La ganadería guipuzcoana durante el Antiguo Régimen. Bilbo: EHU, 2009, 259-267 orr. eta Abeltzaintza Oiartzunen XX. mendearen hasiera arte. Oiartzun: Oiartzungo Udala, 2013, 100-104 orr. Bitxia bada ere, egileak ez zituen aurkeztuko ditugun hainbat datu aipatu.

(2) Ald. MÚGICA, S.: “La caza del lobo en nuestras montañas”. In: Euskal-Erria, XXXII (1895) bereziki 233-243 orr., bereziki azken hori.

(3) ARAG�”N RUANO, A.: La ganadería…, aip. lan., 263-264 orr.; ARAG�”N RUANO, A.: Abeltzaintza Oiartzunen…, aip. lan., 101-102 orr.

Aurreko artikuluan euskara
eta hezkuntzari lekua egin bagenien, oraingoan gure hizkuntzarekin
zerikusia duen beste gai bati helduko diogu. Lehenago ordea, akten
hustuketa proiektuaren inguruko ohar batzuei leku egitea interesgarria
dela deritzogu.

Jakina
denez, hilabete hauetan plazaratzen joan garen (eta datozenetan
argitaratuko ditugun) artikuluek Oiartzungo udalak bertako aktak
hustutzeko lanetan dute oinarria. Plazaratutako estreineko idatzian
hustuketa ekimen horren inguruan zer edo zer esan genuen. Ez gara berriz
horretan sartuko, baina bidezkoa deritzogu Bailararen kasuan hustuketa
ekimen horrek duen berritasun edo originaltasuna azpimarratzea,
proiektua burutzeko aukeratutako hizkuntzarekin zerikusia duena. Aipatu
genuen bezala, beste hainbat herritan ere euskara hutsean (edo euskaraz
eta gaztelaniaz) burutzeko hautua egin zen. Gehienetan, ordea, gure
hizkuntzan egindako lan horiek aro edo garai berrietan jarri dute
begirada, erran nahi baita XX. mendean edo, asko jota, XIX. mendetik
abiatutako denboretan. Eta hemen datza Oiartzungo udalak bere gain
hartutako erronkaren gakoa, Antzin Erregimena izan baita lanaren
abiapuntua. Mende haietan erabiltzen zen hiztegia arras ezberdina zen,
hamaika kontzeptu galdu edo eraldatu egin zaizkigu, ez daude euskal
hiztegietan jasoak (edo ez dirudi halakorik) eta dokumentazioa
gaztelania hutsean dugunean, euskarazko baliokidea topatzea ez da batere
erraza.

Beste
behin ere azpimarratu behar dugu gaur egun euskarazko hiztegi
historikorik gabe darraigula. Hamaika disziplina zientifikotan halako
tresnak sortzen joan dira, baina Historian, aldiz, ez. Horrek herri
honen gabezia eta mixeria handi bat agerian uzten du; gure iragana
euskaraz eta zientifikotasunak ematen duen sakontasunez aztertzea,
hagitz zaila edo ezinezkoa dela ematen baitu. Esan gabe doa guztion
errua den mixeria bat dela; lerro hauen egilea ez da gutxiago, eta bere
burua errudunen lehenengo eserlekuan jartzen du.

Hiztegi
gabezia hori dela eta, eta proiektuak proiektu eta lanak lan, akten
hustuketa lanak bideratzerako garaian gaztelaniatik euskarara itzultzeko
hamaika kontzeptuk berebiziko zalantzak eta mugak planteatu dizkigute.
Horrek, guztiz zuzenak ez diren erabakiak eta behin-behineko adostatunak
hartzera eraman gaitu. Egoerak anitz denboran bere horretan jarraituko
duelakoan gaude, denon artean fundamentuzko akordioak hartu arte; erran
nahi baita historialari, hizkuntzalari, filologo, arkitekto edo
injeniarien artean, baina baita baserritar, basozain, nekazari, mariñel,
artzain edo unaiak aintzat hartuta, horiek guztiak baitira hamaika
terminoren biziraupenean lan eskerga egin dutenak, beraien eguneroko
lanbideei esker.

Zalantzarik
gabe, hiztegia osatzerako garaian mugarik nabarmenena dokumentazioak
berak ematen digu, garaian sortutako eta guregana iritsitako idatzien
%99-a erdara hutsean baitago. Jakina da Euskal Herrian historikoki eta
administratiboki euskarak izan duen isla eskasa. Modu honetan,
erakundeek sortutako dokumentuen gehiengoa populazioaren gehiengoak
erabiltzen ez zuen hizkuntza batean ageri zaigu (gaztelania, frantsesa,
latina, nafar-erromantzea, gaskoiera…), salbuespen batzuk badaude ere
(1). Egoera hau, ordea, ez da bizi dugun hiztegi tekniko baten
gabeziaren errudun bakarra, faktore gehiago daude. Tartean,
profesionalek iturriak behar den moduan ez profitatzea. Horrek muga,
interpretazio eta ondorio zalantzagarriak ekarri ditu. Izan ere,
Historia alde batera utzita, euskararekin lan egiten edo euskara beraien
ikerkuntza esparru duten beste disziplinetako profesionalek
dokumentazioa irakurtzeko zailtasunak dituztela (edo esparru horretan
alfabetatugabeak dira). Halaber, beste batzuetan, izan ditzakegun
tresnei muzin egin diete edo ez dituzte aintzat hartu (2).

Hala
ere, gure hizkuntzak egoera dokumental diglosiko nabarmena bizi izan
bazuen ere, egunerokotasunean erabiltzen zen tresna izaki, ia edozein
zirrikitutik igarotzeko aukera izan zuen. Hori dela eta, dokumentazioan
hainbat aztarna utzi ditu; euskaldun ia elebakarra zen gizarte baten
baitan, ezin bestela izan.

Akta
liburuei dagokienez, adibideak hasieran uste duguna baino gehiago dira.
Gainera, kronologian aurrera egin ahala, hitz gehiago topatzeko aukerak
handiagoak dira. Hein handi batean, arrazoia udal akta liburuen egitura
eta eduki bereziei zor diegu, bileren erregistroaz gain memorial edo
txostenak, hitzarmenak, iritzi-idatziak, azterketa edo ikuskatzeen
nondik-norakoak eta abar gordetzen baitituzte.

Alde
batetik, udalbatzaren hainbat erabaki eta mandatu elizan eta jendearen
aurrean jakinarazterako garaian, euskaraz egiten zirela badakigu,
dokumentazioak berak hori adierazten digulako. Horren zantzuak lehenengo
momentutik ditugu, akta liburu bezala identifikatuta dagoen lehenengo
sortan halakoak aditzera ematen baitira. 1658ko urtarrilaren 6ko bileran
hartutako erabaki eta mandatuak, adibidez, elizan eta euskaraz argitara
eman zitezela adostu zen eta hala egin zen: “en alta e inteligible voz,
en lengua bascongada” (A-1-1-1, 4 au.). Ia 50 urteren ondoren, 1705eko
urtarrilaren 1ean, gauzek beren horretan zirauten: “al tiempo del
apertorio [sic] de la missa popula de oy, en lengua bulgar bascuenze
publicó y dio a entender lo contenido en las ojas antezedentes al pueblo
de este Valle” (A-1-12-2, 5 au-at.). Halaber, udalbatzaren batzarrak
euskaraz egiten zirelaren zantzuak eta datu zehatzak daude baina
zoritxarrez, halako jakinarazpenen erregistrorik ez zaigu iritsi eta
ezin dugu jakin, zehatz-mehatz, zer-nolako euskara erabiltzen zen.

“En
el valle de Oyarçun, seis de henero de mill y seisçientos y çinquenta y
ocho años, don Sebastián de Arpide, vicario, estando la gente oyendo la
missa popular, al tiempo de ofertorio, en alta e inteligible voz, en
lengua bascongada, dio a entender los capítulos del decreto de suso y en
fee de ello firmé. Juan de Magierena de Zubieta”.

Halakoez
gain, dokumentazioan bertan hamaika euskal hitz eta kontzeptu ikusteko
parada dugu; batzuk ezagunak dira, oso ohikoak, gaur egunean ere
barra-barra darabilzkigunak edo nolabaiteko erabilera dutenak. Hauetako
asko abeltzaintza edo nekazaritzarekin zerikusia dute: ainu (“espliego
silbestre, alias añoa”), ainizkar (“yerba que llaman ‘añazcarra’”),
ametz (“…robres carauallos que llaman en basquençe amezas…”), arbazta
(“necessita algunos troncos de castaños y arbastas…”), arpiko, arraska,
borra, enbor, fago/pago, heskai (“zerrar de nueuo de escayas”), kartola,
larre-ote (“larotea”), ote-motz (“otamocha”), mazo, sega edo txerto
bezalakoak. Beste batzuk, aldiz, gizartearen ohitura, usadio eta beste
jardun batzuekin lotuak ageri zaizkigu. Honela, mozorro (“los mozorros o
mascarados de San Juan y San Pedro”), segizio (“…se escuse el salir los
hombres de cimiterio al modo de seguicio…”), edo Oiartzunen tradizio
handia izan duen tobera musika tresna.

(“…nesecito
[sic] asta quarenta rastadas de añoa y árguma llamada otamocha que se
alla en el término llamado Ozalecu…” (A-1-12-1, 297 au. folioa; 1704
urtea)

Ezegunak
eta ohikoak diren hitz horien aldetik, aurreko paragrafoan aipatu dugun
“txerto” hitzak artikuluaren hasieran aipatu ditugunei heltzeko balio
digu. Izan ere, hitz horrek, dokumentazioan zuzenean eta inolako
bitartekaririk gabe murgiltzeak dakartzan aurkikuntzen adibide argia da.
Orotariko Euskal Hiztegira hurbiltzen bagara, “txertatu” aditza
Iparraldean tradizio handiko hitza dela aipatzen du, XVII. mende
hasieratik dokumentatu daitekeelarik. Hegoaldean, berriz, egile
gipuzkoarrek XIX. mende erdialdetik aurrera erabiltzen dutela dio. Gure
aldetik, aipamenik zaharrenak 1700 urtetik datozela ematen du, alegia,
uste baino mende t’erdi lehenagotik (¡?). Honela, urte hartako maiatzean
Frantzisko Erretegik gaztainondoetan egin beharreko txertatzeei buruzko
memoria edo txostena aurkezten du: “Memoria jurado que yo, Francisco de
Retegui, tengo en chertar los castaños con diferentes sujetos”
(A-1-10-2, 101 au.).

Agirien
aukerak, ordea, ez dira hor gelditzen. Izan ere, hitz ezagunez gain,
topa daitezkeen beste ele batzuk ezezagunagoak dira eta gaur egunera
iritsi zaizkigun idatziengatik ez balitz, zeharo galduta leudeke (3).
Hauek dira interes handiena piztu dezaketenak; ez bakarrik alboratutako
hitzak azaleratu daitezkeelako, beste egoera bat islatzen dutelako
baizik: euskararen aberastasuna eta dinamismoa, teknologia, industria
eta bestelako esparruetan garatutako hiztegia agerian utziz.

Burdinolen
mundua da, zalantzarik gabe, diogunaren lekukorik bikainena: bai
euskararen erabilera agerian uzten duelako, baita hamaika kontzeptu
zeharo arrotz egiten zaizkigulako. Oiartzungo Olaberria burdinolarekin
zerikusia duten agiriak dira hiztegi hau ageri-agerian geratzen dutenak.
1694an egin zen inbentarioa adibide ezinhobea da (A-1-8-2, 79 au.-81
au. folioak). Bertan euskarazko kontzeptuak etengabe ageri zaizkigu:
agerrietako-kakoa, agoagorrika, aldabarra, boga, burniperekia,
eskanbela, gorba, makoa, suar(e)a, tormentatokia, traba, zamargorrika,
zigilua… Honako testua adibide azpimarragarria da:

“…hazer
entrega de las herramientas de la dicha herreria a Miguel de
Ynchaurrandieta… y en cunplimiento, justas sus concienzias, declararon
lo seguiente:

Primeramente
(…) vnas gorricas suficientes; vna palanca de aboapalanca; dos
palanquetas de fundidor; otra palanqueta para limpiar la tobera; vnas
gorricas para apanar agoas; otras gorricas que llaman agoacorrias; otras
gorricas para partir las agoas y su talladera; vna (…) tres arpones; vn
mazo mayor; otro mazo biejo que está en el fogón; dos bogas de fierro
que están en el fogón; una cruz de pessar fierro con sus tablas y
cadenas que no están de prouecho; vn quintal de pesar fierro; otra pessa
de dos arrobas; vn perequi de fierro; vn gancho de fierro; la cadena
llamada aguerrietacocacoa; tres gorricas con su talladera, mayores que
de la de arriba; vn junque; vn perequi de fierro; vna suara; vnas
mojorretas.

Y
para las cosas que rezeuió el dicho Ygnacio de Olaizola, faltan en esta
entrega y deue entregar al valle dicho Ygnacio: vna pala de fierro; vn
burniperequi de fundidor para la fragoa; vnas samargorricas; dos
aldabarradas de fierro; vn martillo para enderezar la planchuela; tres
martillos del prestador para la mena.

Y
además de ello ha entregado dos escanbelas, dos argollas y dichas
escanbelas, dos macoas, todas de fierro; quatro cepos de dicha
barquinera con sus cauillas de fierro; unas gorbas de apañar las piezas.
// r.º Y el miembro llamado zigilua se ha de hazer nuevo a costa del
dicho Ygnacio de Olaizola, quien hademás [sic] de las cossas referidas
deue entregar un gancho de fierro que falta de las que rezeuió (…).

Y
los dichos Miguel de Aldaco y Miguel de (Aldaco) Ysasti como tales
carpinteros, so cargo del dicho juramento, declararon hauer reconozido
(…) las anteparas de dicha herrería (…)

Yten,
por quanto en la parte llamada tormentatoquia, digo barquinera, vn
fierro llamado traua, le condenan al dicho Ignacio por su balor (…)

Yten declaran que las estoldas están limpias y en buen estado con sus ballados.

Yten
la galdurra de la pressa falta y conbiene que se aga con toda breuedad a
costa del Valle porque está en gran peligro la pressa”.

Urte
ezberdinetan han egindako konponketa lanetan ere (besteak beste
A-1-10-2, 41 au.-46 at.; A-1-11-1, 131 au.; A-1-11-2, 144 au.-145 au.
folioetan), hainbat hitz daude: bioholadura (“violadura”), gezurraska,
gailur (“galdur”), uztarri, uzkurriko (“uzguerrico”), alasea, errezuma,
burukotegi, zinguna, azpizungile edo azpizunbilkoak ditugu. Goizueta eta
Oiartzunek Urraideko zubian konponketak egiteko 1701an adostutako
hitzarmenean, aldiz, zumizamarrak, zapatak, karelak, uztarriak eta,
berriz ere, “zinguñak” (A-1-11-1, 162 au.-164 au.). Azken hitz hau,
adibidez, “zinkuna” aldaera jasota, berriki burdinolen inguruko
hiztegitxoa plazaratu duen Iñaki Azkuneri esanahi ezezagunekoa zaio (4).

Bestalde,
euskara eta toponimia uztartzen dituen datuak ere topatu ditugu;
erdarazko dokumentazioan agertzen diren herri edo herrialdeen euskal
formak, hain zuzen ere. Honela, Donostiako udal-diruzain Sebastian
Larreandiak Oiartzungo udalbatzari 1696ko maiatzaren 27an idatzi
zionean, Mutrikuko Batzar Nagusietako banaketa-sutenaren inguruko
kontuak zirela eta, “de lo repartido en la de Mutricu” adierazten zuen
(A-1-9-1, 123 au.-at. folk.). Bestalde, 1697ko urtarrilean egin ziren
Migel Agirrekoa agotearen aurkako kanporatze-autoetan, Agirrek honela
deskribatzen zuen bere burua: “dijo que es vezino y natural del lugar de
Arbona, en la Prouinçia de Lapurdi, Reyno de Francia, de edad de veinte
y dos años (…) y su oficio es de jular [sic]” (A-1-9-2, 48 at) (5).

Argi
dago, beraz, orain arte egindako lanez gaindi, euskararen ezagutzan
sakontzeko udal aktak (eta bestelako dokumentazio historikoa)
etorkizunean jorratzeko zain dugun sail edo alorra direla, sastraka eta
sasi artean ezkutaturik ditugun fruituak noiz bilduko zain dagoena.

Iago Irixoa

(1)
Errealitate arras desberdinak zirela ikusteko, berriki Peio Monteanok
argitaratutako liburuan agertutakoak irakurri besterik ez dugu. Bere
kasuan, Nafarroa Behereko XVI. mendeko eta XVII. mende erdialdera arteko
dokumentazio administratiboa, pribatu eta notariala gaztelaniaz zegoela
jakitea. Ikus MONTEANO SORBET, P. J.: El iceberg navarro. Euskera y
castellano en la Navarra del siglo XVI. Iruñea: Pamiela, 2017, 142 orr.
eta hh.

(2)
Horren inguruko hainbat ausnakerta, honako artikuluan: IRIXOA CORTÉS,
I.; eta PRIETO GIL DE SAN VICENTE, M.; “Abelbidetik Zaborrera: Erdi Aro
eta Aro Berriko euskararen ikerkuntzari buruzko hainbat ohar eta hitz
zerrenda bat”. In: Euskalerriko Adiskideen Elkarteko Boletina, LXVII
(2015), 129-172 orr.

(3)
Ikus ibidem eta laster plazaratzea espero dugun IRIXOA CORTÉS, I.; eta
PRIETO GIL DE SAN VICENTE, M.; “Agarriatik Zuzijakira: Iragan mendeetako
euskal hitzen bilaketarako hainbat ardatz eta adibide”. Azken honetan
Oiartzungo adibide batzuk jaso ditugu.

(4)
AZKUNE, I.: “Zestoako burdinoletako euskal terminologia (1519-1544)”.
In: Euskalerriko Adiskideen Elkarteko Boletina, LXVII (2015), 217-231
orr.

(5)
“Lapurdi” aldaera, XV. mende amaierako Gaztelako administrazioak
sortutako dokumentazioan ere topatu dezakegu. Ikus AGS. RGS, 1488-III,
198 folioa.

Abenduaren 3a Euskararen
Nazioarteko Eguna dugu; euskaldunontzat data berezia dugu, beraz. Hori
dela eta, oraingoan Oiartzungo udal aktek euskararen inguruan aditzera
ematen diguten datu bat plazaratu nahi dugu.

Jakina
da aurreko mendeetako dokumentazio historikoaren portzentaia nagusia
erdaraz idatzita dagoela; hagitz gutxi dira testu elebidunak edo euskara
hutsean sortutakoak. Egon badaude, baina erdararen ozeanoetan
uhartetxoak bailiran agertzen zaizkigu; edo hobe esanda, eta duela
hilabete gutxi batzuk plazaratutako oso ikerkuntza interesgarri baten
hitzak geure eginaz, “iceberg” bat bezala. Izan ere, eta errealitate
dokumental erdaldun horri azterketa kritiko bat eginez gero, euskarari
lotutako hainbat arrasto, ideia eta lorratz eskuratu daitezke. Dagoeneko
hamaika dira hori agerian utzi duten lanak, baina ez genuke aukera
galdu nahi azkeneko boladan argitaratu diren bi azpimarratzeko: alde
batetik, orain aipatu dugun eta XVI. mendeko Nafarroa hizpide hartuta,
aurten Peio J. Monteanok burutu duena; bestetik, eta XVII-XVIII.
mendeetako Euskal Herriko egoera aintzat hartuta, Juan Madariagak
egindakoa (1).

Testu
historikoen aprobetxamendua anitza da eta gure hizkuntzari lotutako
datu hauek zuzenean nahiz zeharka ikus ditzakegu, baita Oiartzunen ere.
Batetik, ageriko informazioa dugu, erran nahi baita euskal hitz, esaldi
edo testuak biltzen dituzten dokumentuak. Lehenengoetarako udal aktek
hamaika adibide eskaintzen dizkigute, eta beste artikulu batean
jorratzeko asmoa dugu. Aurrerapen bezala, euskararen presentzia esparru
ugaritan agertzen dela esan dezakegu: burdinola, errota edo zubiak
bezalako azpiegituren inguruko eraikuntza- edo konponketa-hitzarmenetan,
abeltzaintza edo nekazaritzari lotutako idatzietan, gizarte ohitura eta
usadioei dagokienetan eta abar. Halaber zeharkako datuak daude, eta
oraingoan hauei helduko diegu.

Udal
akordioetan agertzen zaizkigun informazioen artean, hainbat profesional
kontratatzeko asmoz egindako hitzarmenak ikus daitezke, eskola-maisuak
horien artean. Halako eskrituretan bi aldeek hainbat betebehar edo
baldintza ezartzen dizkiote elkarri, eta biek ala biek horiek
errespetatzeko hitza ematen dute. Oso informazio aberasgarriak dira eta
gainera, esparru horretan euskarak izan zuen, izan ez zuen edo izan
zezakeen presentziarekin lotutako datuak eskuratu ahal izan ditugu.
Horrek garrantzia du, gaia oso gutxitan aipatzen baita eta bere inguruan
daturik jasotzen bada, zeharkakoa da, edo ez oso sakona. Behin edo
behin, ordea, begira ematen duen informazioa azaleratzen da, eta esan
bezala, horri lotutako informazio bat hizpide hartuko dugu; sakontasun
handiagoa merezi beharko lukeen datua eta gaia jorratu duten
ikertzaileei baliogarria izango zaiena.

Aktetan
topatu ditugun eskola-maisuei buruzko lehenengo aipamenak 1672koak
dira. Orduan Matias Fagoaga besamotza eta Karlos Irisarri jardun
horretan aritzeko adostu zen. Beraien egitekoak honakoak ziren: “ambos
los otorgantes de maestre escuela de niños y niñas del dicho Balle,
enseñándoles a leer, escriuir, contar, ajudar a missa y la dotrina
cristiana”. Urte gutxiren buruan Irisarri zendu zen eta Fagoagak lan
hori burutzen jarraitu zuen, eragozpen fisikoak eragozpen; ez hori
bakarrik, lana ondo antzean egiten zuela ematen du, 1677ko abenduan bere
kontratua beste 6 urtez luzatu baitzen. Orduan jasotzen zen moduan,
bere jardunean bete beharreko helburuak honakoak izango zituen:

“enseñándoles
y documentándoles a leer, escriuir, contar, ayudar a misa y la dotrina
christiana y otras oraziones y virtuosas en nombre y gloria de Dios,
nuestro Señor, y vien d’ellos y enseñándoles ansí vien la urbanidad,
cortesía y modo con que se an de portar sin que por y negligencia [sic]
del dicho Mathías de Fagoaga pierdan los niños el natural que trajeren”.

Ikus
daitekeenez, hizkuntzaren inguruan ez da inolako aipamenik egiten.
Horretarako XVIII. mende hasiera arte itxaron beharko dugu, 1702ko
ekainera arte hain zuzen ere. Andres Albirenarekin garai hartan
hitzarutako kontratuan, maisuak, zetozen bi urteetan honakoa egin
beharko zuen: “los tendrá en la escuela a los muchachos, hixos de
vezinos y moradores del dicho valle enseñándoles la Doctrina Cristiana,
leer, escriuir, contar y castellano”. Esan bezala, hau da hizkuntzaren
irakaskuntzari buruz Bailarako udal-aktetan topatu dugun lehen datua.
Ziurrenik aipamenak azkeneko urteetan umeei gaztelaniaz irakasteko
helburuak oso zorrotz betetzen ez zirela aditzera eman nahi du. Lanean
ardura gehiegi ez jartzearen inguruko salaketak ez dira ezohikoak.
Errenterian, adibidez, halako egoera mende t’erdi luze bat lehenago
dugu, 1547an hain zuzen ere. Beraz, gurean gaztelania aipatzearen
zergatia, hizkuntza hau fundamentuz ez irakastearen ondorioa izatea.

Gure
lerro hauen helburuari begira, ordea, 1704ko abenduaren 6an Oiartzungo
udalbatzak Frantzisko Juanaberria Urnietako eskola-maisuarekin
adostutako hitzarmena da benetan interesatzen zaiguna.

Ikusi
dugunez, maisuaren betebeharrak hainbat esparrutara hedatzen ziren, ez
soilik idazten, irakutzen eta zenbatzen jakitera; hezibide eta portaera
onak sustatzeko kontuak ere bazeuden. Besteak beste, pertsona nagusiak
pasatzerakoan kapela kentzea, birao egiten zutenei zigorrak jartzea eta,
hezkuntza zorrotz eta gogor baten isla moduan, eskolan ondo edo ondo
baino hobeto zihoazenei laudoriorik ez egitea; aitzitik, noizean behin
zigortzea ondo letorkioke, nahiz eta errurik ez izan (A-1-12-1, 324 au.
folioa).

Oraingoan
baina, beste neurri bat da atentzioa ematen duena, euskararen
ingurukoa. Hartutako xedapen gogorrak ikusita, bi urte lehenago
Albirenarekin sinatutako baldintzek islatzen zutenaren ildotik ulertu
behar direla ematen du; alegia, gaztelania ondo irakasteko asmoekin.

Hasiera
batean, Juanaberriaren baldintzetan euskararen aldeko ekimenen arrastoa
dugu, dotrina euskaraz ematea adosten baita: “y podrá mandar a un
muchacho que sepa bien, diga las oraciones, a la mañana en bascuenze y a
la tarde en romance”. Pixkat beherago ordea, aldeko jarrera hau
jazarpen gordin bihurtzen da. Maisuaren egitekoen artean, umeei, eskolan
ez ezik, kalean euskaraz hitz egitearen debekua gogoraraztea eta hori
bideratzea dago:

“El
berano, desde marzo asta los húltimos de septiembre, yrá el maestro a
la escuela a las siete de la mañana y podrá salir como arriua está
dicho. Y a la hora de salir les dará orden para que ninguno able
bascuenze, y que los acusadores tengan también particular cuydado para
auisar al maestro quiénes hablan”.

Bai
azken puntu hau zein dotrina euskaraz ematearena Juanaberriak
sinatutako irizpide edo araudian agertzen dira; hau da, profesionalak
udalbatzari aurkezten zion plangintzaren baitan zegoen kontua zen.
Ondorioz, herriko gobernuaren esku zegoen horiek onartu ala ez.
Agidanez, Oiartzungo agintariek begi onez ikusi zituen, behin-betiko
adostutako neurrietan honakoa jarri baitzuten:

“2.
Yten, que les aya de enseñar a los muchachachos [sic] que asistieren a
él a leer, escriuir, contar y dotrina christiana, yntroitos y romanze,
dándoles para ello los acusadores y palillos que combengan para mayor
cuydado y vijilancia, de manera que los dichos muchachos dentro de la
escuela y fuera de ella, en las plazas y calles, no ayan de hablar
vascuenze sino castellano vnos con otros, poniéndoles para ello penas,
acusadores y palillo”.

Ikusten
denez, ordurako salatari eta zigorren dinamika martxan zegoen.
Bailararen kasuan ez zen denok buruan dugun eraztuna, zotz edo
“makiltxoa” baizik. Baina tresna edozein delarik ere, Oiartzungo kasuak
beste gauza bat agerian uzten du: zigortu eta debekatu beharreko
esparruen artean euskararen erabilera zegoela, eta jazarpen honen
inguruko ekimenek izaera goiztiarra izan zutelarena.

Jakina
da euskararen inguruko neurriak XVI. mende erdialdetik eman zirela.
Batzar Nagusietan prokuradore izateko gaztelania, irakurtzen eta idazten
jakin behar zen. Izatez, ez dugu euskararen aurkako jarrera bat bezala
ikusi behar, elitizazioa eta gobernuaren partaidetza ixteko asmoz
egindako saiakera moduan baizik. Izan ere, ia bere osotasunean euskaldun
elebakar eta alfabetatugabea zen lurralde batean gobernu itxi bat
lortzeko eta gobernu-erakundeetan jarduteko zer hobe eta halako
baldintzak ezartzea: irakurtzen eta idazten jakitea, eta gainera hori
gaztelaniaz egitea.

Neurri
hauek maila probintzialetik hiri eta herri mailetan pixkanaka ezarri
zen, baina halako xedapenak teorikoak ziren, leku askotan ez baitziren
bete. Denbora igaro ahala, ordea, gaztelaniari geroz eta garrantzia
handiagoa ematen hasi zitzaion, maisuei eskolak hizkunta horietan
ematera agindu zitzaielarik. Modu honetan, XVIII. mende erdialdean ez
ziren gutxi euskararen galeran maisuak eta eskolak faktore nagussi
moduan jartzen zituztenak.

Halako
erabakien atzetik Borbondarren politika zentralistek lotura estua izan
dute, eta gaur egun indarrean dauden tesiek horietan oinarritu dira.
Bailararen adibideak, berriz, agerian uzten du ideia horrek ausnarketa
sakonago bat merezi beharko lukeela; halakoak zein testuingurutan eta
zein helbururekin egiten ziren ulertzea ezinbestekoa da. Ez dugu ahaztu
behar 1704rako Felipe V.-ak Espainiako koroa eskuratua bazuen ere, gerra
garaia zela, Ondorengotza Gerraren garaia, hain zuzen ere. Eta
testuinguru horretan hezkuntza eta jazarpen politikak abiaraztea zaila
zen, edo ez zuten lehentasunik.

Ondorioz,
Oiartzunen ikusten duguna, XVII. mende amaieran indarrean zer nolako
ideia, proposamen eta ekimen zeuden azterttzera eraman behar
gaaituelakoan gaude, eta bereziki, zer helbururekin egiten ziren. Eta
jakina, halakoek denboran zehar jarraipen bat izan zuten ala ez; debeku
soil batetik jazarpenerako bidea egin zuten. Izan ere, gaur egun minez
ikusten ditugun neurriak euskaldunek beraiek (edo, hobe esanda, udalek)
sustatu zituzten, hein batean bada ere. Zaila gerta dakiguke halakorik
onartzea edo ulertzea, baina duela denbora asko ez dela hamaika
herritako agintariek bertako umeei gaztelaniaz egoki edo ahalik eta
ondoen irakasetaren beharra oso buruan zuten. Ez ziren gutxi maisu eta
maistrei kezka hori helarazten zizkietenak, bereziki gazteak
soldaduskara joan eta gaztelaniaz ongi (edo bat ere ez) ez jakitearen
ondorioz pairatzen zituzten iseka eta krudelkeriak direla eta.

Azken
finean gure iragana ez da beti loriatsua, bukolikoa eta bikaina izan;
argilunez betetako unibertsoa dugu. Eta hori da Historiaren lana:
halakoak ezagutaraztea eta jendeari ulertaraztea; ulertzeak ez baitakar
ikusten dugunarekiko adostasun bat. Gauzak dagozkien testuinguruan
jartzea ezinbestekoa da, iragan mendeetan ez baitzen guk horren
perfektutzat dugun eskema mentala jarraitzen. Hori bai, horretarako
fundamentuzko lan bat burutu behar da; ustez desmitifikazio objetibo bat
bilatzen duten baina benetan partzialtasunez beteriko mamia duten
sasiekimenetan erori gabe.

Iago Irixoa

(1)
MONTEANO SORBET, P. J.: El iceberg navarro. Euskera y castellano en la
Navarra del siglo XVI. Iruñea: Pamiela, 2017 eta MADARIAGA ORBEA, J.:
Sociedad y lengua vasca en los siglos XVII y XVIII. Bilbo:
Euskaltzaindia, 2014. Eskola kontuetarako, lehenengoaren 105 orr. eta
hh., eta bigarrenaren 239 orr. eta hh.