Gaurkoan, 1805 urtean irainak direla eta sustatutako auzi-jartze bat dakargu. Kasu honetan, Felipe Antonio Otaegik Maria Josefa Eguzkitzaren (Goroabarrena etxeko maizterra) aurka jarritako kereila dugu, bere emaztea Maria Josefa Garandiasen aurkako irainak direla eta (sig. 165-11). Irain-auziak oso ohikoak dira dokumentazio historikoaren artean eta irainduen ohorea auzitan jartzean oinarritzen dira. Santiago Bellon Serrano ikertzaileak “Expedientes judiciales en el Archivo de Villahermosa (1567-1850)” artikuluan adierazten duen moduan, gisa honetako espedienteek egitura nahiko egonkorra izaten dute: 1) Gertakariak justiziari jakinaraztea. 2) Kaltetuak gertaerak kontatzea. 3) Lekukoen adierazpenak. 4) Autoak eta epaiaren betearazpena (159. orria).

Prozesu hauetako irain ohikoenak, gaztelaniaz jasoak, honako hauek dira: pícaros y pícaras, pellejas, borrachos y borrachas, calabazonas, ladrones y ladronas, cornudos, putas, desvergonzadas, cochinos y cochinas… (Bellón Serrano, S. 165. orria). Horregatik, lantzen ari garen ofizioaren kasuan dokumentazioak harribitxi bat jasotzen du, irainak euskaraz jasota baititugu:

“… no solo trató a mi muger de embustera y de poca conciencia, si también vertió contra mi expresada consorte la expresión injuriosa de “liquizqueri ciquiña” y otras igualmente injuriosas que dirán los testigos, sin que para ultraje de esta naturaleza hubiere tenido la expresada Egusquiza la menor causa ni motivo, y para reivindicar el honor de dicha mi muger, que ha tenido y tiene una conducta honrada y verdaderamente cristiana, y al mismo tiempo sea castigada con el rigor que corresponde la insinuada Eguzquiza por la injuria enorme que ha cometido contra el honor y buena reputación de mi muger…”

Ondoren, lekukoen adierazpenetan beste irain batzuk jasotzen dira euskaraz: “Nescame progatzalle liquisqueria bat zerazu”.

Salatzaileak erasotzailea espetxeratzea eta bere ondasunak desjabetzea eskatu zuen. Gaurkotasunaren ikuspegitik, gehiegizko neurri bat iruditu dakiguke, baina hori hobeto ulertzen da XIX. mendeko ohorearen zentzua ulertuz. Madrilgo Unibertsitate Konplutentseko Raquel Sanchez doktoreak idatzitako “Derechos en conflicto. Honor, libertad de expresión y vida cotidiana en la España del siglo XIX” artikuluan adierazten den moduan, emakumeen ohorea gizonen esku zegoen zuzenean, haien babespean baitzeuden. Testuinguru horretan, bizioak edo moraltasunik eza egozten zituzten irainak irain larritzat jotzen ziren; eta are larriagoak ziren publikoki egiten baziren. Gainera, «sexu-moralaren aurkako irainek garrantzi handiagoa zuten […], ez baitziren emazteari bakarrik zuzentzen, baizik eta senarrari eta bikotearen seme-alabei eragiten zieten zuzenean» (Sánchez, R. 522-523. orriak). Bestela esanda, honek esan nahi du gisa honetako irain batek zalantzan jartzen zuela bikotearen seme-alaben zilegitasuna.

Espedientea salatuaren adierazpenarekin ixten da, non aipatzen du aurreko egunetan salatzaileen zerriak beren lurretan sartu zirela, eta testuinguru horretan esan zuela hainbat zikinkeri eta likiskeri garbitu zituela. Epailearen betearazpena falta da, beraz ez dakigu nola zigortu zuten demandatua. Dena den, Santiago Bellón Serrano ikertzaileak aipatzen duenez, oso ohikoa zen gisa honetako epaiketak ondoriorik gabe ixtea salaketa kendu ondoren, hura eragin zuen haserrealdia lasaitu eta gero (165. orria).

Bibliografia:

-Bellón Serrano, S. (2017). Expedientes judiciales en el Archivo de Villahermosa (1567-1850). Rev. estud. Campo Montiel, 2017, 155-170 orrialdeak. https://doi.org/10.30823/recm.5201714

-Sanchez García, R. (2020). Derechos en conflicto. Honor, libertad de expresión y vida cotidiana en la España del siglo XIX. Historia constitucional: Revista Electrónica de Historia Constitucional, ISSN-e 1576-4729, Nº. 21, 2020, 510-532 orrialdeak. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=7572803

Irudiak: Asteasuko Udal Artxiboa (https://asteasu.artxiboa.eus/node/76326)

Miriam Ruiz

Apustuzaleak garela eta edozerrengatik desafioak egiten ditugula… hori aspaldi entzuna dugu. Edozerrengatik egiten direla apustuak, diru gutxi jokatuta, asko, baserriak! apustu arruntak, serioak, xelebreak… Oraingoan arrazoia eman beste aukerarik ez dugu. Tira, garai batean behintzat bai.

Noski gaurkoan xelebre horietako bati buruz hitz egingo dugu. Istorio hau jatorriz Baionako Apezpikutzakoa den Joan Goyac, “el Gascón de Aya” ezizena duenak kontatzen digu Udal Artxiboko agiri batean. Bera da bai apostu honetan parte Asteasuko Juan Usobiagarekin batera 1778. urtean.

Gaskoia Tolosako feritik Aiara bidean doa, etxera bueltan, Zarautz haragiz hornitzeko ardurapean hainbat azienda erosita. Berandutu zaiela eta, lankidearekin Asteasun gaua igaro eta biharamunean goiz bideari ekiteko asmoz, herriko pare bat tabernatan egin dute geldialdia.

Asteasuarra udaletxeko ostatuan dago, lagunekin batera “azken” txikitoa hartzeko erabakia ezin betez. Traguak gehitu eta gehitu ahotsa ere gero eta ozenago dutela. “El Zorro” ezizenez ezagutzen omen zaio herrian, pista nabarmena den arren, ezin ziur jakin zergatik. Gazte alargundutako hogeita hamar urteko errementaria da Usobiaga. Lagunekin eztabaidan hasi da: jaten duzuna hainbeste gehiago pisatzen duzula momentuan bertan. Besteek ezetz. Eta badoa apustua: ardo txiki bat eta ogi koskor bat janda bi libra loditu baietz (“…que comiendo un corrosco de pan y veviendo un chiqui de vino pesaría dos libras mas de lo que antes pesava…”).

Joan Goyac ere tartean sartu da eta kontrako apustua egin du. Emaztea eta seme-alabak Baiona inguruan omen zegoen L´Onerot herrian utzi zituen duela 20 bat urte eta haientzat bildu behar du dirua. Erraza bada, hobe. “Labrador en azer vallados y azequias” lanak motel betetzen baitu poltsa.

Udaletxearen lehenengo solairuan dago alondegia. Hara igo eta balantzan jarrita Usobiaga bi libratara iristen ez dela ikusi dute. Asteasuarrak apustua galdu du. Baina, Pello Errotak esan zuen moduan: “Kantatuko dizuet, ez oso umorean, gizona tristea dek, galdu ondorean…”. Tristea eta haserrea. Biak ardoarekin nahastu eta hasi da iskanbila. Tabernariak, Maria Angela Etxagorrik, galdu duela eta onartu dezala. Juan Usobiaga haserreago oraindik, “emakumeak geldik egon behar direla” (“…las mugeres avian de estar quietas…”) eta jo dio begi-ondokoa. Oihuak eta garraixiak gero eta nabariagoak dira aguazila etorri eta denak kalabozora eraman dituen arte. Bi apustulariak ziega baten eta lagunak beste baten sartuta utzi ditu.

Udaletxeko kalabozoak bi ziega omen ditu egurrezko saretaz banatuak. Zein baino zein txikiagoa. Baina edaten jarraitzeko basoa eta pitxerrak hartu dute lekua han ere. Basoa non dago, zuk duzu, atera ezazu… Hasi da berriro errieta. Gaskoiak jo du pitxarraz Usobiagaren burua. Odoletan dariola konortea erdi galduta, hartu du lepotik (“…le asio y agarro del gaznate y le apuro asta tanto que le privo de livertad de respirar, y con la lengua estendida hacia fuera de su lugar…”. Alguazilak garaiz atera omen zuen eta zirujauak egindako zaurien deskribapena irakurtzeak zirarra sortzen du.

Sententziak gaskoiaren aurka egin zuen arren isuna ordaintzeko zigorra besterik ez zitzaion jarri eta aurrerantzean bere jarrerarekin kontuz ibiltzeko abisua luzatzea eskatu zuen epaileak. Hala ere esan dezakegu Usobiagak apustua egiteko ez zuela fidatzeko tipoa aukeratu. Autoen irakurketan argi ikusten dugun gauza bakarra da Juan Goyac, San Joan Goyac, Gascon de Aya, Bernardo Goyat… denak bera direla eta hainbat auzi zituela zain. Hauen gaia ordea ez da zehazten. Baina, testiguetako batek dio ez zela 20 urte lehenago etxetik lan bila joan, bere jatorrizko herrian kargudun gizon batekin izandako liskar batengatik baizik.

Espedientea: “Autos de oficio por heridas a Juan Bautista Usobiaga en la cárcel con instrumento cortante”. signatura 160-06

Beste behin ere, Asteasuko Udal Artxiboa euskararekin lotutako informazioaren berriemaile da. Bertan gordetako aspaldiko beste agiri batek euskararen historiari ekarpen interesgarria egiten dio, xumea bada ere. Ez da horren berri dugun lehenengo aldia; blog hau bera, horren lekuko argia da. Hala ere, ez dugu esango amaierarik gabeko meatze baten aurrean gaudenik, baina bai oraindik zeharo ustiatu gabekoa dela. Meategirik gabeko meatzearen antza hartzen du, arrantzontzirik gabeko arrainez betetako itsasoa; noizbait norbaitek pikatxoia eta pala hartu eta mea noiz ateratzeko edo sareak bota eta sarda harrapatzeko esperoan dagoena. Bitartean, bertatik buelta txikia ematean lurrazalean ikus ditzakegun loreak biltzea besterik ez dugu.

Oraingo adibidea XIX. mende hasierako espediente batean jasota dago (A.U.A. 262-08). Ustez 1825ekoa da, Larraulgo auzo diren Frantzisko eta Juan Iraola aita-semeen aurkako salaketa bat hizpide dute. Alabaina, testuan sartu orduko laburpen honek hainbat zuzenketa behar dituela ikusiko dugu.

Txostena izaera judizialekoa da, euskarazko hitz edo esaldiak topatzeko aukera dagoen natura berekoa, baina datak eta protagonistak ez datoz guztiz bat. Izan ere, 1821eko abuztuan abian jarritako prozesua dugu, hau da, karpetan jartzen duena baino lau urte lehenagokoa. Protagonisten inguruan ere, informazioari hainbat aldaketa egin behar zaizkio, Frantzisko eta Manuel Iraola aita-semeak aurrez aurre ipintzen baititu; ez dago, beraz, inolako Juanik.

Arazoaren mamiari gagozkiola, biek 1820ko Sanmigeletan adiskidetze-ekintza edo epaiketa du ardatz. Egun horretan, bi gizon-zintzok lagunduta, elkarrekin bizitzeko akordioa desegiterakoan, semeak aitari ordainetan eman behar zizkion sos eta aleak adostu zituzten. Manuelek, ordea, idatzitakoa betetzeko asmo handirik ez zuela ematen du. Ados jarri eta urtebetera, 1821eko abuztu amaieran, hilak 29 zituela, Frantzisko aita justiziaren aurrean kexu agertu zen, hitzartutakoa jaso gabea zela salatzeko.

Aurreko urtean burututako adiskidetze-ekitaldia, bi ahaideek elkarbizitzan zuten egoeraren larriaren ondorio omen zen. Halakorik ospatu zenerako, bizikidetza guztiz pipertua egongo zen. 1821eko irailaren 15ean alkate-epaileak hartutako erabakian oso argi adierazten da bien arteko harremanen larria: adiskidetze-hitzarmena bete egin behar zen, Frantziskori bere seme Manuelekin konpontzea ezinezkoa suertatu zitzaiolako eta, ondorioz, elkarbizitza horretatik banantzeko aukera hartzea beste erremediorik izan ez zuelako. Beste behin ere, zaharrak berri; zer esanik ez egun dugun egoera zelebre eta arraroa aintzat hartuta.

1820ko datuek mokoka aritze horren zergatia argitzen lagun diezagukete. Elkarbizitza-hitzarmenaren arabera, Frantziskok Manueli oparitan hiru anega gari emango zizkion, baina oparia ez zen guztiz musutruk. Ordainetan, semeak aita eta honen emaztea mantendu eta hazi beharko zituen, baina ez hori bakarrik; horrez gain, bikotearen alaba Manuelari ere, zenbait gauza eman beharrean izango zen: 5 dukat urtean, 2 alkandora, 6 erreal balio zituen zapi bat, hainbat amantal (“armantarres” dokumentuan) eta bularretako zapi bat.

Adostutakoa ez betetzekotan, Manuelek bere aitari eta honen emazteari harenera eramandako gauza guztiak itzuliko zizkien; guztiak, Manuelek beretzat gordeko zituen 30 ogerleko izan ezik. Diru horrek oso jatorri interesgarria du: semea Beobidegaraikoa edo Beobideburu (gaurko Beogibegain?) etxean morroi zegoela Frantziskok emandako dirua baitzen. Hitzarmenaren bitartez, aitak diru hori berreskuratzeari uko egiten zion, semearentzat utziz.

Aita-semeen arteko ika-miken lorratza ez da hor amaitzen. Ezinikusien gehienari 1820an irtenbidea topatzeko aukera izan bazuten ere, izan zen adostasunera ezin iritsizko konturik; besteak beste, Frantzisko eta emaztearen beste alaba Josefa Ignaziarekin zer egin. Agiriak ezin argiago jartzen du: gai horren inguruan ez dira ados jarri (“no se compusieron”). Epaileak ohitura eta usadioetan oinarritutako erabakia hartzeko hautua egin zuen eta Joxepaiñaxi, ogibidez ehule zena, beste anaiarenera bidali zuen.

Argi dago, beraz, belaunaldien arteko kontua ez ezik, funtsean sendien berreraikuntzan sortutako talka baten aurrean gaudela; arrotzak edo etorri berriak familia egituratu batera iristen direnean ematen diren arazoen aitzinean.

Dokumentuan “Frantziko eta bere emazteari” aipamena egiten zaie hainbat aldiz, baina ez da Manuelen “ama”-ren berri ematen. Erabilitako terminologia honek, ia ezinbestean, bigarren ezkontza batean pentsatzera garamatza. Aldiz, erregistro-sakramentalen inguruan bai Elizbarrutiko Artxiboak zein Badatorrek Internet bidez jartzen dituzten tresnak lehenengo bilaketa xume batzuetarako erabiliz gero, emaitzak ez datoz gure hipotesiarekin guztiz bat. Bertan ez da, lehen begiratuan, bederen, Frantziskoren bigarren ezkontza bati lotutako daturik azaltzen; elkartze batean ageri zaigu soilik. Alta, emakumea “emazte” bezala aipatzeak eliz-lotura izan zenaren susmoa pizten digu; ondorioz, ilunpetan dagoen eta argitu beharreko kontua litzateke. Albaina, eliz-erregistroetan sartzearekin batera, gure protagonisten inguruko bestelako zenbait berri emateko aukera dago.

Manuel Iraola, bere bizitzan zehar, inguru-minguru ibili zen eskualdean zehar: Aian jaioa 1791ko azaroaren 16an, Larraulera ezkondu zen 1820ko maiatzaren 2an, Maria Antonia Irazuzta Gibiritegi andre hartu zuelarik. Hil, berriz, handik ia 51 urtera zendu zen, Asteasun, 1871ko apirilak 3 zituela; 80 urte betetzear zegoela bereak egin zuen, beraz.

Eman ditugun datu hauen artean, ezkontza-hitzarmenarena ez da zorizkoa. Izan ere, aita-semeen arteko adostasun-hitzarmena Manuelen eta Anttoniren lotura ospatu eta 4 hilabete pasatxora sinatu baitzen. Esan bezala, funtsean elkarbizitzak sortutako arazoak bikote berriak gurasoenera joaten zirenean sortzea ez zen gauza ezohikoa; eta askotan, horrenbeste adar-jotze, txiste eta pasadizo pairatu izan dituen amaginarreba ez zen garrantziarik gabeko oinarria. Eta hori da, hain zuzen ere, Iraolatarren gorabeherek islatzen dutena. Kasu honetan, dena den, amaginarreba hori nor zen jakitea ez da samurra; hau da, Manuelen ama ala amaordea zen argitzea.

Izan ere, aitari eta Manuelen anai-arreben inguruan lehen begiratuan eskuratu daitezkeen datuek, bikote bakar baten ondorengotzaz dihardute, Errezilen jatorria duen arbasoen ondorengotza batez, hain zuzen ere. Bertako apaizaren aurrean eta Jainkoaren beldur zirela elkartu zituzten bizitzak herriko seme-alaba Frantzisko Ignazio eta Maria Katalina Ibarguren Zuloagak 1788ko urrun bateko azaroaren 4an. Handik denbora gutxira, ordea, Aiarako bidea hartu zuten. Han jaio ziren, Manuelez gain, beste 6 neska-mutiko, 1790 eta 1808 artean. Lehenengoa Frantzisko Ignazio izan zen, 1790eko urtarrilaren 1ean; ondoren munduratu ziren dokumentuan ageri diren protagonistetako bi: gure Manuel eta Joxepaiñaxi, azken hau 1799ko ilbeltzean. Hiru urte beranduago, 1802an, Joana Maria eta Juan Jose bikiak jaioko ziren; gero, Ana Joakina izeneko fruitua eman zuen Maria Katalinaren sabelak, 1804ko azaroaren 10ean; begiak zabaltzen azkena Manuela Agustina izan zen, 1808ko ekainaren 18an.

Manuelek Herio Anderearen bisitaldia berandu xamar izan bazuen, egoera bertsua bizi izan zuten bere arrebetako bik: Ana Joakina Asteasun eman zuen azken hatsa, 1871ko martxoan, eta Agustinak, berriz, Usurbilen eta 1893ko martxoan, artean 85 urte bete gabe zegoela. Horien ondoan, bikiek lehenago utzi zuten mundu hau, askoz lehenago: Juan Josek Larraulen, bere 31. urtebetetzean bertan, 1833ko urtarrilaren 25ean; Joana Mariak, aldiz, aldez aurretikako heriotzen errealitate gordinaren aurrean jartzen gaitu, jaio eta hilabete pasatxora zendu baitzen, 1802ko otsailaren 20an. Frantzisko Ignazio eta Josefa Ignazia anai-arrebak, aldiz, noiz joan zitzaizkigun ez dakigu.

Ezkontzen inguruan datuak eskasagoak dira; baliteke batek baino gehiagok mutil-zahar edo neska-zaharraren irudia betetzea; Juana Mariak eta Juan Jose bikiek, goiz hil izanagatik, ez zuten aukerarik izango. Argi dago, baina, 1820rako anairen batek –ziurrenik zaharrena zen Frantzisko Ignaziok- gurasoen kabia utzia zuela eta ziurrenik hori izan zen epaileak erabakitako Joxepaiñaxiren estalpe berria.

Zoritxarrez, artxiboan gordetako espedienteak ez digu elkarkidetzaren inguruan sortutako kalapiten kontua zertan gelditu zen argitzen. Alabaina, badago datu interesgarriagorik. Auziari lotutako aholkulari edo abokatuak 1821eko urriaren 15ean idatzitako ohar batean Juan Roke Arrue Asteasuko alkatearen legez kanpoko jarduna salatzen zuen: haren esanetan, azkeneko aholkuak betetzeko garaian abian jarrita zuen prozedura fundamenturik eta baliorik gabekoa zen, edo baliogabetasunez egindakoa; hau da, legeak markatzen zituen arauak eta jarraibideak bete gabekoa: “ha dispuesto con tanta informalidad y nulidad el cumplimiento del último auto asesorado”. Agidanez, Gorteek hartutako ebazpenen aurka joz, lursail edo soroetan biltzeko zegoen uztaren gainean bahitura egitea erabaki zuen herriko auzapezak. Honen aurrean, aholkulariak bere jarduna jarraitzeari uko egin zion, espedientea hemen amaitzen delarik.

Abokatuaren erabakiak gogorra ematen du; behintzat auto bakarrean izandako jardunean oinarritzen bada. Ziurrenik, erabakia ez zen berehalakoan hartu eta prozesu baten azken pausoa litzateke, alkateak aldez aurretik izandako portaeren ondorioa. Beste era batera esanda, Asteasuko udal-epaileak abokatuak esandakoei ez zien inolako jaramonik egiten eta azkenean, haserre biziz, amorruz edo etsipenaren etsipenez, aholkulariak pareta hori eraisteari uko egin zion. Baliteke horren guztiaren atzean usadioaren eta zuzenbidearen araudiren arteko talka egotea. Ez dugu ahaztu behar 1821 urtea Espainiaren giro politikoa noraezean eta gorabeheraz betea zegoen garai batean txertaturik dagoela. Hemen ere, zaharrak berri.

Euskarazko hitzak dituen agiria alkatearen prozedura sasi-arautu horiekin lotu behar dugu; bahitutako ondasunekin, hain zuzen ere. Espedientean horren nondik norakoaren berri ematen digun idatzia sartzen da. Honatx dokumentuak zer dioskun:

“Enbargatu ditut, juez Soroetac aguindu diran becela, Manuel Viouideburucoari, emen esango dan moduan:
Yt., la mitad de los maíces para el amo, otro mitades [sic[ enbargados.
Yt., la mitad de los nabos de yd.
Cien ducados de a ocho rreales de (yd) ganado de yd.
Yt., una onza y media de oro de yd.
Yt., dos fiezas [sic] de lienzo de yd.
Yt., necazari bati tocacen zaizcan haleac, bere moduan, de yd.

El depositari [sic]: su padre.
Testigos: Miguel Antonio de Querejeta.
Nicolas de Roteta.
Ylardia.”

Ikus dezakegunez, ez da agiri luzea; are gehiago, ohar soil baten aurrean gaude. Bahituraren prozedura bete dela aitortzeko balio dezakeen zirriborroa da, baina balio juridikioa eman diezaiokeen lekukoen, notarioaren edo bestelako pertsonen sinadurarik gabea edo hizkuntza handi, jori eta legeak arautzen duena islatzen ez duena.

Bestalde, dokumentua ez dago euskara hutsean. Hasierako eta amaierako esaldiak dira hizkuntza horretan topa daitezkeenak. Idazlea hautu hori egitera zerk bultzatu zuen jakitea, ezezaguna zaigu. Hau berezki deigarria da, ohikoak liratekeen esaldiak, erran nahi baita euskaraz ikustea arruntagoak liratekeen zatiak, gaztelaniaz daudelako eta goiburua, tradizio juridiko-administratiboa jarraitzen duena eta, ondorioz, gaztelaniaz agertzea logika gehiago lukeena, euskaraz ageri zaigulako.

Bahituran hartutako ondasunak Manuelen morrontza egoerarekin zerikusia dutela ematen du: abizen moduan Beobideburu’koa zela adieraztea 1820ko akordioan adierazitakoekin lotzen badugu, hartu zitzaizkion gauzak baserri horretan morroi lanetan ari zela aditzera ematen digu; zer esanik ez bahituran hartutakoaren erdia bahituratik at geratzen denean, nagusiarenak, baserriko jabearenak, zirelako.

Oharraren egileaz ezer gutxi esan daiteke. Egindakoa, Soroeta “juez”-aren mandatua betez egiten duela esaten digu, baina epaile hori ez dirudi Asteasuko alkatea zenik, aholkulari edo abokatu bezala zebilen Soroeta Lizentziatua baizik. Egoera honetan, bahitura prozedura burutu behar zuen alguazila izan zela ondorioztatu dezakegu; zoritxarrez, ez dugu bere izenik.

Iago Irixoa

Argazkia: Asteasuko Udal Artxiboa, signatura 262-08

Mendi inguruko aire garbia edo itsasoko ur gatzatua osasunerako onuragarriak direla jakina da, guk dakigu gaur egun, eta gure arbasoek ere bazekiten. Zentzu horretan, Gipuzkoa zona pribilegiatu bat da eta ondorioz, gu ere bai. XIX. mendeko medikuak hortaz jabe ziren, horregatik, momentuko pertsonaia garrantzitsuak honantz bidaltzen zituzten osasun arazoak zituztenean. Pertsonaia hauetako bat Francisco de Paula infantea izan zen, Espainiako errege zen Fernando VIIaren anaia. 1830 urtean Donostiara joan zen La Concha hondartzan urak hartzera. 

Infanteak eta bere familiak egin zuten bidaiari buruz hitz egiten diguten bi testu ditugu Asteasuko artxiboan, informazio asko eskaintzen diguten bi gutun dira (sig. 270-07). Alde batetik, Asteasuko Udalari bidaltzen zaion gutunak dioenaren arabera, familiak egin behar zuen ibilbidearen zati bat behintzat, egin gabe zegoen eta auzolan bidez egin behar izan zuten diru falta zela eta. Horretarako, Asteasuk ordezkari bat bidali behar zuen Zestoako Sorabil baserrira, bertan ospatuko zen bileran, herri bakoitzak bidali behar dituen baliabideak adosteko. Hemen erabakitzen da Asteasuk familia buru bakoitzetik peoi bat edo bi bidali behar dituela Iturriozeko puntura, jarraigoa hortik Villabonara joango zelako. 

Esku artean dugun bigarren gutuna Udalak idazten du Sorabil baserrian ospatutako bilera horren ondoren. Gutun honek datu esanguratsuak ditu bere baitan, bertan, herria osatzen duten lau auzoetako familien izenak zerrendatzen baitira: “Bevallea”-tik 20 familia izendatzen dira, “Elizmendia”-tik 23, “Urpazan”-etik 19 eta “Goivallea”-tik 13. Familia gehienek pertsona bat bidali behar dute, baino batzuek bi bidali behar dituztela dio zerrendak, Lizola, Lizarraga edo Comporta familiak kasu. 

Pertsona hauek derrigorrez joan behar zuten bidean lan egitera, bestela zigortuak izango ziren “entre otras cosas a acordado que todas las cabezas de familias envien un peon a dicho punto [de Iturrioz] el día y hora arriva indicados sin pretesto alguno, y en defecto seran castigados conforme se a acostumbrado hasta ahora”. Ez dauka, beraz, zerikusi handirik, garai hartako auzolanak eta gaur egungoak. 

Arestian aipatu bezala, pribilegiatuak gara gure lurralde honetan bizitzeagatik, urrutitik etorri izan da eta dator jendea gure ingurua bisitatzera. Ondorioz, gauzak horrela mantendu nahi baditugu eta gure ondorengoak ere pribilegiatu izaten jarraitzea nahi badugu, gure mendiak eta itsasoak zaintzea gure esku dago.

Amaia Mendizabal

2019-02-03 pasa berri dugu. Asteasuar guztiek edo gehienek ezagutzen duten data da hau, izan ere, herriko pertsonai ospetsuenetako bat hil zeneko mendeurrena ospatzen baita. Udalak egun hau gogoratzeko 2018 urtean hasi zituen ospakizunak omenaldi moduan, urtean zehar hainbat jarduera aurrera eramanez. Hasi berri dugun 2019 urte honetan ere ekitaldi gehiago antolatu dira, batzuk bertsolaritzarekin lotutakoak eta beste batzuk ez. Lehenengoa Santa Ageda bezperan izango da, ospakizun horretarako bertsolari ospetsu desberdinak etorri direlarik Asteasura. Herri osoan zehar ibili dira kantari. Urtean zehar egingo diren beste jarduera eta ekitaldiak kontsultatu nahi izan ezkero, udaletxean eskuragarri dago informazio guztia egitarauan.

Ez da izango ordea, Pello Errotak jasotzen duen lehenengo omenaldia, izan ere, beste batzuk ospatu dira orain dela urte batzuk. Lehenengoa 1964 urtean izan zen, bertsolaria hil eta 45 urte beranduago (sig. 374-15). Urte honetan Udalak Euskaltzaindiari laguntza eskatuko dio bai ospakizunen antolaketarako eta baita horietan parte hartzeko ere. Antolatutako jarduerak ondorengoak izango dira: meza nagusi bat, herri bazkari bat, bertso saioa noski, eta Euskaltzaindiaren eskutik emandako hitzaldiak. Hauekin batera beste ekitaldi esanguratsu bat antolatu zen, esate baterako, Pello Errotaren busto eta oroitarri bat jarri ziren hura jaio zen etxean, hau da, Goiko-Errotan. Guzti hau antolatzeko baina, Udalak dirulaguntzak eskatu zituen, bere kabuz ezingo baitzuen guzti hori aurrera eraman. Eta egin zituen dirulaguntza eskaera guztietatik batzuk jaso zituela dirudi, kontsultatu ahal izan den korrespondentziak esaten duenaren arabera. Eskaera gutunak ere gorde dira eta ikusi ahal izan dugu udaletik ondorengo hasiera hau ematen dietela: “habiendo acordado este Ayuntamiento organizar para el día [25 de octubre] unos actos en memoria del gran bertsolari “Pello-Errota”, hijo de este pueblo”… Horrela antolatu ahal izan zen Pello Errotari egindako dokumentatutako lehenengo omenaldia.

Hurrengo omenaldiari buruz informazio gutxiago dugu. Bertsolariaren heriotzaren 75. urteurrena ospatu zen 1994 urteko herriko jaietan. Zein ekitaldi egin zen bere omenez ez dakigun arren, hauek herritarren oroimenean egongo direla ziur gaude. Hori bai, pertsonai honen argazki bat eta bertso bat izan ziren urte horretako San Pedro jaietako irudi eta doinu. Argazkia berri honen ikur bezala erabili dugu eta aukeratu zuten bertsoak horrela dio:

“San Pedroz pasatzeko

neukan umoria,

arrigarriya izan dek

tristura neria.

gure parienterik

etorri gabia;

aitari aztu zaiok

onera bidia,

onurezko biarko

nik bakardadia”

Argi dago pertsonaia honekiko Asteasuarrek duten miresmena. Merezitakoa gainera, izan ere, bere bizitzan zehar irribarrez eta alaitasunez bete zituen bai Asteasuko plaza eta baita beste herrietakoak ere, Argentinakoak ere bai.

Amaia Mendizabal

Asteasuko Udal Artxiboak dokumentazio historiko aberatsa gordetzen duela bere baitan, behin baino gehiagotan esan dugun gauza bat da. Ez gara ez, nekatuko errepikatzeaz, izan ere garrantzi handia duen gauza bat da eta honen zaintza, babesa eta hedapena gure esku dago. Toki desberdinetako ikerlari asko datoz Asteasura beren lanetarako informazio bila eta tarteka, kontsultatzen dituzten dokumentuen orrietan bitxikeriak aurkitu ditzakegu. Gaurkoan, 1780 urteko epaiketa bateko orrialde batean topatu duguna aurkeztu nahi dugu (sig. 139-04).

Dirudienez, epaiketaren testua idazten ari zen eskribauak erabiltzen ari zen orrietako bat puskatu zuen eta konponbide bat bilatu behar zion. Horretarako, paper zati txiki bat moztu eta puskatutako bi zatien gainean itsatsi zuen, hau da, gaur egun erabiltzen dugun zeloaren lana beteko zuen zati horrek. Kasu honetan, puskatutako zatia oso txikia da eta ez dio testuari eragiten, gainera, hausturaren areagotzea saihesten du, beraz, irtenbide egokia izan zela esan daiteke.

Antzinako zelo honen erabilera ohikoa zen, beste tokietako dokumentuetan ere ikusi izan baitira. Garai hartako idazleek kontutan hartu ez zutena, ostera, paper zatia pegatzeko erabilitako itsasgarriak denborarekin paperean eragin zezakeen kaltea zen. Nahiz eta guk aurrean dugun dokumentua egoera onean egon eta kalterik agerian ez eduki, ezagutzen dira beste kasu batzuk non inguruko papera horitu eta hondatu egin den. Kasu horietan dokumentuak errestauratu egin behar dira etorkizunerako kontserbazioa bermatzeko. Adituek, metodologia eta teknika desberdinak erabiltzen dituzte kalte hauek konpontzeko eta liburuak egoera hoberenean gelditzea lortzen dute.

Hortaz esan bezala, egunerokotasuneko lanean bitxikeriak topatzen ditugun heinean, horiei buruzko berriak gure blog honetan argitaratzen jarraituko dugu, gure helburuetako bat, Artxiboetan aurkitu dezakegunaren plazaratze edo dibulgazioa baita, horrela, mundu honen inguruko ezjakintasuna murriztuz.

Amaia Mendizabal

Berri honen bidez, artxibozainen beste lanetako bat plazaratu nahi dugu, beti ere dokumentuen kontserbazioa helburu delarik. Behin baino gehiagotan esan bezala, Udal Artxiboetan teknikariek euren egunerokotasunean sortzen eta ixten dituzten espediente administratiboak gordetzen dira. Hauek milaka zenbatu ditzakegu eta logikoa den bezala, udaletxeetan ez dago toki fisikorik Udal batek bere bizitza osoan zehar sortu dituen espediente guztiak gordetzeko. Asteasuko artxiboaren kasuan, fondo historiko aberats eta garrantzitsua gordetzen dugu gainera, eta nahiz eta idatzizko ondare kultural hau gordetzea oso positiboa den, ordainetan artxibo gelan tokia behar du. Horrela gauzak, Asteasuko Artxiboko gela ia guztiz beteta dago dagoeneko eta leku falta arazo larri bihurtzeko zorian dago. Hala eta guztiz ere, honek badu irtenbiderik, izan ere, artxibo sistema bat ezartzearekin bat dator toki berria egitea. Helburu hau xahuketaren bidez lortzen da, eta horrelako prozesu bat eraman nahi dugu aurrera Asteasun datozen hilabeteetan.

Xahuketa bat zer den azaltzeko, dokumentuen kontserbaziorako eta deuseztapenerako hautaketa prozesu bat dela esan dezakegu. Xahuketa baten helburua dokumentuak suntsitzea izango da. Prozesua amaitzen denean suntsitutako dokumentuak betirako desagertuko dira, horregatik metodologia bat jarraituz arreta handiz egin beharreko lana dugu hau. Ezin dira espedienteak nolanahi deuseztatu, baina era berean, egin beharreko lan bat da. Horretarako eragile desberdinek parte hartzen duten batzorde bereziak osatzen dira eta hauen esku egongo da serie desberdinen balorazioak egitea. Dokumentuek maila desberdinetako balioak dituzte, hau da, sortuak izan zirenean balio zehatz bat edukiko zuten baina espedientea ixtean balio hori galdu eta bigarren mailako bat duten hala ez baloratu behar da. Beste hitz batzuk erabiliz, espedienteek etorkizunean balio informatibo edo historikoa badute, betirako gordeko dira, bestela, xahuketa bidez aterako dira artxibotik. Balorazio hauek dira batzorde berezi horiek aztertu eta ezartzen dituztenak, eta horiekin batera, espedienteak zenbait denboraz gorde behar diren ere xedatzen dute. Beraz, balorazioekin batera hautaketa eta xahuketa taula osatuko dute eta kontserbazio epeak ere ezarriko dituzte. Horrela, artxiboetako langileek xahuketa bat aurrera eraman nahi dutenean, balorazio horietan ezarritako irizpideak jarraituz egin ahal izango dute. Euskal Herrian, Eusko Jaurlaritzaren organo bezala DOBAUBA dugu, Dokumentuak Balioesteko eta Aukeratzeko Batzordea, alegia. DOBAUBAren sorrera azaroaren 21eko 232/2000 Dekretuan, Artxibo Zerbitzuetako Araudia eta Euskal Autonomia Erkidegoko Dokumentazio Ondarea erregulatzeko arauak onartzen dituen dekretuan zehazten da, bertan bere betebeharrak eta funtzioak arautzen direlarik.

Xahutzeko den dokumentazioa Artxibotik ateratzen denean, paper suntsiketa bermatzen duen enpresa batera eramango da, eta honek, prozesua egokia izan dela ziurtatzen duen agiri bat sortuko du. Modu horretan, beste gauza batzuen artean, datu pertsonalen babesa bermatuko da.

Asteasuko Udal Artxiboan 2018 urte honetan aurrera eraman nahi dugun xahuketa prozesu hau beraz, DOBAUBAk ezarritako irizpideak jarraituz egingo dugu, beti ere prozesu guztiaren erregistro eta kontrol zehatza bermatuz, gardentasunez. Azken finean, Administrazio publikoak sortutako informazioaren zentzuzko kudeaketa da xahuketa.

Amaia Mendizabal

Lehenagoko berri batean Asteasuko kaleak duela 150 urte aztertu genituen. Artxiboan bertan honen inguruan topatu genuen dokumentazio berezi baten arira. Gaurkoan berriz, dokumentazioa ez da oso bitxia, oraindik gaur egun sortzen den biztanleen errolda hartu bait dugu oinarri gisa. Askotan ikusi ditugu herritarren datuak jasotzen dituzten zerrenda luze horiek. Eta batek baino gehiagok gogoratzen dugu etxera etortzen zirenean orri berde handi batzuetan bertan bizi zirenen datuak betetzera. Baina errolda hau ez da berria, 1872 urtean egindakoa baizik.

Errolda hau (signatura: AUA, 23-05) aztertuta datu eta ondorio asko atera ditzakegu Asteasuko herritarren, bizimoduaren, populazioaren, ogibideen,… inguruan. Gehiegi ez luzatzearren oraingoan azken honi buruz hitz egingo dugu. Ogibideak. Argi dago, horretarako erroldak begiratu beharrik ez dago, duela 146 urte Asteasuk nekazaritza zuela ekonomiaren ardatz nagusi modura. Ehuneko gehiengo handienak nekazal eta abeltzain lanak egiten zituen.

Garbi dago ere ogibide hauetan egin behar den lehenengo bereizketa, noski, gizon eta emakumezkoen artekoa dela. Badaude ogibide batzuek emakumezkoek bakarrik egiten dituztenak (hilandera, costurera, cocinera, tendera,…). Beste batzuek berriz, gizonezkoenak esklusiboak dirudite (herrero, cantero, carpintero, alpargatero, serrador,…).

Azkenik, zalantzarik ez dugu ezta ere lehengaia lantzeko (artisautza deritzoguna) ogibideak (panadero, confitero, alpargatero, albañil, trencero, ojalatero…) eta beste motako zerbitzuak eskaintzen zituztenak (maestro, maestra, cartero, organista, tamborilero, posadero…) gutxienekoak zirela.

Baina gure ikerketan pausu bat haratago sakondu nahi dugu gure ausnarketa. Honela, familiak ogibidean bertan duen eragina eta indarra ikusi dugu. Bai artisautzan edo zerbitzuetan aritzen direnen artean eta baita nekazal lanetan aritzen direnen artean ere. Gurasoek egiten duten lan berdina egiten jarraituko dute seme-alabek ein handi batean (salbuespenak dauden arren gutxienekoak dirudite).

Beste bereizitasun bat ere topatu dugu. Badaude ogibide batzuek, sendi kontzeptu horretan oinarritzeagatik edo, naiz emakume edo gizon izan berdin betetzen direla. Beti familiaren barruan: nekazaria (senarra nekazari bada, baita emaztea eta seme-alaba guztiak ere hala azaltzen dira erroldan), jabea (errentetatik bizi diren gizon eta beren emazteek kontzeptu bera dute ere), errota zaindaria, posadero (hauek ere familia osoaren ardurapean hartzen dira),…

Ez da berdina gertatzen gainontzeko ogibideekin. Hau da, aurreko paragrafoan zehaztu ez ditugun ogibideen inguruan emakume (bai ama eta alabak) eta gizonezkoen (bai aita eta semeak) arteko proportzioa oso desberdina da. Gizonezkoak orduan gizonentzako bakarrik onartutako ogibidea badu (herrero, carpintero, confitero, alpargatero, panadero, tamborilero, carretero,…), bere emazte eta alabak jostunak (costurera e hilandera) izango dira eta semeak aitaren lana izango du.

Ikusten da beraz, Asteasuko lanen banaketak ez duela garai hartako ereduarekin desberdintasun berezirik. Baina benetan esanguratsua iruditzen zaigu erroldak ikerketa hau egiteko aukera eman izana. Beste artxibo batzuetan ikusi ditugn urte horietako erroldek, gizonezkoen ogibideak jasotzeko ohitura bakarrik bait zuten eta emakumezkoen zereginak “quehaceres de su sexo” bait ziren, hauen nondik norakoak zehaztu gabe. 1872 urtean Asteasuko errolda bete zuenak ziur etzekien zenbateraino zen baliogarria berak egindako lana eta horregatik gaur artxibotik hau kaleratzea erabaki dugu.

Amagoia Pia

Artxiboetan gordetzen den dokumentazioa mota askotakoa da eta informazio desberdin asko eskaintzen du. Dokumentazio zaharra izaten da gehien nabarmentzen dena, ezagutzen ez dugun jendea eta gizartea hobeto ezagutzera ahalbideratzen bait gaitu. Gainera, nahiz eta idazteko momentuan testu bakoitzak helburu bat eduki, bere baitan datu interesgarri ugari gordetzen dute. Pentsa dezagun adibide bezala, bi pertsonen arteko kontratu batean. Bertan, kontratuan parte hartzen duten pertsonen (eskribaua eta lekukoak barne) izen abizenak eta bizitokia aipatzeaz gain, askotan lanbideak ere adierazten dira, beraz, informazio pertsonal asko eskaintzen dute, kontratua egiteko prozesu juridikoa islatzeaz gain. Datu guzti hauei esker, ikuspegi desberdineko ikerketa lan asko egin daitezke, horien artean zuhaitz genealogikoak aurkitzen direlarik.

Asteasuko Artxiboan fondo historiko aberatsa gordetzen da XVI, XVII eta XVIII mendeetako dokumentu asko bait dauzkagu. Horien artean, ezkontza kontratuak, pertsonaia batzuen testamentuak (beste berri batean aztertu genuen Juan de Bulanorena bezala), aiton-semetzak eta eskritura gutxi batzuk ditugu. Erregistro zibiletatik eta elizbarrutietako artxiboetatik lortu dezakegun informazio guztia batu ondoren, aiton-semetzak oso erabilgarriak dira ikerketa genealogikoak aurrera eramateko. Familia edo leinu baten odol garbitasunaren frogagiri ziren eta eskatzaileak hiru belaunaldiz frogatu behar zuenez bere arbasoen jatorria kaparetasuna lortu ahal izateko, mota honetako ikerketetarako oso erabilgarriak dira.

Dokumentu horiek familien noblezia maila islatzen dute eta askotan, kaparetasunaren eskatzaileek euren abizenaren oinetxera atzera egin nahi izaten zuten odol garbitasuna frogatzeko. Izan ere, oinetxeak leinuen abizenen jatorri dira, hau da, familiek jatorrizko oinetxetik hartzen dute abizena, horregatik da hain garrantzitsua kaparetasun auzietan atzeraino iristea.

Asteasuko Artxiboan 1649 urtean idatzi zen zerrenda bat dugu, non Gipuzkoako oinetxe desberdinak aipatzen diren (sig.: 267-17). Ez dira familia guztien izenak agertzen noski, baina bai mordoxka bat.

Dokumentu honek, orrialde bat besterik ez bada ere, oso informazio interesgarria jasotzen du bere baitan. Esan bezala 1649 urtean idatzia izan zen, abuztuaren 17an konkretuki, Joan de Alzola eskribauaren eskutik. Bukaeran irakurleari jakinarazten dio beste dokumentu zaharrago baten kopia dela “Yo Joan de Alçola escriuano del Rey nuestro señor y del numero de la alcaldia mayor de Aiztondo asiente en este papel de un papel biejo y antiguo que se hallo en la cassa solar y palacio de Lizaur”. Zoritxarrez, ezin dugu jakin zein urtekoa izango zen aipatzen duen paper zahar hori.

Testu honetan beraz, XVII. mende erdialdean Gipuzkoan zeuden Ahaide Nagusiak eta oinetxeak aipatzen dira, izenburu bezala “Las cassas solariegas y Parientes mayores de la muy noble y mui leal Poruincia de Guipuzcoa” duelarik. Honen ondoren 52 izen adierazten dira bi zatitan bereiziz. Alde batetik, eta beste batzuen artean, Lazcano (Lazkaon), Olasso (Elgoibarren), Balda (Azkoitian), Zarauz (Zarautzen), Iraetta (Aizarnan), Amezqueta (Amezketan), San Milian (Zizurkilen), Achega (Usurbilen), Ugarte la de Oyarçun (Oiartzunen), Çumaya (Zumaian) edo “En el Valle […] de Leniz son” Galarça, Otalora, Arcarasso eta Uribe (Leniz bailaran) familiak aipatzen ditu. Bigarren zati batean, desberdinduta, aipatzen ditu Açelayn (Sorabilan), Emparan (Azpeitian), Olazaual (Altzon), Azcue (Ibarran), Lili (Zestoan) edo Legazpia (Zumarragan?). Azken hauen artean aipatzen da guri gehien interesatzen zaigun oinetxea: “Yeribar de Susso en Asteasu”.

Leinu desberdinen arteko liskarrak oso ohikoak izaten ziren, hauetatik famatuenak Oinaztarren eta Ganboatarren artekoak izanik, XV. mendeko Bandoen Gerren protagonista nagusiak. Nahiz eta hauek zehazki testuan ez agertu, gerra edo istilu horietan parte hartu zuten Ahaide Nagusi eta oinetxeak bai irakur ditzakegu: Lazkaotarrak, Amezketatarrak, Alzegatarrak, Unzuetatarrak, Murgiatarrak edo Baldatarrak baten edo bestearen alde egon ziren garai horretan. Dena den, liskar horiek XIV eta XV. mendeetan gertatu ziren, hau da, testu hau idatzi baino bi mende lehenago. 1649 urterako ordea, giroa askoz lasaiagoa zen.

Dokumentuaren beheko aldeko ezker aldeari so eginez gero, ohar moduan idatziriko beste testu txiki bat irakurri daiteke eta bertan, arreta erakarri digun bigarren ekarpena dugu: Asteasuko Yeribar de Susso familiaren armarria deskribatzen digu eskribauak. Armarriak familia nobleen irudi izango ziren, euren ikur bezala. Yeribar familiak Asteasun botere handia aintzinetik eduki zuela badakigu, izan ere, gure Artxiboan gordetzen dugun XVI. mendeko auzi batetan (sig.: 59-01), Juan Lopez de Yeribarrek auzi bat aurkezten du Asteasuko biztanleek euren haziak beste errota batetara eramaten dituztelako berera eraman beharrean. Auzi horrek 1399 urteko kontratu bati egiten dio erreferentzia, orduan hitzarmen bat idatzi baitzen herritarren haziak Yeribar familiako errotara eramateko. Familia honen armarriari buruz, Joan de Alzolak ondorengoa dio: “Las armas de la cassa solar de Yeriuar de susso en Asteasu son dos jabalis, un lebrel y dos coraçones en campo de plata. Un castillo con su torreon eminente y dos leones que abraçan el escudo por ambos lados”.

Gaur egun Yeribar de Susso baserria Ibargain edo Ibargaraikoa bezala ezagutzen dugu, baina tamalez, testu honetan deskribatzen den armarria dagoeneko ez dago ikusgai eraikuntzaren fatxadetan.

Amaia Mendizabal

Asteasuko artxibo honetan,
beste dokumentu mota desberdinen artean, baditugu gordeta hainbat
testamentu XIX. mende aurrekoak, horien artean zaharrena XVI. mendekoa
izanik. Hortaz hitz egingo dugu oraingoan.

Testamentuek
informazio asko gordetzen dute bere baitan eta oso baliagarriak dira
mota desberdinetako ikerketak egiteko. Beste gauza batzuen artean,
informazio ekonomikoa, erlijiosoa edo juridikoa eskaintzen digute. Baita
ere ahaidetasun erlazioak ezagutzeko edota heriotzaren inguruko
ohiturak ezagutzeko dira erabilgarriak, izan ere, dokumentu mota honen
bitartez heriotzaren momenturako gai pertsonal guztiak argi uztea lortu
nahi zen, horregatik islatzen ziren hainbeste datu testuetan.

Kasu
honetan esku artean dugun testamentua Asteasuko Juan de Bulanori
dagokio. Juanek bere gauzak prest utzi nahi izan zituen hil ondoren
arazoak suertatu ez zitezen bere seme-alaben, ondorengoen eta zordunen
artean. Baina badu beste helburu bat ere testamentua hau egiteko. Zehatz
mehatz adierazten du non nahi duen hilobiratua izatea eta ospatu
beharreko hileta-elizkizunak. Dokumentu hau egin zuenean Etxarri
Aranazen bizi zen, baina jaiotzez Asteasukoa zenez, hil ondoren bere
jaioterrira bueltatu nahi du eta bertako eliza parrokialean hilobiratua
izan nahi du “Joan de Bullano mi hijo a sus propias costas mi cuerpo aya
de llevar y lleve al dicho lugar de Asteasu y sea enterrado en la
iglesia del dicho lugar dentro de la dicha iglesia en la sepultura donde
[a mi Joan mi hijo] y mis herederos les pareciera”. Baita ere idatziz
agintzen du bere omenez bederatziurrena, urteurrena eta beste hiletak
ospatzea nahi duela, guztiak bere semearen kontura.

Behin
bere hiletak argituta, zorren gaira pasatzen da, hil baino lehen ezin
izango zituen denak kitatu eta. Hori dela eta, zerrenda bat egiten du
eta bertan zehazki aipatzen du zeinbait diru (dukat) zor dion nori edo
nork zor dion zenbat berari eta zergatik. Bera hargina zen, beraz
hornitzaile askorekin negozioak egiten zituen, adibidez, Catalina
Lordenarekin (?). Emakume honek kare bizia saldu zion eta ondoren Juan
de Bulanok harriaren inguruko lan batzuk egin zizkionez “son seys
ducados o lo que ella en su conciencia diciere mando le sean pagados”.
Honetaz gain, errementariei, zapatariei eta bestelakoei ere zor zien.
Bestalde, kontrakoak ere badaude, adibidez, Hondarribiako Tomas batek
berari zor zion harategian egindako lan batzuengatik. Modu honetan
zordunen zerrenda 6 orriren bitartean luzatzen da.

Ikusten
da nahiz eta urteak eta mendeak pasa, badaudela hainbat gauza eta
ohitura ez direla aldatu. Aurrean dugun dokumentua 1558 urtean
sinatutakoa da, hau da, orain dela 459 urte, eta urte guzti hauetan
zehar badaude zenbait gauza ez direnak aldatu, alde batetik, eliza
ospakizunak, bederatziurrena eta urteurrena adibidez, oraindik ere
egiten dira. Bestalde, heriotzak harrapatzen gaituen momenturako gure
gai guztiak eta ondorengotza ondo lotuta uztea esate baterako. Izan ere,
testamentuak erromatar garaian ere egiten ziren, beraz, esaten den
bezala, guk ez dugu ezer asmatu.

Amaia Mendizabal

Badira
bost urte Udal Artxiboko dokumentazioa oinarri hartuta herriaren
inguruko berri bat idazten hasi ginela. Orain arte aukeratutako gaiak
ugariak eta oso desberdinak izan dira. Baina denek izan dute helburu
berdina: herritarren artean artxiboan dauden altxorrak eta bitxiak
zabaltzea, hauek ere bereak bezala ulertu eta sentitu ditzaten. Lan
honetan lagun izan ditugu Asteasuko Udala eta Aiurri aldizkaria. Bieri,
nola ez, gure eskerrik beroenak.

Noski,
berri edo artikulu guztiek izan duten harrera ez da berdina izan.
Gehienek, interesa sortu dute irakurleen artean. Batzuek hainbat
ikerlari edo ikusbera ekarri ditu Artxibora bertara gehiago entzuteko
jakinminez: Argentinatik arbasoen bila, Bandoa euskaraz,… Beste
batzuek eskualdetik kanpo ere oihartzuna izan dute: emakume
bertsolariak, Elizmendiko Guillermo Eizagirreren garbilekua,… Gutxi
izan dira inongo erantzunik gabe geratu direnak.

Azken
hauen artean zegoen duela lau urte Concepción Esnaolari buruz idatzi
genuen artikulua. Bertan esaten genuen bezala 1937 urte amaieran emakume
honek udal administrari eta telefono zaindari karguak eskatu zituen,
Osoko Bilkuran bere gaitasunak zalantzan jarri zituelarik. Zalantzan
jarri bai, baina kargua eman ere eta honela bilakatu zen aintzindari.
Artikuluaren amaieran diogun bezala, urte askotan zehar bete zuen lana
txukun eta zuzen (1953 urtean oraindik ere soldata ordaintzeko erabakiak
daude akta liburuetan). Baina bertan adierazten dugu, baita ere, bere
bizitzari buruz ezer ez dakigula.

Azkenean,
emakume honi buruz Gillermo Etxeberriaren eskutik heldu zaizkigu
hainbat argibide. Concepción Esnaola eta bere ahizpa Florencia Asteasuko
Udal Idazkaria izandako Dario Esnaolaren alabak ziren. Muño Handi
baserrian bizi ziren arren Ikaztegietakoak ziren sortzez. 1935 urtean
zendu zen Dario. Alabak bertan bizitzen jarraitu zuten. Florentxi
maistra zen Muño Handi baserri azpiko gela batean. Azken honek ere,
emango du aurrerago artikulu txiki bat idazteko.

Eta
hau da azken finean blog honetan argitaratzen ditugun berriekin lortu
nahi duguna. Herritarren partehartzeari esker herriko kultura,
jakituria, historia,… elikatu eta balioan jartzea. Irakurleen
elkarlanari esker, Udal Artxiboan gorde ez den informazioa ere denon
zati izan dadila.

Amagoia Piá

Artxiboan gertatzen diren kontuak artxiboan bertan geratzen dira beti. Baina badira batzuk beren xarma berezia dutenak eta kontatuak izatea merezi dutenak. Horrelakoa da duela pare bat egun Asteasuko artxiboan gertatutakoa. Ohikoa da Ameriketatik (Argentinatik bereziki) jendea etortzea bere aiton-amonen jatorria ezagutzeko asmoz, normalean zerbait aurkitzen dute nahiz eta datu handirik ez den izaten.

Bea ere horrela etorri zen. Izen bat besterik ez zekarren: Manuela Josefa Berakoetxea, bere birramona omen eta 16-17 urte besterik ez zituela Argentinara joana zena. Bi herri zituen: Asteasu eta Villabona. Bi horiei buruz hitz egiten omen zuen bizirik zegoenean. Horrela ba, gure artxiboan ezer gutxi aurkitzeko esperantzarekin etorri zen. Bere galderak ere bi ziren: zein egunetan jaioa zen eta zein baserritakoa zen.

Buelta pare bat eman ondoren eta dokumentu batzuk aztertu ondoren, emaitza inoiz baino hunkigarriagoa izan zen: Manuela Josefa 1871ko urtarrilaren 20an jaio zen udaletxean bertan. Garai hartan Manuela Josefaren aitak udaltxeko ostatua alokairuan zeukan eta horrelaxe ateratzen dira erroldatuak.

Momentu hunkigarria izan zen benetan, Bearen emozioa ikusgarria zelako. Birramona “aurkitu” zuen, jaio zen etxean bertan aurkitu ere!

Ez dakigu zergatik joan zen gure amona Manuela Josefa Argentinara, baina garai hartan (XIX. mende bukaeran eta XX.aren hasieran) Ameriketara joandako euskal jende kopurua ikaragarria izan da.

Bereziki gizonezkoak edo senar-emazteak artzai lanetara, baina baita beste asko ere hemen izango ez zuten aukera baten bila. Pentsa, 16 urterekin ontzian sartu bakarrik eta guztiz ezezaguna den herrialde batera joatea, bai ausarta!

Non egongo da gure Lampedusa?

Amagoia Piá

1910 urtean eraiki zen Elizmendi auzoko garbileku berria. Honen ezaugarriak oso sinpleak ziren: oinplanta laukia eta neurri txikiak, lau isuriko teilatu txikia, argia satzeko 9 leiho eta ate bat, erdi-erdian ur putzu bakarra dago eta honen hertz bakoitzean arropa marruskatzeko harrizko plantxak. Kanpokaldeko dekorazioa ere oso urria da: teilatuaren gailurrean dekorazio moduko burdinsare txikia, sarrerako atean teilape txiki bat, behekaldean igeltsuz egindako zokalo zabal bat eta leihoen goikaldean (hauek elkartuaz) igleltsuzko 3 moldura paralelo, lauki eta mehe. Tira, auzokoentzat nahikoa. Azken finean, lana egiteko zen.

Nabarmentzeko da ordea garbileku honen proiektua Guillermo Eizaguirre (1878-1932) arkitektu famatuak idatzi zuela. Hau Tolosarra zen eta Gipuzkoa osoan hainbat lan ezagun egin zituen (Zizurkilgo eskolak, Beasaingo azoka, Errezilgo udal-eskolak,…) bere fase desberdinetako ezaugarriak garatuaz. Asteasuko garbilekua bere bigarren fasearen amaieran egin zuen. Fase honetan Vienako sezesio estiloko ezaugarriak landu zituen: lehenago zegoen gehiegizko dekorazioa baztertu eta eraikuntzak gero eta sinpleagoak ziren, erliebeak urriak (lorak, hostoak, buruak, eta abar alde batera utzita), geometrikoak, meheak,…

Eizaguirrek idatzitako proiektuaren baldintza pleguan ikusten denaren arabera bai kalitatean eta bai eraikuntza lanen epeetan ere ardura berezia jarri zuen. Lehengaiak kalitate onekoak behar zuten eta hala iruditzen ez bazitzaizkion atzera botatzeko aukera zuen. Epe bakoitzeko bermea eta kitapenak nola egin zehazten zuen. Baina baldintza plegu honetan ere badugu nabarmentzeko datu bat: azkenengo puntuan adierazten du eraikitzaileak lan istripuen inguruko legea betzeko ardura izango duela. 100 urte beranduago, oraindik ere, testu honek zeresan haundiak ematen ditu tamalez.

Azkenik, erantsi behar dugu gaur egun desagertua dugula obra eder hau. Nahiz eta herritar askok oraindik ere gogoratuko duten bere kokapen eta itxura.

Amagoia Piá

Emakumearen eguna heldu dela eta hona hemen gai honen inguruko gure blogeko berria. Udal arielen administrari karguaren izendapen interesgarria da topatu duguna. Kargu hau, beti bezala, gizon batek betetzen zuen (edo batek baina gehiago herriaren neurriaren arabera). Baina, 1937 urtearen hasieran, Alejandro Uzkudunek jakinarazten du Udalak ordezko bat bilatzen duenean udal administrari eta telefono zaindari karguak utziko dituela. 15 egun beranduago, Concepción Esnaolak hutsune hori betetzea erabakitzen du eta eskaera bidaltzen dio udalari. Baina izendapena mahai gainean lagatzea erabakitzen da, emakumea izanda karguak eskatzen dituen lanak betetzeko gai izango den zalantzak bait ditu Udalbatzak (“acordó dejar sobre la mesa para su estudio por encontrar alguna dificultad en que no sea hombre quien haya de desempeñar dicho cargo”). Baina hilabeteak aurrera joan ahala inork gehiagok ez du beste eskaintzarik egiten kargua betetzeko eta honengatik, apirilean, Concepción udal arielen administrari izendatzea erabakitzen dute.

Ziur gaude Asteasun hau izan dela hain kargu garrantzitsua bete duen lehenengo emakumea. Kontutan hartzeko da administrari honen lana zela herrian sartzen zen merkantzia (ardoa, barazkiak, oihalak,…) guztia kontrolpean izan, pisatu eta zegokion ariela eskatzea. Argi dago ere emakume hau oso adoretsua izan zela gizonezko mundu itxi batean zulotxo bat irekitzea lortu bait zuen. Gehiago ez dakigu emakume honen bizitzari buruz, bakarrik, bere lanaren berri txukun eta zuzen ematen zuela udalbatzaren aurrean hilabetero hilabetero.

Amagoia Piá

Asteasuko Udal Artxiboan gordetzen diren XVI. mende hasierako protokoloetan xumea bezain ez-ohikoa den datua topatu dugu: euskaraz idatzitako hitzak, hain zuzen ere. Garai horretako orain arte azaldutako hitzekin alderatuez gero, Asteasuko hau oso bestelakoa dela esan behar dugu. Salbuespenak badaude ere, orokorrean izenak, esaldiak, esaera zaharrak edota hitz askeak gaztelaniazko testuinguru batean txertatzen dira. Hau da, erdarazko testuetan sartuta daude. Hala ikus dezakegu artxiboan bertan topatutako beste adibide baten bidez:

“la dicha Estebanía de La Rentería enbyó a esta que depone [Katalina Aranokoa] e a María de Narbarte para el dicho mançanal con vnas baras largas llamadas “baldoas”, para que aquellas despusiesen a los mançanos del dicho mançanal en ayuda que con la gran carga del dicho fruto no se quebrasen los mançanos” (1544ko abuztua. Asteasuko Udal Artxiboa, E-6-III-203-2, 8 at. folioa).

Oraingoan, baina, inolako testuinguru dokumental argirik gabeko hitzen aurrean aurkitzen gara. Askotan, notario-idatziak jasotzen dituzten sorten folioetan, eskrituretako gaiekin zerikusirik ez duten idazkera froga edo kontaketa operazio ugari agertzen zaizkigu. Txuriz zegoen tarterik txikiena erabiltzen zen horiek egiteko, baita balio juridikoa mantentzen zuten eskriturek izan zezaketena.

Aurkezten dugun kasua halakoa da: euskaraz idatzitako zifren aurrean baikaude. Hitzak 1500-1512 urte bitarteko eskriturak biltzen dituen sortan daude, baina beraien letra mota beranduagokoa da; gure ustetan, mende horren bigarren erdialdekoa.

Sorta horretako 102 folioaren atzeko aldean hainbat batuketa azaltzen dira, zenbakiz idatzita. Horien artean aurkitzen da 30.588 zenbakia. Zifra hau da guztien artean idatzita azaltzen zaiguna. Ohikoena gaztelaniaz idatzita egongo zelaren ustearen aurrean, baina, euskarazko testu baten aurrean aurkitzen gara. Honakoa dio:

“Oguey eta amamar milla [sic] ta bosteunda laroguetaçorçi”

Halako adibideak ez dira oso ugariak, ezta gaztelaniaz ere. Orokorrean, urtea adierazteko ez bada, gutxitan azaltzen dira letrez idatzitako zenbakiak. Horrek misterio handiagoa ematen dio esaldiari. Euskaraz egoteak ere ezaugarri hau areagotzen du, diru kontutan euskaldunek kalkuluak gaztelaniaz egiten zituztela askotan pentsatzen baitugu. Argi dago, baina, aurreko mendeetan egoera ezberdina zela.

Bai esaldiaren eta baita horrekin batera azaltzen diren zenbakien zergatia ere, guztiz ezezaguna zaigu. Baina ez dugu erotu behar; are gutxiago zirriborroen ondoan dauden edo sortan ageri diren eskriturekin izan dezaketen lotura aztertzerako garaian. Harreman logiko bat topatzea oso zaila da; aitzitik, gehienetan halakorik ez dago. Idazkera zirriborroak zein kalkuluak egiteko, eskribauek eskura zituzten folioak erabiltzen zituzten askotan; baita aurretik idatziak zeudenak ere. Horregatik, paperean azaltzen diren oharrak eta negozio juridikoak loturatik gabekoak direla azpimarratu nahi dugu. Pertsona ezberdinek burututako bi ekintza ezberdin dira: bata, paper horietan azaltzen zaigun eskritura; bestea, atzealdean dauden batuketak (eta euskarazko esaldia). Zeharo gauza ezberdinak dira.

Idazten zekitenek edo ikasten ari zirenek folioetan txuriz zegoen edozein zati hartu eta beraien zirriborroak bertan idazteko aprobetxatzen zuten (dela batuketak, dela eskritura probak). Euskarazko esaldia edo batuketak bertan egoteak, ez du esan nahi folio horietan islatzen den negozioarekin zerikusirik dutenik. Kontutan izan behar dugu, alfabetatuak zeuden XVI. mende amaierako pertsonek, orokorrean, ez zekitela mende horren hasierako letra irakurtzen. Horregatik, berrerabili edo “birziklatu” egiten zituzten aurreko hamarkada eta mendetako eskritura asko eta asko.

Iago Irixoa