luGORRI

Udal Artxiboetan gordetzen ditugun dokumentuen artean kontu liburuak aurkitzen dira. Gaur egun osatzen diren liburuak, handiak, pisutsuak eta zehaztasun handikoak dira, normalean kutxa asko betetzen dituztelarik artxiboetan. Mota honetako liburuek ordea, ez dute beti formatu berdina eduki, XX. mende hasieran adibidez, orri batzuek osatzen zituzten txostenak ziren eta gaur, hauetako liburuxka bati buruz hitz egingo dugu.

Espediente honetan 1902 urteko kontuak ikus daitezke (sig. 704-30), kontribuzio probintziala ordaindu zutenak, zordunen zerrenda, herri lurren gaineko balioa, Udalak egindako ordainketak,… Informazio guzti hori dokumentu honetan egongo da jasota, baino honetaz gain, bazeuden ogasuneko beste liburu batzuk ere. Urte honi buruzko ohiko udal aurrekontua (sig. 0011-08), ordainketa eta sarreren liburua (sig. 0011-09), aurrekontuaren kitapena edo likidazioa (sig. 0011-10) eta ezohiko udal aurrekontua (sig. 0011-11) ere Artxiboan aurkitu daitezke. Antza denez, urte horretan sukar tifoideen izurrite bat eman zen Adunan eta ustekabeko izurrite honek eragindako gastuei aurre egiteko, aparteko aurrekontu bat prestatu behar izan zen.

Aurrean dugun dokumentuari dagokionean, bi zati dituela esan daiteke, lehenengo orrialdeetan 1901 eta 1902 urteetan jasotako ordainagirien ordainketak ikusi ahal izango ditugu eta bigarren zatian, nekazal kontribuzio probintzialaren inguruko zerrendak ikusiko ditugu.

Lehenengo zati horretan ikus daitekeen lehenengo kargua edo ordainketa, 1901 urteko maiatzaren 18an egin zen eta herriko irakasleari zegokion. Honek 112 pezeta eta 50 zentimo jasoko zituen hiruhileko bakoitzean. Kopuru berdina jasoko zuen baita ere, udaleko idazkariak, aurrekoak bezala, hiruhileko bakoitzean. Beste pertsonai batzuek jasotzen zuten kopurua ere adierazten da, horrela, alondegiko langileari 40 pezeta dagozkio eta apaizari 30. Azken honi meza desberdinak emateagatik ordainduko zitzaion, 1901eko abuztuaren 15ean adibidez, 25 pezeta jasoko zituen “al párroco por el sermón del dia de la Asuncion de Nuestra Señora” eta 1902ko maiatzaren 18an “Descargo a Dn. Jose Ignacio Oyarzabal la cantidad de treinta pesetas por los sermones de Lazaro y Jueves Santo”. Herriko medikuari ordaindutakoa ere islatzen du testuak, honi 125 pezeta emango zitzaizkion, ez dakigu ordea, ze eperi dagokion kantitate hori.

Dokumentuaren bigarren zatian, herri lurrak erabiltzeagatik ordaindu beharrekoa jakinarazten da. Bertan, zehatz-mehatz esaten da bizilagun bakoitzak erabiltzen duen herri lur kopurua, bakoitzak zenbait ordaindu behar duen, eta zordunak baleude, nortzuk diren eta zenbait zor duten. Hauekin batera, beste zerrenda bat ikus daiteke, zeinetan gariaren inguruko datuak agertzen diren.

Dokumentu honek zergadunen izenak edo etxeen izenak eskaintzen dizkigu, baina tamalez, ez du aipatzen zeintzuk diren bakoitzak ustiatzen dituen lurrak. Informazio hau edukitzea baliotsua izango litzateke lur horien banaketa nola egin zen jakin ahal izateko. Hamarkada batzuk beranduago arte itxaron beharko dugu datu hori ezagutzeko, orduko kontabilitate liburuetan pertsona, familia eta etxe bakoitzeko informazio asko jasotzen baita. Liburu horiek, hemen aurkeztutakoak ez bezala, ehunka orriz osatuta egongo dira eta beste batzuekin batera, toki asko beteko dute artxiboetako apaletan.

Amaia Mendizabal

Ikerketa lan bat abian jarri nahi dugunean informazio iturri desberdinak erabil daitezke datuak jasotzeko, beste batzuen artean, idatzizko dokumentuak aurkitzen direlarik. Era berean, hauen artean ere mota desberdinetako datuak ematen dizkiguten testuak daude eta gure ikerketaren helburuaren arabera batzuk edo besteak hartuko ditugu aintzat. Gure lanaren xedea familiaren historia edo zuhaitz genealogikoa denean, aiton-sementza testuak edo erroldak erabiliko ditugu; baserri edo etxe baten historia jakin nahi dugunean obra proiektuetara, eraikuntza erroldetara edo protokoloetara, hau da, eskrituretara joko dugu; lurralde bati buruzko ikerketa egiten ari garenean, gaur aztertuko dugun dokumentua bezalakoak oso erabilgarriak izan daitezke herriari buruzko datu objektiboak agertzen baitira.

1879 urteko urriaren 14an, Gipuzkoako Gobernadore Zibilak zirkular bat bidali zien probintziako herrietako alkateei galdeketa bat eginez, gai desberdinei buruzko datuak jaso nahian (sig. 704-11). 23 galdera dira guztira eta Udal zerbitzuei buruz, erlijioari buruz eta herriko ekonomiari buruzko gaiak jorratzeko eskatzen dute. Zerbitzuen inguruan, hilerriaren egoera zein den jakin nahi dute alde batetik, eta ea hilerri zibila dagoen galdetzen dute, horretaz gain, mediku zerbitzuari buruz, ostalaritzaren kudeaketari buruz, suteen aurkako zerbitzurik dagoen ala ez, eskola erlijiosoak edo-eta partikularrak dauden, aurrera eramandako obra publikoei buruz eta hauteskundeei buruz galdetzen dute. Azken honen inguruan, azkenekoz ospatu ziren hauteskundeetan parte hartu zuten hautesleen zerrenda eskatzen dute eta baita ere, udal zinegotzien zerrenda, zehazki, horien artean nork dakien idazten edo-eta irakurtzen eta nork ez da jakin nahi dutena. Erlijioari dagozkien galderen artean, aipatutako hilerriaren eta eskolen galderarekin batera, zenbat eliza dauden eta horien egoerari buruzko informazioa bidaltzeko eskatzen dute. Azkenik, herriko ekonomiari dagokionean, ea Udalak diru mailegurik kontratatuta duen eta baiezkoa bada, zenbatekoa eta zertarako den jakin nahi dute; bestalde, feria edo merkatua ospatzen den galdetzen dute, noiz, non eta ekonomikoki zenbateko garrantzia duen azaldu beharko du alkateak; herri ustiapenerako bideratuta dauden ondasunen zabalera eta garrantzia ere bai; abeltzaintzako animalia kopurua eta zertarako erabiltzen den bakoitza; eta urteko zenbat sagar jasotzen diren ere galdetzen dute inkesta honetan. Ez dira ez, edonolako gaiak hemen jasotzen direnak. Gobernadoreak hilabeteko epea ematen die alkateei erantzuteko eta Adunak 1879ko azaroaren 11an bidaltzen ditu bere erantzunak, sakonki erantzun duela dio gainera, agindu zaiona egoki betez.

Udalak emandako erantzunei esker XIX. mende amaierako Aduna irudikatu dezakegu. Alkatearen arabera Udalak ez du diru mailegurik eskatu, bertan ez da feria edo merkaturik ospatzen eta dirudienez, urte horretan ez zen sagar ekoizpenik egon. Abereak eta herri ustiapenerako lurrak ordea, bazeuden. Abereei buruz datu zehatzak eskaintzen ditu: ez zegoen zaldi edo mandorik, baina 20 asto, 150 behi, 180 ardi, 10 ahuntz eta 80 txerri zeuzkaten erregistratuta, batzuk gizentzeko zirelarik (mota honetako animali bakoitzaren balioa 150 pezetakoa izango zen) eta beste batzuk ugalketa eta lanerako erabiliko ziren (160 pezetako balio zuen helburu hauetara bideratutako animalia bakoitzak). Herri lurren inguruan zera dio alkateak “aunque de mucha importancia para el pueblo y su vecindario son de poco valor”, 155 hektarea ziren, 22.538 pezetako balioarekin eta otadiz, larreez eta hariztiez egongo ziren osatuta gehienbat. Erlijioari buruzko galderei erantzuna ematean, hilerri bakarra dagoela esaten du, pertsona katolikoentzat bakarrik, gainontzeko pertsonentzat ez da egongo eta ez da egongo ere elkarte katolikorik. Hori bai, Nuestra Señora de la Asunción parrokiarekin batera, San Andres ermita aipatzen da. Ermita honen inguruan ez dugu aipamen gehiago aurkitu eta harritzen digu Santa Kruz ermitaren aipamenik ez egotea galdeketako puntu honetan. Azkenik, Udal zerbitzuekin erlazionatuta, hezkuntzari dagokionean eskola publiko bat bakarrik dagoela dio alkateak, hau da, ez da egongo eskola katolikorik ez eta pribaturik. Horretaz gain, suteen aurkako zerbitzurik ere ez du Udalak eta mediku zerbitzua Villabonako herriarekin lotuta egongo da (gai honi buruz sakonago hitz egingo dugu beste berri batean). Ostalaritza zerbitzua bazegoen, herrigunean bertan egongo zen kokatua, izan ere, baserriak herriko plazatik urruti zeuden. Azkenik, 1879ko maiatzean ospatu ziren hauteskundeetako hautesle erroldan 60 pertsona zeuden zerrendatuta baina antza denez, 7k bakarrik hartu zuten parte: “El número de electores que aparece en la lista para las elecciones municipales es de sesenta habiendo tomado parte en las celebradas el mes de Mayo siete electores”, parte hartze eskasa beraz; beste aldetik, zinegotziei buruz, pertsona batek izan ezik beste guztiek zekiten bai idazten bai irakurtzen.

Balio informatibo handikoak izango dira beraz, mota honetako galdeketak. Jatorrizko garaian kontrol moduan eta estatistikak egiteko erabiliak izango ziren arren, gaur egun balio hori galdu eta garai hartako Aduna marrazteko puntadak eskaintzen dizkigute.

Amaia Mendizabal

Gaurkoan XX. mende hasierako egun batean, iluntzean, gertaturiko gertaera baten berri eman nahi dugu. Adunako Udal Artxiboan egun horretako gertaerari buruz hiru herritarrek egindako aitorpena eta alkateak horren inguruan egindako ikerketaren erantzuna dago gordeta (sig. 703-35).

Egun hartan, arratsaldea Arretegi baserrian lanean pasa ondoren Isidro Zabala, Miguel Anton Eizmendi eta bere semea zen Bautista Eizmendi etxerantz zihoazela, egun horietako zurrumurrua bihurtuko zenaren lekuko izan ziren. Gaueko zortziak eta erdi zirenean, baserria utzi eta Santa Cruz ingurura iritsi zirenean eztanda bat entzun zuten. Sagardiaren beste puntatik zetorrela eztanda zioten hirurek, oso ziur zeuden gainera. Eztanda hori arma batekin egindako tiro bat izan zela dirudi, ez dakite ordea, zer motakoa zen erabilitako arma hori. Eskopeta batena ez dela badakite, hori bai. Eskopetarekin ohituta zeudela dirudi, hirurek esaten baitute euren aitorpenetan entzun zuten soinua ez zela eskopeta batena. Leherketaren ostean hiru lagunak irudikatu ditzakegu ilunpetan zer egin eztabaidatzen. Orduan, Isidro eta Bautista Arretegi baserrira joan ziren berriro zein ordu zen jakiteko, ondoren jarriko zuten salaketarako informazio gehiena eduki ahal izateko. Bitartean, Miguel Anton bakarrik gelditu zen Santa Cruz Aldean besteen zain ordu erdiz. Bueltatu zirenean zuzen-zuzen joan ziren alkatearen etxera gertatutakoa kontatzera. Orain arte azaldutakoa gertaerak dira, baina hemendik aurrera pertsona hauek euren susmoak adierazten dituzte. Hirurek kontatzen dute istorio berdina eta tiroaren arduradun bezala pertsona berdina salatzen dute. Deklaratzaileen arabera, tiroa Etxeberri baserritik zetorren, are gehiago, arduradunari izena eta abizena jarri zioten. Egun horretako arratsaldean baserri horretan bizi zen Silverio Larrañagak hitz batzuk eduki omen zituen Miguel Antonen alaba nagusia eta Bautistaren arreba zen Bernarda Ignacia Eizmendirekin eta hori aitzaki, hirurek esaten dute bera izan zela tiro egin zuena.

Ez dago argi ordea gertatu zena eta ikerketan parte hartzen dutenek ere, horrela ulertzen dute, izan ere, 12 egun beranduago, Adunako alkate zen Ramon Zabalak Andoaingo Mikeleteen Komandantearekin batera gertakizuna ezin dela argitu izapidetzen du eta espedientea ixteko agindua ematen du.

Ez dugu inoiz jakingo zehazki zer gertatu zen gau hartan, baina antzeman daiteke Eizmenditarrek arazoak zituztela Larrañagarekin. Aita-semeen aitorpenek zuzenean eta gogorki salatzen dute Larrañaga jauna, gainera, Bautistak esaten duenaren arabera, salaketa horretarako bazeuden beste arrazoi batzuk ere, guretzako ezezagunak direnak, ondorengoa dio deklaratzaileak: “que sospecha fueran los autores del mismo [tiroaren egileak] los del Caserio Echeverri, puesto que por la tarde uno de ellos llamado Silverio Larrañaga, tuvo unas palabras con una hermana del declarante llamada Bernarda Ignacia Eizmendi y tambien por resentimientos anteriores”. Zer esan nahi duen arazo zahar horiekin ez dakigu, agian Bernarda eta Silverioren artean zerbait zegoen? Edo Bautistak berak eduki zuen liskarren bat berarekin? Auskalo. Esaldi horrek adierazten digu hauen deklarazioak subjektiboak izan direla. Isidrorena ordea, zalantzakorragoa da. Honek ere Larrañaga salatzen duen arren, eztanda deskribatzerakoan “oyó la detonación sin divisar el fogonazo” esaten du (zalantzan jartzen du tiro bat izan zela?), gainera, Etxeberrin bizi zirenen laguna da “sospecha de los habitantes del Caserio Echeverri que estos tirarían a sus compañeros Miguel Anton y Bautista, no al declarante que dice ser amigo de los de Echeverri”. Eta bukatzeko, Bernarda eta Silveriok elkarbanatutako hitzei buruz “no puede manifestar lo que entre ellos medió”. Beraz, bai, pertsona berdina salatzen du baino ez hain zorrozki.

Gaur erakusten dugun aitorpen espediente hau bezalakoak ere aurki ditzakegu Adunako Udal Artxiboan. Blog honetan argitaratzen ditugun berrien bitartez Artxiboak gordetzen dituen dokumentu desberdinak plazaratu nahi ditugu. Artxibo batean mota eta gai desberdin eta ugari jorratzen dituzten espedienteak aurki daitezke, herriari buruzko datu ekonomikoak, mugaketak, pertsonen arteko liskarrak edota hemen aurkezten dugun bitxikeria bezalakoak ere kontsulta daitezke.

Amaia Mendizabal

XVIII. mende hasieran bazeuden herri txiki batzuk beste haundiago batzuen jurisdikziopean zeudenak, hau da, beste herri handiago batzuen menpean zeudenak. Behe Erdi Aro amaierako egoera ezegonkorraren ondorioz (gogoratu behar dugu garai honetakoak direla bandoen gerrak), herri txikiek handiagoen babesa bilatu zuten eta hitzarmenen bidez hainbat alorretan, horien menpe geratu ziren. 1700 urte inguruan ordea, egoera asko aldatu zen eta txikiek ez zuten babes horren beharrik, autonomoagoak izateko gai ziren eta autonomia hori bilatzeko saiakerak egiten hasi ziren. XVIII. mendeko herri nagusi horietako batzuen artean Donostia, Hondarribia eta Tolosa aurkitzen ziren, Aduna azken honen eskumenean egon zelarik XV. mendearen bigarren erdialdera arte. Momentu horretan, Tolosatik irten eta urte batzuen ondoren Donostiako jurisdikzioan sartu zen.

Beste herri baten eskumenean egotearen ondorioetako bat, udalerriaren administrazioko eremu desberdinen kontrola herri nagusiaren menpe egotea izango da, hau da, Adunaren kasuan Donostiaren esku geratuko dira fiskalizazioa eta justizia adibidez. Gaurko berrian, bigarren arlo hori da interesatzen zaiguna, justiziarena. Izan ere, badirudi Adunan justizia banatzeko arazoak edukitzen ari zirela eta hortarako ahalmen gehiago edukitzeko baimena eskatzen diote Donostiari. Garai honetan epaile lanak erregearen ordezkari batek betetzen zituen, Gipuzkoan normalean, korregidorearekin batera, alkateak. Herri desberdinek eskatu zioten justizia banatzeko baimena euren buru zen herriari, eta askok lortu egin zuten. Honen adibide dira Tolosaren menpe zeuden 9 herri: Gaztelu, Leaburu, Ernialde, Irura, Berrobi, Belautza, Orexa, Ibarra eta Lizartza. Hauek 1669 urtean lortu zuten baimena, preso zituzten kriminalekin arazoak zituztela argudiatu ondoren. Adunak ere herri horien pausoak jarraitu nahiko ditu eta 1739-01-15ean bere eskaera plazaratzen du.

Udal Artxiboan honen inguruko bi dokumentu gordetzen ditugu. Lehenengoa baimen eskaera eta baimena bera beste kontu batzuekin batera biltzen dituen liburu original bat izango da (sig. 75-05). Sorta honetan baimenaren dokumentua originalaren kopia bat dela aipatzen da, baino erregearen eskribaua den Juan Bautista de Larburuk idatzitako eta sinatutako dokumentu hau balekoa izango da. Bigarren dokumentua ordea (sig. 700-02) fotokopia bat izango da, hau ere (aurreko beste berri batean aipatu bezala) Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoan gordetzen den dokumentu baten kopia. Esan daiteke kopia baten fotokopia dela, aurreko sortaren kopia bat baita, hori bai, ez da osatua egongo hau 1780 urtean amaietzen baita. Kopia honen arduraduna Joseph Joaquin de Martirena izango da, baina zoritxarrez, noizkoa den ezin dugu jakin.

Adunak beraz, justizia emateko baimena eskatzen dio Donostiari 1739-01-15ean. Helburua ez da izango alkate edo epaileak botere edo ahalmen gehiago edukitzea, baizik eta herritarrengandik errespetu gehiago edukitzea. Justiziaren ikur bezala, bai garai honetan eta baita egun ere, erret-makila erabiltzen zen, hortaz, Adunak eskatuko duena erret-makila erakusteko baimena izango da, horrela jakinaraziko die herritarrei erregearen ordezkari bat dagoela bertan. Bere eskaeran aipatuko du Tolosako eskumeneko diren 9 herriek baimen hori badutela eta Adunak beraien antzera egin nahi duela, baldintza berdinekin. Gai honi buruz eztabaidatzeko, Donostian kontzejua bilduko da, ohitura den bezala kanpaiak jo bitartean, eta Tolosara ordezkari bat bidaltzea adosten dute, hango esperientzia nolakoa den ezagutzeko. Handik bueltan berriro bilduko dira eta baimena ematea erabakiko dute, baldintza nagusi batekin “hallandose qualquiera de sus señores alcaldes de V.I. [Donostiako alkateak] en dicho lugar no puedan ni deuan levantar durante su asistenzia la dicha vara”. Hori bai, irizpen hau behin betiko onartu aurretik, herritar berezi eta zehatz batzuekin bilera bat egingo da gaia azaltzeko, beste batzuen artean, San Millango markesa edo Joseph de Lazcao aurkitzen direlarik. Azkenean erabakia onesten da “conceder al dicho lugar de Aduna la grazia y lizenzia que pide”.

Aipatutako lehenengo sortak informazio asko eskaintzen digu. Lehenengo orriek irizpenari eta baimenari buruz hitz egiten dute. Ondorengo bi orrietan izapide bat idazten da zeinetan dokumentua Udalaren artxiboan gorde behar dela adierazten den “para el gouierno deuido se archive en el archivo de este dicho lugar”. Badakigu agindu hori bete zutela, Artxiboan mantendu baita gaur egun arte eta hor egoten jarraituko du etorkizunean ere. Sortaren hirugarren zatian, Tolosako esperientziari buruzko testu bat dago, bertan jasotzen da 9 herrien eskaera eta Tolosak emandako baimena. Azkenik, liburuaren azken orrietan, Adunak 1847 urtera arte eduki dituen epaile guztien zinak datoz. Alkatea urtero aukeratzen zen pertsona bat zen eta epaile ere bazenez, kargua hartzerakoan zin egin behar zuen. Zin-hartze guzti horiek sorta honetan jasoak daude, azkena 1847-01-15ekoa delarik. Jasotako azken alkatea Juan Miguel de Soroa izan zen “prestó sobre la cruz de la Real vara en manos del Sr. Alcalde [Donostiakoa] el juramento de desempeñar su cargo bien y lealmente”.

Oraingo berrian erromatar garaia baino lehenagotik existitzen den lanbide bati buruz hitz egin nahi dugu. Nahiz eta lanbide honek urteak eta mendeak pasa ahala, asko aldatu duen funtzionatzeko era, bere misioak berdina izaten jarraitzen du, hau da, pertsona batetik beste batengana mezuak eramatea. Postariei buruz hitz egin nahi dugu.

Lanbide honen jatorria merkataritzarekin eta gudarekin lotzen da, bataila desberdinei buruzko albisteak eta mezuak toki batetik bestera eramateko. Mezularitza garrantzi handikoa izan da eta izaten dihardu gerrate desberdinetan, baina sortu zenetik eta gaur egun, gure bizitzako “behar” bat bihurtu da. Gaur egun internet bidez segundo batzuk besterik ez ditugu behar mezuak bidali eta jasotzeko, baina garai hartan askoz ere denbora gehiago behar zen. XIX. mende erdialdean adibidez, Madrildik Donostiara gutun bat bidaltzeak 3 egun behar zituen. Guk baina, XX. mendeko lehen erdialdeko dokumentuak ditugu eskuartean eta hauek Adunako oinezko postariei buruz hitz egiten digute.

Oinezko postariek egunero euren herriari zegokion posta-bulegora joan behar zuten banatzeko gutunen bila. Adunaren kasuan, Villabonako postetxera joan behar ziren, han korrespondentzia jaso eta berriro Adunara. Pentsa dezakegu, egunero egin behar zuten ibilbide hori ez zela oso erosoa izango, are gehiago eguraldi txarrarekin, euripean Villabonaraino jaitsiko ziren korrespondentziaren zama soinean eramango zutelarik. Toki batzuetan bizikletak edo mandoak erabiltzen zituztela badakigu, baina tamalez, Adunako postariek horrelakorik erabiltzen zuten ala ez ezin dugu jakin.

Gaur egun posta etxez-etxe banatzen da, baino hori ere denborarekin aldatu da, lehen ez baitzen horrela egiten. Aztertzen ari garen lehenengo dokumentua (sig. 119-06) 1912an idatzitakoa da eta bertan aipatzen denez, gutunak Villabonatik Adunako plazara eramango ziren, hau da, ez dirudi etxez etxeko banaketa egiten zenik, baizik eta herriko plazatik egingo zen banaketa. Baserrien kasuan, ezagutzen dira beste herri batzuk non gutunak baserri guztietaraino eraman beharrean, gutun-hartzaileak maiz bisitatzen zituen tokietan uzten zitzaion posta, familia-kide baten etxean, denda batean,… modu horretan, baserritarra herrira joaten zenean (elizara, merkatura,…) bere gutunak jasoko zituen. Ez dakigu ziur Adunan ere horrela egiten zen, baino pentsa dezakegu baietz. Garai horretan posta zen urruti zeuden senide edo lagunekin harremanetan jartzeko modu bakarra, baita ere negozioetarako, beraz, postaria herritarrengatik errespetatu egiten zen eta garrantzi handiko postua izango zen. Gerra Zibilaren garaian Daniel Mugica Berregui zen Adunako oinezko postari (sig. 119-20, 119-21 eta 119-22) eta bere ardura izango zen gerran borrokatzen ari zirenen berriak beren familiengana iritsaraztea.

Gure arreta lehenengo testura eramaten badugu berriro (sig. 119-06), ikusiko dugu nola emakume bat den lan eskaera egiten duena, gizon batekin batera. Dokumentu hau Francisco Alcain eta Mª Ignacia Aguirrezabalagaren izenean doa eta oinezko postariaren postua betetzeko gai direla diote. Udalari eskatzen diote “se digne nombrar a los mismos indistintamente el empleo ya citado, en la seguridad de cumplir fielmente el cargo”. Beraz, badirudi biek egiten dutela eskaera. Berez, posta zerbitzua Correosen esku zegoen garai hartan eta enpresa horretan emakumeak 1882 urtean hasi ziren lan egiten, baino hala ere, lanpostu hau Udalaren ardura zen eta berak egiten ditu izendapenak. Ez dakigu azkenean bietakoren bat izendatu zuen, izan ere, dokumentuaren bukaeran arkatzez idatzita, ondorengoa irakur daiteke: “Fue nombrado el día 10 empezando a ejercer el 11, se pagó a Manuel Zabala 11,20 ptas.”.

Esan beharra dago bukatu baino lehen, garai honetan lanpostu hau beste lanbide batzuekin osatu behar zutela, soldata ez baitzen oso altua. Daniel Mugicaren kasuan, 1930eko testu batean (sig. 119-21) zenbatekoa den bere soldata adierazten digu, hori bai, 6 hilabetez lanean egon dela dio, Udalaren enkarguz, eta denboraldi horretan ez duela soldatarik jaso jakinarazten dio Udalari. Berak dioenez, Udalak alde batetik, egunean 1,5 pezeta inguru ordainduko ziola adostu zuten, eta bestalde, lanaldia osatzeko aguazilaren postua beteko zuela eta horri 0,4 pezeta legozkioke. Beraz, aguazilaren postuarekin osatuko zuen oinezko postariaren lanaldia. Horrela iraun zuen 1939 urtera arte. Urte horretako ekainean lana utziko duela jakinarazten dio Udalari, baldintzekin ez dagoelako ados. Ordea, hilabete beranduago, uztailean, beste dokumentu bat sinatzen du, oraingoan soldata igoera bat eskatuz “hoy en día debido a las actuales circunstancias, supone mucho trabajo dicho cargo y además con el encarecimiento de la vida, es imposible continuar ejerciendo dichos cargos con el sueldo que actualmente disfruta, por lo que solicita de esa Ilustre Corporación se le asigne un sueldo diario de dos pesetas”.

Langile hauek gainera, urte osoan zehar egiten zuten lan, 365 egun, jaiegunetan ere eta hauen soldatak zenbaki horren gainean kalkulatzen ziren. Kalkulu horien eragiketak ikus ditzakegu lehenengo dokumentuan. Artxiboetan horrelako bitxikeriak topatzen ditugu batzuetan. Testuaren inguruan eskuz egindako eragiketa desberdinak daude, biderketak eta zatiketak gehienak, hori bai, kalkuluen emaitza ez dago beti ondo…

Amaia Mendizabal

Irudia: http://www.organiconcrete.com/2012/10/16/lhumour-fotografico-di-life-magazine/

Adunako Udal Artxiboak 4683 espediente baino gehiago gorde eta zaintzen ditu bere baitan, 715 kutxa inguru osatzen dituztelarik, eta hazten jarraitzen du egunetik egunera. Hori dela eta, Artxiboa bizirik dagoela esan dezakegu, aldaketa asko jasan baititzake denbora pasa ahala. Batzuetan dokumentu berri gehiago sartzeko tokia egin beharrean aurkitzen gara eta arazo horri aurre egiteko irizpide jakin batzuk jarraituaz, zaharragoak direnak atera behar dira Artxibotik; beste alde batetik, egoera kaxkarrean dauden dokumentuak zaharberrituak izan daitezke profesionalen eskuz, eta horrek gure ardura den Artxiboaren egoera hobetu egiten du; gainera, udal teknikariek euren eguneroko lanean sortzen dituzten espediente berriak landu egin behar dira etorkizuna bermatuko duten baldintzak emateko, apaletara pasa aurretik. Beraz, Artxibo bat ez da hermetikoa, etengabe aldatzen doa. Modu honetan, esan bezala, milaka espediente dauzkagu Adunan, berriena 2018 urtekoa izanik eta zaharrena XVI. mende bukaerakoa.

Hemen gordetzen ditugun dokumentuen gehiengoa XX. eta XXI. mendeetakoak izango dira, XX. mendearen bigarren erdialdekoak batez ere. Garai horretatik atzera testigantza gutxi dugu, 345 espediente dauzkagu. Berri honetan, Adunan gordetzen ditugun dokumentu zaharrenak aurkeztu nahi ditugu. Zehazki esateko, bi dira eta biak 1591 urtean idatziak izan ziren. Hori bai, esan beharra dago bi dokumentu hauek ez direla testu originalak, baizik eta kopiak dira. Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoan Gipuzkoako herri desberdinetako dokumentu historikoak gordetzen ziren (batzuetakoak oraindik ere bai) eta dirudienez, Adunakoa horietako bat da. Hori dela eta, gure Artxiboko espediente historiko asko originalen fotokopiak dira, oraingoan dakarzkigun biak kasu.

Lehenengo dokumentua (sig. 699-03) 1591 urteko apirilaren 3an idatzi zen Donostian, Adunako kontzeju eta unibertsitatearen ordezkari zen Francisco de Yarzabal eta Pedro de Garagarza epailea aurrean zeudelarik. Ez dago bere osotasunean, hortaz, originala ezezaguna dugunez, bukaerako zatian ezin dugu jakin zer jartzen zuen. Sinadurak ere falta zaizkigu noski. Badakigu ordea, ordainketa gutun bat dela, eta Juan Lopez de Tapia izan zela eskribaua. Badirudi Amasako Pedro de Lasquibarren alargunari (izenik ez dakigu) 40 erreal dohaintzan emateko ordainketa gutun bat dela. Pedro de Lasquibarrek urtero diru hori ordaindu behar zuen eskritura baten bitartez finkatuta geratu zen bezala, eta ordainketa guztiak garaiz egin zituela dirudi. Francisco de Yarzabalek egiten duela dohaintza dirudi, eta gutun honen bidez dena ondo lotuta utzi nahi du, norbaitek etorkizunean zer esanik badu, frogagiri bezala erabili ahal izateko.

Bigarren dokumentuari dagokionez (sig. 699-02), oraingo hau 70 orriko sorta bat da. Kasu honetan, betidanik eta edonon egon den arazo bati buruz hitz egiten digu: udalerriko larreen ustiapenari buruz, esate baterako. Adunako eta Zubietako herritarrek arazoak zituzten beren abereak larretara eramateko eta liskarrekin hasi ziren herrialdeko kontzejuekin. Auzia Valladolideko Errege Kantzilerira iritsi zen eta tartean pertsonaia ospetsuak egon zirela jakin dezakegu “capitan Miguel de Oquendo cauallero del auito de sanctiago y dona Maria de Çandategui su muger” aipatzen dira beste batzuekin batera, Antonio de Oquendo famatuaren gurasoak izango dira hauek.

Sorta hau 1591 urtekoa da, orduan eman baitzen auziaren behin betiko sententzia, baina prozesua oso luzea izan zen eta barneko testuek beste dokumentu zaharrago batzuei egiten diete erreferentzia. Aipamen zaharrena 1584-08-30ekoa izango da eta bertan Francisco de Yarzabal Gipuzkoako prokuradorea aipatzen da, Adunako dokumentu zaharrenen protagonistetako bat bihurtuz.

Amaia Mendizabal