Tag: <span>Pasaia</span>

Artxiboak

¿Y si la nao reconstruida no fuera la “San…

 Actualmente, la nao “San Juan”, hundida en Labrador, en la costa canadiense, en 1565, es de sobra conocida. Esto se debe básicamente a tres hechos: al descubrimiento documental de su existencia y de su naufragio en el puerto de Buttes, identificado como el actual Red Bay, realizado por Selma Huxley; al hallazgo, en ese mismo puerto, de un pecio en buen estado sacado a la luz por Robert Grenier y su equipo de Parks Canada; y,   finalmente, a la iniciativa “San Juan 1563-2016”, que la asociación Albaola ha desarrollado durante los últimos años para reconstruir esos restos canadienses, argumentando ser la “San Juan”.

Posiblemente muchos pensarán que todo lo que rodea al barco sea de sobra conocido. Sin embargo, aunque disponemos de bastantes datos, no son pocos los aspectos que permanecen entre penumbras: por ejemplo, apenas conocemos algo de su dueño Ramos de Arrieta. Con todo, la principal incógnita, y realmente significativa, sigue siendo saber si los vestigios de Red Bay, conocidos arqueológicamente con el nombre de 24M, pertenecen realmente a la “San Juan”. Tanto Huxley como los informes elaborados en 2007 y 2012 por los arqueólogos canadienses han señalado que, aunque posible, es un nexo que no puede afirmarse con rotundidad; es decir, se trata de una hipótesis, no de una teoría firme y sin fisuras (1).

Frente a las sospechas de los expertos tenemos el discurso surgido a partir de la construcción del barco. El proyecto, tomando las sospechas como certezas, ha asentado la idea de que los restos canadienses se corresponden con la nao de Arrieta. Sin embargo, y ante la falta de una búsqueda de datos que permitan clarificar la identidad de ambos, esta idea firme continúa siendo una sospecha; más si cabe, si tenemos en cuenta que en la misma zona y época del hundimiento de la “San Juan”, tenemos constancia documental y arqueológica de otros naufragios. Es decir, la única certeza es que se está reconstruyendo un ballenero hundido en el siglo XVI.

Afortunadamente, la investigación en archivos todavía puede hacer interesantes aportaciones documentales. En esta ocasión queremos centrarnos en dos escritos inéditos procedentes del Archivo General de Simancas, unidos en un mismo expediente. Ambos proporcionan información fundamental acerca el navío; es más, permiten conocer las propias características de la nao. Uno de ellos es una probanza tomada en Errenteria el 24 de noviembre de 1567 y aporta datos sobre las peripecias del barco hasta su hundimiento, el 4 de diciembre de 1565; ayer, pues, se cumplieron 457 años del hecho. El otro escrito es mucho más significativo, pues recoge la medición y arqueo de la “San Juan”, realizados en aguas de Pasaia el 10 de agosto 1563, ante Cristóbal de Barros, “principal impulsor de la política de fortalecimiento de la Armada en el Cantábrico”(2).

Los textos los hallamos de manera indirecta, en el marco de un proyecto elaborado para el Archivo Histórico de Euskadi. Mientras estábamos en Simancas, en el Legajo 64 de la sección Escribanía Mayor de Rentas encontramos la siguiente nota de pago: “A Ramus de Arrieta, XLIII U DLV [maravedís] que ovo de aver del acostamiento de su nao nombrada Sant Juan desde X de jullio de DLXIII, que fue arqueada, hasta XI de agosto de DLXIIIIº, que constó averla tenido e mantenido por suya”.

Siendo conscientes de la proyección que había adquirido el barco, decidimos realizar una consulta en la base de datos Dokuklik, que el Archivo Histórico de Euskadi tiene en Internet (https://dokuklik.euskadi.eus/), por si podría existir alguna referencia de interés. La pesquisa no produjo muchos frutos, tan sólo uno: “1563-1568. Cédula de mandamiento de pago a Ramus de Arrieta, vecino del Pasaje de Fuenterrabia del acostamiento de su nao San Juan. AGS. Contaduría del Sueldo, legajo 8”. Así que decidimos consultar ese legajo 8 y a resultas de ello, encontramos los dos importantes documentos mencionados.

 Como hemos dicho, son textos inéditos. A pesar de que la descripción del expediente en el que se conservan lleva más de dos décadas en Internet al alcance de todos, y su búsqueda es sencilla, han pasado completamente desapercibidos; incluso entre los responsables del proyecto de reconstrucción.

La sección en la que se encuentran, Contaduría del Sueldo está estrechamente vinculada al ámbito militar de la Monarquía Hispánica. A través de miles de documentos, dispone de información sobre la preparación, organización y pagos de armadas y ejércitos.

Antes de desarrollar una fuerza naval propia en el Atlántico, los monarcas formaban las escuadras esencialmente a través de embargos realizados a particulares. El hecho conllevó graves consecuencias para las actividades pesqueras, de transporte y comercio, pues no fueron escasas las veces que se embargaron barcos que están armados y preparados para esos menesteres. A cambio, el rey ofrecía premios o acostamientos, enviando delegados que se encargaban de llevar a cabo la medición de los barcos. Y ese fue el caso de Ramus y la nao “San Juan”.

Los documentos no carecen de importancia, fundamentalmente, porque algunos de los datos vinculados al pecio 24M de Red Bay no concuerdan con los de Simancas. Dicho de otra manera, ponen en duda que el barco que se está reconstruyendo hoy en día sea el verdadero ballenero “San Juan”.

No es este el lugar para elaborar un profundo estudio, pero vista la importante contribución que suponen los textos, creemos fundamental dar a conocer su contenido, aunque sea resumido, acompañado de las palabras de los protagonistas. Al fin y al cabo, proporcionan información desconocida sobre las medidas del barco, su año de construcción y su fecha de hundimiento; datos que, además, vienen a corregir parte de las ideas que se manejaban hasta ahora.

1.- Medidas

Sin duda alguna, el dato más valioso para saber si el pecio de Red Bay se corresponde con la “San Juan” es la medición realizada en 1563. El trabajo puede conllevar ciertos problemas, porque en aquella época se empleaban medidas similares pero de diversos valores (3). Afortunadamente, el documento de Simancas proporciona la medida empleada: se trata del Codo Castellano, que equivalía a 2/3 de vara castellana, es decir, 0’55726 metros: midieron la dicha nao con vn codo que dixieron ser de la suerte y tanmaño [sic] con que se suelen arquear y medir otras naos para seruir a Su Magestad, que es de dos terçios de vna bara de medir”. Resulta una medida llamativa, porque en la costa vasca el codo empleado era el llamado Codo de Ribera (0’57468 metros).

Por otro lado, las distintas partes de los barcos seguían la proporción genérica “As, Dos, Tres”, en la que la manga era 1, la quilla, 2; y la eslora, 3. Se trataba de una fórmula aproximada, por lo que podían oscilar levemente. José Luis Casado Soto demostró el uso de las proporciones de 1; 2-2,25; y 3’2. Unos números muy similares a los que empleó en 1587 García del Palacio para su nao de 400 toneladas, pues este último autor aplicó el sistema de 1 codo de manga, 2’125 de quilla y 3’2 de eslora.

El sistema se cumple en el expediente de Simancas. Siempre empleando el codo castellano, el capitán Miguel de Darieta, el maestre carpintero Antón de Galatas, vecinos de Lezo, y Pedro de Hua, vecino de San Sebastián, señalaron “que tiene la dicha nao de largo por la esloria [sic], que es por la cubierta prinçipal d’ella, çinquenta y vn codos, y en lo más ancho d’ella, en manga, tiene diez y seys codos, y en altor, desde el soler asta la tabla de la puente, treze codos y medio”. Esos 51 codos de eslora, 16 de manga y una altura de 13’5 codos serían, en términos actuales, 8’916 metros de manga, 7’523 de altura y 28’42 de eslora. En cuanto a la quilla, los documentos no aportan dato alguno. No obstante, empleando las proporciones de la época, oscilaría entre los 32-36 codos castellanos, unos 17’832-20’06 metros; quizás estaría más cerca de los 34 codos; es decir, mediría 18’946 metros.

Estos números no se corresponden con el pecio 24M de Red Bay. El estudio de los restos arqueológicos ha dado 7’56 metros de manga (13’16 codos de ribera), 14’20-14’65 metros de quilla (24’75-25’5 codos), unos 22 metros de eslora (38’5-39’5 codos) y una altura de 6’3 metros (11 codos). Es decir, el pecio sería algo menor que el barco de Simancas.

En cuanto al barco que está construyendo Albaola presenta, necesariamente, medidas similares al 24M en quilla, manga y altura; es decir, es un barco más pequeño que el de Simancas. Inicialmente también seguía esa eslora de 22 metros, pero parece que se ha alargado hasta los 28 metros, según se recoge en la página web de la institución (http://www.albaola.com/es/site/red-san-juan: “28 metros de eslora, 7,5 de manga y 6 metros de puntal”). Esa longitud es similar a la de nuestro expediente. No obstante, esto no respetaría la regla de las proporciones para una nao que hemos citado anteriormente.

En todo caso, todo indica que la “San Juan” era mayor de lo que se pensaba, como lo confirma otro importante punto, el de su arqueo.

2.- Porte y arqueo

Hasta el momento no disponíamos de datos fehacientes al respecto. Se trata, además, del aspecto más complicado, ya que a lo largo del siglo XVI, los sistemas y conceptos de medición fueron diversos y de significados diferentes. Por lo tanto, esto no pretende ser sino una primera aproximación.

Los principales investigadores pensaban en la “San Juan” como un navío de 250-300 toneles, considerando que 900-1.000 barricas que se hundieron con el barco podrían constituir su carga completa. Las excavaciones arqueológicas, en función de diversos sistemas utilizados, le han dado un porte menor, que oscila, aproximadamente, entre los 200-250 toneladas (4). El expediente de Simancas, no obstante, muestra a una “San Juan” de 400 toneles machos.

El objetivo de Ramus era cobrar la ayuda regia concedida a barcos de más de 300 toneles, y señalaba en 1563 que, efectivamente, su nao hera de porte de más de los dichos trezientos toneles”. Es posible que en 1567 se tienda a exagerar algo, al señalar que Arrieta “fabricó vn galeón nombrado San Juan, de porte de quatroçientos y más toneles, en el dicho puerto del Pasaje” y arqueado en esos más de 400 toneles. En todo caso, la medición de 1563 es muy clara y los examinadores concluyen que “conforme a las dichas medidas y codos, tiene la dicha nao quatroçientos toneles”. En aquel momento, además, la nao estaba lista: “armada y adreçada y a punto de todo lo nesçesario para nauegar y hazerse a la vela y para poder seruir a Su Magestad ofresçiéndose ocasión”.

Como hemos dicho, existían diversas fórmulas para calcular la carga y el tonelaje. Si hacemos un estudio comparativo, los números del expediente de Simancas coinciden prácticamente con los establecidos por García del Palacio para una nao de 400 toneladas (de porte). Además, este último autor también empleó los codos castellanos. Precisamente, los estudios en torno ese navío han concluido que esas 400 toneladas serían, en realidad, a algo menos de 350 toneladas de carga. No obstante, la altura de nao de García del Palacio era de 11,5 codos castellanos, mientras la de Ramos era de 13,5. Así pues, es posible que la carga de la “San Juan” rondara las 1400 barricas, lo que significaría  que no estaba completamente llena al tiempo de hundirse (5). No se trata de un número descabellado. Un documento de 1577 que se conserva en el archivo municipal de Pasaia, menciona que una nao de Ramos, difunto para entonces, hizo dos viajes a Terranova, logrando 1400 barricas en uno y 1200 en el otro..

Ciertamente habría que profundizar en estos cálculos, pero aun así, parece claro que la “San Juan” histórica, tenía un tamaño mayor al que se pensaba.

3.- Nueva fecha de hundimiento

Las informaciones de Simancas también proporcionan datos exactos sobre el día en que el barco se fue a pique. Lo cierto es que no se conocía la fecha de su hundimiento, a pesar de que algunas informaciones, basadas en una supuesta póliza de seguro que no se ha conservado, sostienen que tuvo lugar en octubre. Gracias al documento de 1567, sabemos que el acontecimiento tuvo lugar, como hemos señalado más arriba, el 4 de diciembre de 1565, día de Santa Bárbara. Así lo señalaban los testigos: “el día de Santa Bárbara, que fue a quatro días del mes de deziembre del año que pasó de mil e quinientos e sesenta e çinco, que se anegó y perdió en la prouinçia de Terranoba”.

4.- Una vida más larga

 Hasta ahora siempre se había pensado que la nao inició su andadura histórica en 1563. No obstante, la documentación de Simancas también rectifica esa idea, pues establece que la “San Juan” inició su andadura en 1560. Las palabras de 1567 son elocuentes: “hizo hazer y fabricar el dicho galeón ‘San Juan’ el año que pasó de mill e quinientos e sesenta”, pero más claras son las del arqueo de 1563, pues se realizaron el año en el que supuestamente se construyó. En este documento, varios testigos señalaban que “an bisto que el dicho Ramus de Arrieta hizo hazer de nuebo la dicha nao podrá aver tienpo de tres años, poco más o menos”.

 Alguien podría pensar que ese “hacer de nuevo” haría referencia a una reparación a fondo, más que a una verdadera construcción. No obstante, esas palabras también suelen ser empleadas para referirse a navíos recién construidos. Además, se trata de una información irrelevante para los objetivos que perseguían los documentos de Simancas, por lo que no tendrían por qué emitirse datos falsos. En todo caso, lo que es claro es que la “San Juan” había comenzado su actividad con anterioridad a 1563.

***

 El estudio de la Historia se realiza paso a paso. Ahondar en su conocimiento, tanto confirmar ideas en vigor como para desestimarlas, requiere revisar lo que se ha dicho hasta el momento pero también bucear en las fuentes. El caso de la nao “San Juan” es un ejemplo. Es necesario reexaminar lo que se ha dicho, especialmente si partimos del hecho de que los principales investigadores –Selma Huxley y los arqueólogos canadienses- han planteado la relación entre el navío pasaitarra y el pecio de Terranova como una hipótesis, no como una certeza absoluta. A través de documentación accesible pero inédita, se ha comprobado que la nao de Arrieta no se construyó en 1563 ni se hundió en octubre de 1565. Pero sobre todo, hemos podido ver que frente a las afirmaciones realizadas durante los últimos años, la verdadera “San Juan” y el barco que se construye en la actualidad, no parecen ser los mismos; al parecer, la nao original era mayor.

Por supuesto, estas apreciaciones no se refieren a aspectos lúdicos o imaginativos, sino al trabajo científico en sí; es decir, a cuestiones metodológicas e investigaciones básicas que requiere el estudio de cualquier acontecimiento histórico. Así pues, tenemos mucho que examinar y reflexionar. 

Iago Irixoa Cortés

Notas

* Queremos agradecer al doctor Michael Barkham la ayuda prestada, y al catedrático Hilario Caaado Alonso, la información proporcionada en torno a Ramos de Arrieta.

(1) Al respecto, GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; y STEVENS, W.: The underwater archaeology of Red Bay. Basque Shipbuilding and Whaling in the 16th Century. Ottawa: Parks Canada, 2007 (5 tomos), especialmente tomo I, pp. 161-188 y 201-214, y tomo IV, pp. 291-308; World Heritage Nomination for the Red Bay Basque Whaling Station. Newfoundland and Labrador, s. e., January 2012, p. 49; SAEZ, C.: “Tesoros vascos”. En: Historia y Vida, 535 (octubre de 2012), pp. 24-28.

(2) Su actuación en Gipuzkoa ha sido estudiada por ALBERDI LONBIDE, X.: Conflictos de intereses en la economía marítima guipuzcoana. Siglos XVI-XVIII. Bilbao: EHU-UPV, 2012 (la frase entrecomillada, en p. 425). Vid., así mismo, ENRÍQUEZ FERNÁNDEZ, J.; y SESMERO CUTANDA, E.: “Informes de Cristóbal de Barros y Esteban de Garibay sobre la construcción naval en la cornisa cantábrica (1569)”. En: Itsas Memoria, 3 (2000), pp. 685-710.

(3) Sobre las medidas, cfr. CASADO SOTO, J. L.: “La construcción naval atlántica española del siglo XVI y la armada de 1588”. En: La Gran Armada. Simposio Hispano Británico (Londres, Junio 1988-Madrid, Noviembre, 1988). Cuaderno del Instituto de Historia y Cultura Naval,  3 (1989), 51-78 orr.; GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; y STEVENS, W., op. cit, tomo III, pp. 25-26, 31, 92, 211, 265 y 299-314; RUBIO SERRANO, J. L.: “Métodos de arqueo en el siglo XVI”. En: Revista de Historia Naval, 24 (1989), pp. 29-70; VISIERS BAÑÓN, R.: “Arqueología naval virtual. Reconstrución digital de la nao de 400 toneladas de la ‘Instrucción naútica’ de Diego García de Palacio (1587)”. En: Ingeniería Naval Académica, 4 (2015).

(4) Cfr. GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; y STEVENS, W., op. cit., tomo III, pp. 2, 11, 14, 151 y 299-300; ibídem, tomo IV, pp. 212, 214, 293 y 298-300; HUXLEY, S.; y BARKHAM, M.: “Una nota acerca de cinco pecios vascos documentados del siglo XVI en puertos del sur de Labrador / A Note on Five Documented 16th-Century Basque Shipwrecks in Harbours of Southern Labrador”. En: Itsas Memoria. 5, (2006), pp. 771-776; Nao San Juan baleontzia. Etorkizuna elkarrekin berreraikitzen. Reconstruyendo colectivamente el futuro. San Sebastián: Albaola itsas kultur elkartea–DSS20016EU, [201?]).

(5) En este sentido, no hay que olvidar que esa equivalencia no fue siempre así. No era inusual que 1 tonel de arqueo tuviese el valor de 1’2 toneladas; es decir, que la “San Juan” tendría un porte de 480 toneladas. No obstante, por los números manejados, creemos que en este caso los 400 toneles machos de la San Juan equivalen a otras tantas toneladas de arqueo. Sobre las equivalencias, vid. ALBERDI LONBIDE, X., op. cit., p. 431 y nota 33 de la misma; GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; y STEVENS, W., op. cit., tomo III, pp. 299-314 y tomo V, pp. 217-226.

Artxiboak

Eta berreraikitakoa “San Juan” baleontzia ez balitz? Datu berriak…

Egun, Kanadako Labrador aldean 1565ean hondoratu zen “San Juan” naoak oihartzun handia lortu du. Lehenengo pausoak Selma Huxleyk eman zituen. Ikertzaile honek itsasontziaren berri izan zuen dokumentazioan, baita bere hondoratzearena ere, Buttes delako portuan gertatutakoa, egun Red Bay izenekoarekin identifikatu den horretan. Ondoren, inguru horretan itsasontzi bati zegozkion eta egoera onean zeuden aztarnen aurkikuntza etorri zen, Robert Grenier eta Parks Canada bere taldearen eskutik; hirugarrenik, azken hamarkadan Albaola elkarteak arrasto horiek berreraikitze aldera antolatutako ekimena dugu, “San Juan 1563-2016” izenekoa eta aztarnak “San Juan” baleontzia direla argudiatuz garatutakoa.

Baliteke batek baino gehiagok itsasontziaren ingurukoak oso ongi ezagutzen direla pentsatzea. Alabaina, datu ugari baditugu ere, ez dira gutxi ezezagunak diren alorrak. Egoera horretan dago, adibidez, bere jabe Erramu Arrietaren bizitza. Esparru ilun hauen artean nagusiena, eta ez nolanahikoa, Red Bay-ko  aztarna horiek, arkeologikoki 24M izena hartu dutenak, “San Juan”-ari dagokion ala ez jakitea da. Horren lekuko ditugu bai Huxleyren hitzak zein 2007 eta 2012an Kanadako adituek burututako txostenak. Hauen arabera, eta aukerak badaude ere, ezin da guztiz ziurtatu aztarnak “San Juan”-ari dagozkionik; bien arteko lotura hipotesia da, ez teoria sendo eta akatsik gabekoa (1).

Adituen susmo hauen aurrean, itsasontziaren eraikuntzaren ondotik sortu den diskurtsoa dugu. Honek, usteak egia borobiltzat hartuz, aztarna kanadarrak Arrietaren naoari dagozkionaren ideia finkatu egin du. Alabaina, bien identifikazioa argitzen duten datuen bilaketarik egin gabe, susmoen aurrean jarraitzen dugu; zer esanik ez, “San Juan”-a urperatu zen garai bestsuan eta inguru berean, bestelako hondoratzeen aztarna dokumental eta arkeologikoak ditugula aintzat hartuz. Alegia, une honetan berme osoz esan dezakegun baieztapen bakarra, XVI. mendean urperatutako itsasontzi baten berraikuntza ematen ari dela da.

Zorionez, ikerkuntza artxibistikoak ekarpen dokumental interesgarriak egin ditzake. Ondorengo lerroetan Archivo General de Simancas delakoan gordetzen diren bi testu ezezagunetan jarri nahi dugu begirada. Biek, itsasontziari buruzko oinarrizko informazioa ematen dute; tartean, bere ezaugarriak. Agiri bat 1567ko azaroaren 24an Errenterian hartutako frogaketa dugu. Itsasontziaren gorabeheren berri ematen digu, harik eta 1565eko Abenduaren 4an hondoratu zen arte; atzo, beraz, gertakari horren 457 urte bete ziren. Bestea askoz adierazgarriagoa da, “San Juan”-aren beraren neurketa baita, 1563an eta egindakoa; neurketa hau Kristobal Barros errege-ordezkariaren aurrean egin zen, “Kantauri itsasertzean Itsas armada indartzeko politikaren bultzatzaile nagusia” (2).

Agiriak, Euskadiko Artxibo Historikoarentzako proiektu bat burutzen ari ginela topatu genituen, zeharka. Simancasen geundela, bertako Errenten Eskribautza Nagusia edo Escribanía Mayor de Rentas sailaren 64 sortan, honako ordainketa-oharra ikusi genuen: “A Ramus de Arrieta, XLIII U DLV [marai] que ovo de aver del acostamiento de su nao nombrada ‘Sant Juan’, desde X de jullio de DLXIII que fue arqueada hasta XI de agosto de DLXIIIIº que constó averla tenido e mantenido por suya”.

Itsasontziaren berreraikuntza izaten ari zen oihartzuna ikusita, Euskadiko Artxibo Historikoak Internet-en duen Dokuklik datu-basean (https://dokuklik.euskadi.eus/) bilaketa egitea otu zitzaigun, aipamen interesgarriren bat egon zitekeen ikusteko. Bildutako uzta  eskasa izan bazen ere -emaitza bakarra-, aldi berean oso esanguratsua suertatu zen: “1563/1568. Cédula de mandamiento de pago a Ramus de Arrieta, vecino del Pasaje de Fuenterrabia del acostamiento de su nao San Juan. AGS. Contaduría del Sueldo, legajo 8”. Hala, 8 zenbakidun sorta horretara jo genuen, eta bertan topatu genituen orain jorratuko ditugun agiriak.

Esan bezala, biak ezezagunak dira. Testuak biltzen dituen espedientea bi hamarkada luze darama Internet-en deskribatuta, guztion eskura, baina guztiz oharkabean igaro dira, baita eraikuntza proiektuaren arduradunen artean ere.

Testuak gordetzen diren saila, Soldataren Kontularitza edo Contaduría del Sueldo delako hori, Monarkia Hispanikoaren esparru militarrari estuki lotutako saila da, eta itsasoari zein lurrari dagozkion armaden antolaketari buruzko milaka dokumentu gordetzen dira.

Erregeek Atlantikorako armadak propio eraikitzeari ekin baino lehen, horiek itsasontzi partikularrak bahituz osatu zituzten bereziki. Horrek ondorio latzak ekarri zituen arrantza, garraio edo merkataritzan, itsasontziak jardun horietara joateko prest zeudenean bahitu ziren uneak ez baitziren eskasak izan. Ordainetan, erregeek hainbat dirusari eskaini zituzten. Horretarako, beraien ordezkariak bidaltzen zituzten itsasontziak neurtzera. Hori izan zen Erramu eta bere San Joan naoaren kasua.

Esan bezala, agiriek badute mamia. Izan ere, Red Bayko 24M deritzon itsasontziari lotutako zenbait datu, ez datoz bat Simancasekoekin; beste era batera esateko, ez du ematen egun eraikitzen ari den itsasontzia eta “San Juan” baleontzi historikoa nao bera direnik.

Oraingo lerroak ez dira azterketa sakon bat burutzeko lekua, baina agiriek dakarten ekarpena ikusita, informazio nagusia zabaltzea ezinbestekoa dela deritzogu, modu laburrean baina protagonisten zenbait hitzez lagunduta. Azken finean, oihartzun handiko gai bati buruzko datu ezezagunak ematen dizkigute; ezezagunak eta orain artekoak zuzentzera datozenak, bai itsasontziaren neurrien baita bere eraikuntza-urteari eta hondoratze-datari dagokionean ere.

1.- Neurriak

Red Bay aldeko aztarnak “San Juan”-ari dagozkion ala ez jakiteko informaziorik baliotsuena, 1563an egindako neurketa da. Buruhauste zenbait sor daitezke, garai hartan balio desberdineko neurri bertsuak erabiltzen baitziren (3). Zorionez, agiriak zein baliatu zuten zehazten du: Beso Gaztelarra, Gaztelako kanaren 2/3 neurtzen zuena, hau da, 0’55726 metro luze: midieron la dicha nao con vn codo que dixieron ser de la suerte y tanmaño [sic] con que se suelen arquear y medir otras naos para seruir a Su Magestad, que es de dos terçios de vna bara de medir”. Neurri hau erabiltzea bitxia da, gurean Itsasertzeko Besoa baitzen ohikoena, bestea baino pixka bat luzeagoa zena (0’57468 metro).

Bestalde, garai haietan itsasontziak eraikitzeko erabiltzen ziren proportzioak “As, Bi, Hiru” arauan oinarritzen ziren, hau da, errun edo zabaleran 1, gilan 2 eta luzeran 3. Neurri hauek gutxi gorabeherakoak izaten ziren, aldaketa txiki batzuk sar zitezkeelarik. Jose Luis Casado Sotok, adibidez, sistemak “1 (erruna), 2-2’5 (gila) eta 3’2 (luzera)” jarraitzen zuela erakutsi zuen. Halaber, Gartzia Palaziokoak, 1587an eta 400 tonako nao baterako, 1:2’125:3 proportzioak baliatu zituen.

Sistema hori oso ondo betetzen da Simancaseko espedientean. Azterketa burutu zuten Migel Darieta kapitainak, Anton Galatas arotz-maisuak (biak Lezoko auzoak) eta Pedro Hua donostiarrak, honakoa zioten: “que tiene la dicha nao de largo por la esloria [sic], que es por la cubierta prinçipal d’ella, çinquenta y vn codos, y en lo más ancho d’ella, en manga, tiene diez y seys codos, y en altor, desde el soler asta la tabla de la puente, treze codos y medio”. Aipatzen diren 51 beso gaztelar luze, 16ko zabalera eta 13,5 altu egungo zenbakietara ekarrita, itsasontziak 8’916 metro zabal lituzke, 28’42 luze eta 7’523 altu.

Gilari dagokionez, Simancaseko datuek ez dute informaziorik ematen. Dena den, garaiko proportzioak erabiliz, 32-36 beso artekoa zela pentsa daiteke, hau da, 17’832-20’06 metro artekoa; ziurrenik, 34 beso gaztelarretatik gertuago legoke, hots, 18’946 metro neurtuko lituzke.

Zenbaki hauek ez datoz bat Red Bayko 24M itsasontziarekin. Egin diren azterketen arabera, Kanadan aurkitutakoak honako neurriak lituzke: 7’56 metro zabal (13’16 itsasertzeko beso), 14’20-14’65 metroko gila (24’75-25’5 beso), 22 bat metro luze (38’5-39’5 beso) eta 6’3 metroko altuera (11 beso). Simancasekoa baino txikiagoa.

Albaola eraikitzen ari den itsasontziak, berriz, ezinbestean 24M aztarna horren antzeko neurriak aurkezten ditu gilan, zabaleran eta altueran. Luzeran, berriz, aldaketak izan direla ematen du, handiago bihurtuz. Hasieran, aztarna arkeologikoen 22 metroak jarraitzen ziren baina badirudi orain 28 metrora luzatu egin dutela, bai, behintzat, erakundearen web orrialdean irakur daitekeenez (http://www.albaola.com/es/site/red-san-juan: “28 metro luze, 7,5 zabal eta 6 metro puntal”). Honek, Simancasekoaren luzerarekin antzekotasunak ematen dizkio, baina ez lituzke garaiko nao baten proportzioak beteko.

Edonola ere, “San Juan” naoa, orain arte uste zena baino handiagoa litzateke, eta hori bera adierazten du bere beste ezaugarri batek, hots, bere edukiak.

2.- Edukiera eta bere neurketa

Orain arte ez genuen esparru honi lotutako datu zehatzik. Halaber, gairik korapilatsuena da, XVI. mendean zehar neurketa egiteko sistemak eta kontzeptuak ugariak eta esanahi desberdinekoak zirelako. Hortaz, honakoak lehenengo hurbilketa bat izan nahi du.

 Ikertzaile nagusiek, itsasontzia hondoratu zenean 900-1.000 barrika inguru zituela eta horiek zama osoa osa zezaketela aintzat hartuta, ziurrenik 250-300 upeleko edukia zuela esan izan dute. Indusketa arkeologikoek, garaian erabilitako sistema desberdinetan oinarrituz, 200-250 tona artekoa eman diote, gutxi gorabehera (4). Simancaseko espedienteak, ordea, oso bestelako neurriak eskaintzen dizkigu, 400 har-upel zuela baitio.

Erramuk 1563an zuen helburua, 300 upeletik gora zuten itsasontziei erregeak zuzendutako sari edo diru-laguntza kobratzea zen. Ondorioz, eta normala denez, bere itsasontziak “aipatutako hirurehun upeletik gorako edukia zuela” argudiatzen zuen (“su nao hera de porte de más de los dichos trezientos toneles”). Urte batzuk beranduago, 1567an, akaso kobrantza hori bermatzeko asmoz, Arrietak “fabricó vn galeón nombrado San Juan, de porte de quatroçientos y más toneles, en el dicho puerto del Pasaje” aipatzen zuten lekukoek, eta 400 upel baino gehiago horietan neurtu zela. Hitzik fidagarrienak, ordea, 1563ko neurketarenak dira. Lan hori burutu zuten ikuskatzaileen ondorioak oso argiak dira: “conforme a las dichas medidas y codos, tiene la dicha nao quatroçientos toneles”. Une hartan, gainera, naoa prest zegoen: “está armada y adreçada y a punto de todo lo nesçesario para nauegar y hazerse a la vela y para poder seruir a Su Magestad ofresçiéndose ocasión”.

Esan bezala, edukia edo tona-kopurua neurtzeko formula desberdinak zeuden. Alderaketa bat eginez, Simancaseko espedientearen zenbakiak ia bat datoz Gartzia Palaziokoak 400 tona (eduki) zituen naorako erabilitakoekin. Gainera, hauek ere beso gaztelarretan burutu ziren. Itsasontzi honi lotuta egin diren kalkulu zehatzagoek 350 tona baino zerbait gutxiagoko edukia zuen itsasontzi bat zela ondorioztatu dute. Alabaina, Gartzia Palazioren naoak 11,5 beso gaztelar zituen altueran, Erramurenak 13,5 zituen bitartean. Ondorioz, litekeena da Arrietaren naoan 1400 barrika inguru sartzea. Horrek, hondoratu zenean bete-bete eginda ez zegoela adieraziko luke (5). Ez da oinarririk gabeko kopurua. Pasaiako udal artxiboan gordetzen den 1577ko agiri batek, ordurako hilda zegoen Erramuren itsasontzi batek Ternuara, baleatara, bi bidaia egin zituela aipatzen du, batean 1400 barrika inguru lortuz eta bestea, berriz, 1200.

Kalkulu hauetan guztietan sakondu beharko litzateke, baina argi geratzen da “San Juan” historikoak uste zena baino tamaina handiagoa zuela.

3.- Hondoratze-data berria

Simancaseko datuek ere, urpera joan zeneko egunari buruzko datu zehatza ematen digute. Orain arte ez genuen horren inguruko datu espliziturik, nahiz eta zenbaitek, kontserbatu ez den ustezko aseguru-poliza batean oinarrituta, urrian jazo zela adierazi. Aldiz, 1567ko frogaketak argi eta garbi adierazten du hondoratzea, gorago aipatu dugun bezala, 1565eko abenduaren 4an, Barbara Donea egunez, gertatu zela. Honela zioten lekukoek: “el día de Santa Bárbara, que fue a quatro días del mes de deziembre del año que pasó de mil e quinientos e sesenta e çinco, que se anegó y perdió en la prouinçia de Terranoba”.

4.- Bizitza luzeagoa

Gaur egun, naoak bere ibilbide historikoa 1563an hasi zuela esan ohi da. Simancaseko agiriak eskutan, baieztapen hau ere zuzendu behar da. Horien arabera, “San Juan”-aren bizitza 1560an hasi zen. Oso argiak dira 1567ko hitzak: “hizo hazer y fabricar [Erramuk] el dicho galeón ‘San Juan’ el año que pasó de mill e quinientos e sesenta”. Are adierazgarriagoak dira neurketarenak, itsasontzia ustez eraiki zen 1563 urtean bertan egin baitziren. Bertan aritutako hainbat lekukok honakoa zioten: “an bisto que el dicho Ramus de Arrieta hizo hazer de nuebo la dicha nao podrá aver tienpo de tres años, poco más o menos”.

Norbaitek, “berriro egin” hitz horien atzean konponketa sakon bat egon zela pentsa lezake, ez benetako eraikuntza bat. Alabaina, 1560an halakorik eman ez zela pentsatzeko pisuzko arrazoirik ez dago: batetik, garaiko agirietan hitz horiek eraiki berriak diren itsasontzietarako ere erabiltzen zirelako; bestetik, eta pisu handiagoa izan dezakeena, Simancaseko idatziek bilatzen duten helburuei begira, garrantzirik gabeko informazioa delako. Edonola ere, eta aipuak aipu, argi dago “San Juan” itsasontziak bere bizitza 1563 urtea baino lehen hasi zuela.

***

Historiaren azterketa pausoz pauso burutzen da. Gure ezagutzan sakontzeko, izan orain arteko ideiak berretsi edo baztertzeko, esandakoak eta iturriak berrikustea ezinbestekoa da. “San Juan” itsasontzia horren adibide adierazgarri bat dugu. Berari buruzkoak berraztertu behar dira, ez baitugu ahaztu behar ikertzaileek –Selma Huxleyk eta Kanadako arkeologoek- Ternuako aztarna nagusiaren eta “San Juan” baleontziaren arteko lotura hipotesitzat hartu dutela, ez egia borobil bezala. Eskuragarri baina erabili gabe zeuden agirien ondotik, Arrietaren naoa ez zela 1563an eraiki, eta hondoa ez zuela 1565eko urrian jo ikusi dugu. Baina horrez gain, eta azkeneko urteotan esan direnekin alderatuta, benetako “San Juan” nao edo galeoia eta egun eraikitzen ari dena itsasontzi bera ez direnaren ideia indarrez azaleratzen du; agidanez, jatorrizkoa handiagoa zen.

Jakina, ondorio hauek ez dira alor ludikoaz edo imajinatiboaz ari, datu zientifikoez baizik; oinarrizko metodologiaz nahiz edozein kontakizun historikoari zor zaion oinarrizko ikerketaz, hain zuzen ere. Badugu, beraz, zer aztertu eta zer  hausnartua. 

Iago Irixoa Cortés

Oharrak

* Eskerrak eman behar dizkiegu Michael Barkham doktoreari, emandako laguntzagatik, eta Hilario Casado Alonso katedradunari, Erramu Arrietaren inguruko zenbait datu helarazteagatik.

(1) Ikus GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; eta STEVENS, W.: The underwater archaeology of Red Bay. Basque Shipbuilding and Whaling in the 16th Century. Ottawa: Parks Canada, 2007 (5 liburuki), bereziki I. liburukia, 161-188 eta 201-214 orr., eta IV. liburukia, 291-308 orr.; SAEZ, C.: “Tesoros vascos”. In: Historia y Vida, 535 (2012ko urria), 24-28 orr.; World Heritage Nomination for the Red Bay Basque Whaling Station. Newfoundland and Labrador, a. g., January 2012, 49 orr.

(2) Gipuzkoan izandako jarduna honako egile honek ikertu du: ALBERDI LONBIDE, X.: Conflictos de intereses en la economía marítima guipuzcoana. Siglos XVI-XVIII. Bilbao: EHU-UPV, 2012 (koma arteko esaldia 425 orr.). Ikus, baita ere, ENRÍQUEZ FERNÁNDEZ, J.; eta SESMERO CUTANDA, E.: “Informes de Cristóbal de Barros y Esteban de Garibay sobre la construcción naval en la cornisa cantábrica (1569)”. In: Itsas Memoria, 3 (2000), 685-710 orr.

(3) Neurri eta edukiaren inguruan, ald. CASADO SOTO, J. L.: “La construcción naval atlántica española del siglo XVI y la armada de 1588”. In: La Gran Armada. Simposio Hispano Británico (Londres, Junio 1988-Madrid, Noviembre, 1988). Cuaderno del Instituto de Historia y Cultura Naval,  3 (1989), 51-78 orr.; GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; eta STEVENS, W., aip. lan., III. liburukia, 25-26, 31, 92, 211, 265 eta 299-314 orr.; RUBIO SERRANO, J. L.: “Métodos de arqueo en el siglo XVI”. In: Revista de Historia Naval, 24 (1989), 29-70 orr.; VISIERS BAÑÓN, R.: “Arqueología naval virtual. Reconstrución digital de la nao de 400 toneladas de la ‘Instrucción naútica’ de Diego García de Palacio (1587)”. In: Ingeniería Naval Académica, 4 (2015).

(4) Ald. GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; eta STEVENS, W., aip. lan., III. liburukia, 2, 11, 14, 151 eta 299-300 orr.; Ibidem, IV. liburukia, 212, 214, 293 eta 298-300 orr.; HUXLEY, S.; eta BARKHAM, M.: “Una nota acerca de cinco pecios vascos documentados del siglo XVI en puertos del sur de Labrador / A Note on Five Documented 16th-Century Basque Shipwrecks in Harbours of Southern Labrador”. In: Itsas Memoria. 5, (2006), 771-776 orr.; Nao San Juan baleontzia. Etorkizuna elkarrekin berreraikitzen. Reconstruyendo colectivamente el futuro. Donostia: Albaola itsas kultur elkartea–DSS20016EU, [201?]).

(5) Ildo horretatik, aitortu behar da baliokidetasun hori ez zela beti eman. Ohikoa izan zen neurketa-upel batek 1’2 neurketa-tonako balioa izatea. Horren arabera, “San Juan” itsasontziaren 400 har-upel edo neurketa-upel horiek 480 neurketa-tona emango lituzkete. Alabaina, erabilitako datuak aintzat hartuz, 400 har-upel horiek beste horrenbeste tona direla ondorioztatu behar dugulakoan gaude. Baliokidetasunen inguruan, ikus ALBERDI LONBIDE, X.: Conflictos de intereses en la econom´´ia marítima guipuzcoana. Siglos XVI-XVIII. Bilbo: EHU-UPV, 2012, 431 orr. eta bertako 33 oin-oharra, eta GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; eta STEVENS, W., aip. lan., III. liburukia, 299-314 orr. eta V. liburukia, 217-226 orr.

Artxiboak Bloga

Pasaia eta Bristol

Askotan, Historian zehar gertatu pasadizoak ulertezinezkotzat jotzen dira. Bitxikeri azaldu ezinak. Gero eta gehiago, orduan eta hobe. Era berean, beste askotan, gertakizuna da aintzat hartzen dena, prozesu historikotik gaindi. Ildo horretan, gainera, sasi egiak bihurtzen dira egi bakar. Ikusgarria, festibalgarri bihurtzeraino, beharrezkoa balitz.

Giro hits eta itxi horretan, gutxi dira lanari eta talentuari esker gertakizunak ulertzen eta ulertarazten dizkiguten ikerlariak. Artikulu honetan, badiako garapen historikoa inork baino hobeto ezagutzen duen Iago Irixoak ikuspuntu berritzailea plazaratzen du. Sorginarri bilduman aurretik agertu bezala, Badiak eta Bristolek elkarren arteko harreman komertzial estua izan dute. Irixoak ideia nagusia zehaztu egiten dut, erakusten du horren zuzentasuna eta horrekin batera, Badiaren inguruko topiko ala inoiz behar bezala azaldu ez diren gertakizunak testu inguru historikoan txertatu egiten ditu: burdin esportazioa, Badiaren inguruko gatazkak,… ondo baino hobeto harilkaltzen ditu.


Eskertzeko moduko lana da honakoa!

Comercio internacional y especialización portuaria: las relaciones entre Bristol y la bahía guipuzcoana de Pasaia a fines de la Edad Media / Iago Irixoa Cortés

Bloga

Historia berriarantz

“Contingentes cantábricos en el poblamiento de una zona guipuzcoana en la Baja Edad Media: el caso de la bahía de Pasaia”

Solorzano Tellechea, J.A., Martín Pérez, F. (coords): Rutas de comunicación marítima y terrestre en los reinos hispánicos durante la Baja Edad Media: movilidad, conectividad y gobernanza. (2020). Madrid: La Ergástula.

Uste baino pisu handiagoa du Historiak gure egunerokoan. Ez gara ari Historiaren eraginaz, ezagutza ustez historikoari ematen zaion hedapenari buruz baizik. Tamalez, gure egunerokotasunean nagusitzen den ikuspegi historikoa atzerakoia, errepikakorra, aspergarria… adjektiboak aukeran ditugu. Gure ustez, neoforalismo amaiezinean murgilduta bizi gara. XIX. mendean nagusitu ziren figurak inolako kritikotasunik gabe gurtzen segitzen dugu (Elkano, Lezo, Loiola… baina baita erreplika ustez historikoetan gastatu milioika euro xahuketa ere). Hauetan guztietan, gainera, pertsonaiak ala gertakizunak aitzaki hutsa dira xelebrekeria pertsonalak diru publikoz gizarteratzeko.

Jakina, marmarrean aritzea erraza da; bestelako ikuspuntua nahi izanez gero, ikuspuntu zaharkitu eta erreakzionarioa gainditu behar da, bestelako lanak proposatuz. Paradoxikoki, Pasaiako badiaren inguruan beharrezko berritze horren adibideak baditugu. Artean, Iago Irixoaren lanak. Esaterako, berriki argitaratu artikulu hau. Bertan, Pasaiako badiaren Historian mugarri beharko lukeen osaketa historikoa burutu du. XIV. mendearen hasierara eramaten gaitu, iradokizun zaharragoak ere eginez. Badiaren inguruan populazioaren prozesua bikain jasotzen du, interes guneen aldaketak aintzat hartuta, badiara etortzeko pizgarriak bilatuz, badia sare zabalago batean txertatuz… oinarrizko bidaia osatu du. Tartean, gainera, gai zahar bat berritu eta arrazionala bihurtu du, gaskoiena hain zuzen ere.

Irixoak lortzen du Historia ekintza magikoa baino, garaiez garai garatzen den prozesu gisa aurkeztea, lotura logikoak sortuz, prozesua hurrenkera historikoan sartuz, badiaren ikuspuntua azalduz. Auzokerian erori beharrean, ikuspuntu orokorra, dinamikoa eta logikoa garatzen du. Gertukoak ditugun izenak eta tokiak (Lezo, Zamatete, Kodemasti, Trintxer, Oiartzun…) dimentsio zabalean emanaz. Kronologikoki zein nazioartean.

Beraz, gure burua maitatzeko Historia balekoa dela erakusten digu, ohiko bide zatar eta edulkoratuetatik aldenduta.

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.6 Lafitte

Nahiz eta Wikipedian dugun berria luzea izan, Vendettaren abesti bat eta Fernando Morilloren ‘Maddi eta euskal piratak’ dira, omen Jean Lafittek gurean utzitako arrasto bakarrak. Cahet-en ‘Barataria’ liburua ere horretan sartu dezakegu, izan duen eraginagatik.

Zinema eta literatura angloan, berriz, bere marka oso handia da, eta Louisianan bere arrastoa segitzea ere ez da batere zaila. Han dago Barataria, besteak beste. Ez hain urrun, Campeche.

Kortsario eta kontrabandista, beti. Esklabista tarteka. New Orleans ingelesengandik askatu, Mexikoko independentzian jardun, Kolonbiarentzat kortsario espainiarren aurka ibilia. Egin zituenak eta egin omen zituenak ez dira erraz bereiztuko: Napoleon askatzen saiatu al zen? Altxorra ezkutuan utzi zuen? Houstongo liburutegian erakusten duten egunerokoa idatzi al zuen? Marx lagundu al zuen? Zenbat aldiz hil zen?

Dena den, bere biografia landu dutenen artean, Pécau, Dellac eta Tavicok osatu komikia da gure gustukoena: ‘L’homme de l’anné 9: 1848’. Delcourt, 2015.

Baina rol jolas honetan ez dugula parte hartu aitortuko dizuegu.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.4 Fisika – Elkargoak

Caracasko Errege Konpainia Gipuzkoarra probintziak historian zehar eman duen erakunde gorenetakoa izan da. Elkargo komertzial klasikoak baino beranduago osatzen bada ere, urte askoz etekin ekonomiko asko sortu zuen bere inbertsoreentzat. Sortzaileen artean, Gipuzkoako eta Nafarroa atlantikoaren ohiko abizen patrizioak topatuko ditugu.

Hauek, epaitegian zigortutako presoak eskifaia osatzeko aprobetxatzen saiatu ziren, gastua murrizteko eta gizartea disziplinatzeko. Ez dirudi ideia oso ona, eskifaia honen zeregin nagusia gerra baitzen: hala kontrabandisten aurkako gerra nola Elkargoaren produkzioa armaz babestea.

Dena den, Herbeheretako kontrabandoaz ari ziren, ez gipuzkoarrenaz. Elkargoaren ontzietan deklaratu gabeko kakao zama horren handia zenez, batzuetan nabigagarritasun bera ere kolokan jartzen zuen.

“Gipuzkoarra”ri buruz gehien eta hobekien idatzi duena Ramon Aizpurua da. Bere testuen artean, Pasaiako ikuspuntutik idatzitako hau dugu.

Lan horren helburuen artean dugu ekonomia kolonial monopolistak jende xumea erakarri eta xurgatu nola egiten duen ikertzea. Izan ere, Konpainiaren arrakasta erabatekoa izan zen. Arrantza erabat baztertu arte. Bai eta erregearen armadan zerbitzua ez ematea deliberatu arte.

Bestalde, arestian aurreratu bezala, hala akziodunek osatu enpresa honek nola bere adarra den Habanakoa ala ondorengoa izango den Filipinetakoak ere, gure herria kapitalozenoan bete-betean sartzen du: esklabutzarekin lotzen gaitu; ekosistemen eraldaketarekin; mundu mailako merkataritzarekin; kapitala metatzea helburu bakarra duen sistema produktiboarekin; banketxeen sorrerarekin; kriollismoa eta klasismoa…

Gure ustez oso arreta txikia bereganatu duen Habanakoari buruz bi kontu: Comercio de La Habana eta Real Compañía de La Habana

Era berean, orduko nazioarteko gatazkak hobeto ulertzen laguntzen du Gipuzkoarrak: 7 urtetako gerra, Ameriketako independentziak.. edo Blas de Lezo eta enparauen jokabideak zein misioen helburuak hari historikoan sartzeko, hari errealean sartzeko.

Gaitzerdi, bai eta txokolatearekin uztartzeko ere! Horren kontsumo partikularra zabalduta zegoen badian, baina ez zuen komertzio minorista errotu, Baionan edo Lohitzunen gertatu bezala.

Azkenik, Europako elkargo komertzialei buruzko bibliografia asko berritu da azken urteotan, batez ere Europatik kanpo eta oso bestelako ikuspuntu metodologikoen gainean eraikita. Esaterako:

The Corporation as a Protagonist in Global History, c. 1550-1750. Edited by William A. Pettigrew and David Veevers

Merchants, Companies and Trade: Europe and Asia in the Early Modern Era. Edited by Sushil Chaudhury, Michel Morineau. Cambridge University Press. 1999. (Studies in Modern Capitalism).

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Agronline

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.3 Fisika – Lafayette

Pasaian eman diren gertakizun harrigarrien artean Lafayetten bidaia dugu. Villaviciosa jauregian plaka bat eta han eta hemen errepikatzen den grabatu moduko bat. Bi lekukotasun horiek gogoan hartzen dute… zer demontre da gogoan hartzen dutena?

Izan ere, zein zen Lafayette? Zer egiten zuen Pasaian? Berak ikusi zuenetako zer dago gaur zutik paisaian? Nora zihoan? Benetan adierazgarria da hori gure herriarentzat?

Alabaina, Lafayette izena ezaguna egiten zaigu denoi. Galeria komertzial ospetsuak dira. Ordea, La Fayetteko markes Gilbert du Motier nor izan zen eta zergatik ezagutu beharko genukeen, hori beste upeleko sagarnoa da.

Horregatik, hura ezagutzeko beharra edo derrigorra ea dagoen da galdetu behar duguna. Horri erantzuteko, baina, pertsonaia, gertakizuna,… aztertu eta baloratu beharko dugu. Izan ere, ez gaude behartuta iraganean gure inguruan eman zen guztia ontzat ematen; ontzat ematea gure hautua da, beste garai honetan bizi garenona. Ezagutu ondoren erabakiko dugu gure tokiko komunitateak osatu nahi duen imajinariorako hartzen dugun ala ez. Ez gara juzkatzen ari zer egin zuten gure arbasoek. “Han” bizi ziren, toki arrotz batean, gurekin ia ingurunea ere komunean ez duen toki batean, eta ez-denbora batean. Bai ordea guk egiten dugun hautua. Izan ere, iraganaren gainean egiten dugun irakurketak eta jabetzeak gutaz hitz egiten dute, gu islatzen gaituzte.

Hortaz, ez gaude behartuta. Alta, zilegi zaigu galdera eta interesa.

Horiek horrela, zein zen izena bera eraldatzeko ausardia izan zuen Lafayette hori? Izen aldatze horrek ez al du jada bere borondatea azaltzen? Forma berri bat sortuz, hark ere iragana aztertu eta bere denborara eraman ez ote zuen, egokitua, doitua, interpretatua, eguneratua.

Esan bezala, Markes jaio zen Lafayette. Eta nerabea zenerako Erresumako ondasun handienetako jabe zen. Gaztaroan tertulia filosofiko eta politikoetan ohiko partaide. Jarrera politikoa sendotzen, lantzen eta tenkatzen hasi bezain pronto, Ameriketan ingelesek zuten kolonien aldeko jarrera hartu zuen. Are, Ipar Amerikako armadako kide bihurtu zen… Frantzian.

Etsaia ezagutzera joana zen ere, Ingalaterrako gortea ezagutzera hain zuzen ere, libertimendu puntu batekin. Frantzian bere asmoak zabaldu ziren, baita erregeak Lafayette xaxatu ere, markes gazteak buruan zituen txoriak uxatze aldera edo: Ameriketara joan Ingalaterra borrokatu eta koloniak askatzen laguntzea. Ez da txori txikia hori. Ez soilik abenturagatik, ez nagusiki abenturagatik, koherentziaz, sinistuta, elite gisa, talde txikian, lagunekin, logiakideekin izandako eztabaida partikularrak maila unibertsalera eramateko nahia zuen.

19 urte baino ez. Trikimailuz trikimailu Pasaian dugu Lafayette, bigarrengoz, apirilaren 26an, ontzi oso bat fusilez beterik Ameriketaratzeko prest. Geroa iragarriz, “Victoire” du izana ontziak. Lehen garaipena, Pasaiatik onik atearatzea izan zen.

Harriduraz hasieran, eta harrituak gerrak aurrera egin ahala, Lafayettek amerikanuen miresmena irabazi zuen. Su zelaian irabazitako ospeari gaitasun politikoak erantsita, Lafayette sortzear diren Estatu Batuen heroia izango da, hauen enbaxadore Frantzian. Bi munduetako heroia, berriz, ideia politikoak barneratu eta kontinente zaharrera ekarri zituen.

Bide berriari ekin zion Frantzian. Iraultzan parte aktiboa izan zuen, erregezalea izanda, progresoaren ideiak landu zituen. Iraultza, kontrairaultza, Napoleon, errestaurazioa, gerrak, intrigak… Lafayetteren meriturik txikiena ez zen izan, ez, bizirik ateratzea. Tarteka baztertuta, ekintzaile politikoa izaten segitu zuen luzaroan.

Frantziak itota, Ameriketara egin zuen berriro saltoa, esker onez hartu zuten beste behin ere. Are, Bolibarrekin harremanetan jarri zen, bi Ameriken arteko zubi lan esanguratsuak burutuz.

Zer da, baina, Lafayettengandik oraindik liluratzen gaituena? Pasaian egonaldi laburra eta Pasaiarik gabekoa izan zen berea. Gune estrategikoa zen portua, ozeanoa zeharkatzeko tokirik aproposena. Horrek baino ez zion erakarri gurera. Akaso badian Ameriketatik ekarritako eta bertan inbertitutakoak haren arreta bereganatuko zuen. Akaso Bolibarri idatzi zionean, Caracaseko Elkargoaren egoitzaren ondoan ontziratu zela gogoratuko zuen Lafayettek: hain zuzen ere, Bolibarren etsai Arizabaloren etxe parean. Kausalitatea, kasualitatea.

Gaztea zela, horrek ere erakargarria egiten du markesa. Eta haren hainbat aldarrikapenek, abolizionismoarenak esate baterako, Pasaian horren errotua dugun Hugorekin gogorazten digu.

Ororen gainetik, baina, ideien etengabeko debatea, ideien talka, teoria eta praktika, debate eta praxi politikoa, kontraesanak, borroka sutsuak (odoltsuak ere bai)… Lafayette gure munduaren sortzaileetariko bat izan zen. Horregatik ikusten dugu sinbolo bat harengan, Pasaia berria irudikatzen eta munduan kokatzen lagun dugun sinboloa. Mundua berriz eraldatu behar dugun honetan.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 2.2 Otso-harria – Industrializazioa

Pasaiako portzelana fabrika badia osoko lehen industrializazioaren beste zantzu bat da.

Portuaren izaera industriala gorpuzten hasi zen. Badiak gune naturala izateari utzi eta guztiz terraformatuko zen aurrerantzean.

Portzelanakoa ez ezik, beste lantegi batzuk ere paratuko dira eskualdean. Mendeetako nazioarteko itsas-merkataritzak horren alde egingo zuela pentsatzen dugu. Izan ere, gora-behera asko tartean, portua ezaguna da Europan eta Munduan, mundu mailan hedatu den sistemaren geldiune bilakatuko da.

Gaur egun “oarsoaldea” deitzen dugun eskualdean bertako zein kanpoko inbertsoreak agertu ziren. Lantegiak eta biltegiak ez ezik, azpiegitura berriak behar eta sortu zituzten.

Iztietatik Trintxerperaino, padurak lehortu, zorua sortu, basatzak bete… errepidea zein trena eraiki. Fermin Lasala ekimen erraldoi horren bultzatzaile nagusia izan zen; bederen, proiektu horien ordezkari nagusia. Haren gurasoen ondasunak (Lasala Colladorenak) handitu zituen, hala trenbideetan egindako inbertsioetan nola Mandaseko Dukesarekin ezkonduta.

Baiona-Alduide-Nafarroa ala Donostia/Pasaia-Gipuzkoa, bi linea horiek elkarren aurkako lehian sartzen dira.

Estatu-Nazio-Merkatu sortzeak, ordura arteko Baiona-Pasaia loturaren amaiera ekarri zuen. Izan ere, Lapurdiko kapitalarentzat badia egoitza bat gehiago zen: familiak, inbertsioak, erabilera, hizkuntza(k),…

Bistan denez, errepideak, trenak eta portu industrialak hiruek bat egiten zuten. Honek badiaren historia aldatu zuen betiko, aro industrialean bete-betean sartuz. Bide horretan ere, Molinaoko basatzan Antxo sortu zuten.

Pasaia modernoaren sorreraren aurrean gaude (eta horrela segitzen dugu, hein handi batean)

Kai industriala
Eraldaketa industriala

Erlazionatutako artikuluak etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Turismovasco

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 2.1 Otso-harria – Errege bidea

Orain dela 25 bat urte, Gipuzkoako komunikabideak historiatzeak berrikuntza handia ekarri zion gure Historiari. (Elena Barrenaren zuzendaritza pean: Gipuzkoako Komunikabideen Historia. 4. alea. Gipuzkoako Aldundia.)

Lurraldearen osaketa espazioaren erabilera eta eraldaketarekin lotzen zuen. Espazioa erabiltzen eta eraldatzen zuena komunitate politikoa zen. Komunitate hori ere ez zegoen aurretik emana; aldakorra da. Haren garapenak Aldundiaren gobernura eramango gaitu XVIII. mendean. Horrela, herriz herri doazen eta herrietakoak diren bideen batuketa beharrean, bide bakarra eta probintziala da proiektatzen dena. Hauspo zabaleko merkataritzaren mesederako. Ama Gipuzkoa ernalduko duen Aita bidea, hain zuzen ere.

Jakina, bideak bat egitea matxinada garaiarekin ez da kasualitatea. Bideak berak ekonomia eta gizarte modu eta eredua gorpuzten baitditu.

Bideen historia, beraz, historia politikoa da. Bideek errealitate zein hegemonia sozial eta ekonomikoei erantzuten diete.

Baina, era berean, naturaren eraldaketaren historia ekartzen dute gogora. Bai eta zientziarena ere.
Esan gabe doa, historia ekonomikoa ere aintzat hartzen dute, finantzen ikuspuntutik. Errege Bide berriak ordaintzea ez baitzen izan gauerdiko ahuntzaren eztula.

Hori dela eta, XVIII. mendean Gipuzkoako lurraldearen ardatz eta Gipuzkoako ekonomiaren ardatz izateko eraikitzen den kotxeentzako bide berrian lapurretan dabiltza talde antolatuak Probintziaren etsaitzat hartzeak ez gaitu harrituko. Ezta horiek jazartzeko polizia garaikideak ere.

Intsusaga, Astigarraga eta Oreretaren muga, lapurretarako toki ona izango da. Baiona – Pasaia – Donostia ibilbidearen erdian baitago. Izan ere, egun horren popularra den kostako bide horrek ez du inolako funtsa historikorik. Probintziako Bide Nagusia kostatik joatea ezinezkoa baita, egun kosta dena ura, hondarra eta padura baitzen.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Wikiloc

Artxiboak Lugorri

Trintxer ala Trincher aldizkaria

Trintxer ala Trincher aldizkaria 1954 – 1975 bitartean argitaratu zen. S. Esnaolaren arrastoa nabaria da bertan. Trintxerpe auzo moderno gisa aurkezten du; alegia, historikoa, etengabeko eraldaketan, arazoz eta pozez, komunitate ezberdinek sortuta eta EHn errotuta.

Trintxerpeko berri emateaz gain, herri osoa jorratu zuen, batasun grina zein barrutien arteko elkarlana sustatuz. Harrigarria ere moral katoliko frankistak eta materialismo historikoak biak batera agertzen baitira tarteka. Itsasoa eta lana lehenesten zuen foroa. Aldizkari harrigarria. Herri memoriaren lekuko ezin hobia. Gaurkotasun handikoa.

Josetxo Dominguezi esker gorde da orain arte altxor hau paperean, eta hemendik aurrera denon eskura ere badaukazue hemen.

Artxiboak

Azkuene berria

Trintxerperi izena ematen dion etxean izan zen lehen sua.

Azkuene baserria gogoratzen zuen eraikinetako batean izan zen bigarrena.

Andonaegik Trintxer baserria eskuratu, jauregia eta lorategia sortu eta langileentzako etxe berriak eraikitzean, gure auzoaren izen modernoa ere sortu zuen. Bere jauregi ala txaleten azpiko etxe multzoari Trintxerpe deitu zion eta. Trintxerpe izenak dena hartu zuen bere baitan.

Gerora, 60. hamarkadako anabasa urbanistikoak Azkuene kalea sortu eta Azkuene auzoa goiko partean irudikatu dugu beti. Azkuene baserria eta haren ondorengoan, baina, behean zeuden hasiera batean. Eta tartean, esan bezala, suak kiskaldutako Azkuene berria eraikina.

Esan bezala, Trintxerpe izenak gure auzoko txoko honek Azkuene zuela izena estali du.

XVII. mendetik aurrera maiz agertzen zaigu Azkue baserria sagardoari lotua. Ez dakigu dolarea zegoen bertan, baina haren sailetan sagarrondoak bai.

1893. urteko plano batean Azkuene baserriak zutik zirauen.

1903. urtean, ordea, Azkuene etxe zahar eta zaharkitua da.

1913. urtean ere etxe bakarra da Azkuene, errepidearen ondoan eta ilunpetan dagoena.

1920. urtean, berriz, Pedro Cirizak eta Hermenegildo Artolak Azkuene guneko etxeetara ura eramateko baimena eskatu zuten, eta lanaren dirua aurreratzeko prest zeuden.

Artolaren etxea, bistan dena, Artolaenea da. Euskadi etorbidea eta Jaizkibel kalearen arteko izkinan dagoena.

1922. urtean Azkuene izena etxe bat baino gehiagori egokitzen zaio. Multzo bati edo gune bati, hobeto esanda. Etxe horiek egungo Euskadi Etorbideko 3-5koak dira.

Lehena, Amistad taberna dagoen eraikina, Azkuene baserriaren orubean bertan dago. 1921. urtean taberna-jatetxea jartzeko baimena jaso zuen Juan Marcosek.

1922. urtean bertan, gainera, Ciriza eta Ziganda biltegi bat eraikitzeko baimena eskatzen dute, Azkuenen bertan.

Laburbilduz, Azkuene kalearen hasieran (botika dagoen tokian) Azkueneko garbitokia zegoen. Parean, Jaizkibel kalearen hasieran, Artolaenea. Ondoan, Azkuene baserria zegoen tokian Azkuene eraikina dugu, 1921. urtetik aurrera jatetxea eta dena. Jarraian, orain erre den Azkuene berria eraikina. Beheko solairua, ohi bezala, altua da, biltegia baitzen. Horregatik ere, etxebizitzen sarrera atzetik dago.

Etxe multzo hau xumea da, baina zaindutako fatxadak erakusten ditu. 1922. urtean ez dago eraikin gehiago kalearen zati honetan, Ilunbe baserria, Augeren etxea eta Trintxerpe multzora iritsi arte.

Nolabaiteko garapen estilistikoa atzeman daiteke, Azkuene gunetik Trintxerpe multzora. Eta zer esanik ez segituan altxatuko ziren gainontzeko etxe dotore eta handiak. Mariñelen etxeak dira, ziren. Arrantzale auzo berri bat, gainontzeko Gipuzkoako kostak ez duena: arrantza industrialaren hastapenetakoa.

Gure lagunen eta auzokoen etxeak erre dituzte. Amorratuta gaude. Gure langile-historia zati bat ere erre dute.

David Zapirain

Artxiboak

Historia de la mujeres pasaitarras

Las mujeres de Pasaia han tenido por primera vez la ocasión de reunirse para compartir sus vivencias, para narrar sus experiencias de vida, y en algunos casos también para dejar testimonio de la vida de sus madres y abuelas.

La iniciativa de crear este espacio de encuentro ha partido de la Mesa de Igualdad de Pasaia, plataforma en la que participan distintas asociaciones pasaitarras compuestas por mujeres y el Área de Igualdad del municipio, y en total se han producido cuatro reuniones, una por cada distrito de la localidad; el 8 de octubre se celebró una primera reunión en la Casa de Cultura de Antxo, el 28 del mismo mes otra en la Tenencia de Alcaldía de Trintxerpe, el 18 de noviembre en el Udal Aretoa de San Pedro y finalizaron el 4 de diciembre con la sesión de Donibane en el Salón de Plenos del Consistorio pasaitarra.

Estos encuentros forman parte de una labor dirigida a la recuperación de la memoria histórica reciente de las mujeres del municipio, ya que las historias de las mujeres que han acudido a estas reuniones son también parte de la Historia de Pasaia y de una Historia que no tenemos recogida por escrito. Por este motivo, para recuperar y conservar las experiencias de nuestras hermanas, madres y abuelas, las sesiones han sido grabadas a través de medios audiovisuales y serán guardadas en el archivo municipal.

Los temas a tratar eran diversos, desde la infancia y la educación, la familia y las unidades familiares, al trabajo (el trabajo doméstico no remunerado y el trabajo asalariado) y la participación sociopolítica de las mujeres. Si bien, las reuniones han estado abiertas a muchas cuestiones, y han surgido multitud de temáticas merecedoras de mayor atención.

En términos generales, gracias a los relatos de estas mujeres podemos conocer un poco mejor cómo era la vida cotidiana de las mujeres pasaitarras desde los años 50 hasta nuestros días. Por un lado nos han hablado sobre cómo era su trabajo al cuidado de la casa; aparte de las tareas domésticas, recaía en ellas el peso del cuidado y la educación de los hijos, la atención de los familiares ancianos y, en muchos casos realizaban trabajos para sacar adelante la economía de la casa, como coser hasta altas horas de la noche… Por lo general, éstas también llevaban la gestión económica de lo que entraba y se gastaba en casa, aunque luego, socialmente, se reconocía como figura incuestionable de autoridad al marido, como cabeza de familia, y no a ellas.

Otras tantas mujeres trabajaban además fuera de casa; algunas vendiendo el pescado que traían sus maridos cuando volvían de alguna campaña de pesca, algunas otras se dedicaron al estraperlo, otras trabajaron en los comercios de la zona, muchos de ellos negocios familiares, y otras tantas en las distintas fábricas que existían en la localidad (Luzuriaga, Bianchi, Meipi, etc.). Las tareas de estas últimas eran igual de difíciles o incluso más duras que las de sus compañeros varones, pero ellas percibían un salario menor. Luego, son varias las mujeres que nos han contado que al contraer matrimonio tuvieron que dejar esos trabajos porque, durante determinada época del franquismo, una vez casada lo habitual era quedarse al cuidado de la casa. No se cuestionaba esta renuncia a la vida profesional de la mujer. De la misma forma era impensable que una mujer pudiese hacer su vida al margen del matrimonio, o inconcebible que no entrase entre sus planes el formar una familia.

Además del trabajo dentro y fuera de casa, muchas de estas mujeres han desarrollado una importante labor en Pasaia con la creación de distintas asociaciones, así como impulsando procesos de euskaldunización en la población. Dentro de las asociaciones creadas y compuestas por mujeres más antiguas podemos citar las de Keixaldi y Lagun Artea del distrito de Antxo y la asociación Azkuene del distrito de Trintxerpe. Durante muchos años estas organizaciones han llevado a cabo talleres, cursos y otras tantas actividades para cubrir necesidades e inquietudes formativas de las mujeres, pero en verdad han mantenido una auténtica dedicación dirigida a satisfacer necesidades de la población en general, constituyendo unos verdaderos motores de desarrollo local. En este punto cabe también destacar el esfuerzo de las mujeres que, comprometidas con la mejora de la educación de los más pequeños y jóvenes de la localidad, impulsaron y participaron en los primeros pasos de la ikastola Pasaia Lizeoa.

Durante las reuniones hemos escuchado recuerdos de la infancia, se han rememorado momentos de ocio como los bailes y las verbenas de las fiestas (fiestas en las que las chicas jóvenes tenían toque de queda pero no así sus hermanos varones…), hemos hablado del noviazgo, del matrimonio, etc. Y también hemos vivido testimonios muy duros como los referidos a la práctica de abortos clandestinos o a la violencia doméstica durante la época del franquismo. La mujer se encontraba entonces en una total indefensión. Si sufría cualquier tipo de violencia no podía denunciarlo ni tenía dónde recurrir. Ni el médico que veía los golpes ni ningún tipo de autoridad civil o religiosa era de ayuda y, además, tenía muy pocas posibilidades de evitar a su agresor; si decidía salir de casa e ir a otra donde tal vez pudiese contar con la ayuda de sus familiares o allegados, podía ser denunciada por abandono del hogar y perder la facultad de volver a ver a sus hijos.

Recuperando las vivencias de estas mujeres nos hemos percatado de una constante; a pesar de sus distintas experiencias, todas ellas son unas mujeres trabajadoras, muy activas y sobre todo luchadoras. Han tenido que hacer frente a muchas exigencias sociales, han tenido que adaptarse a unas normas preconcebidas para ellas, y aún careciendo de plena autonomía y de libertad en sus movimientos, han ido dando pequeños y también grandes pasos sin hacer ruido.

Sin duda, conocer a estas mujeres y escuchar sus vivencias nos ha acercado a un pasado no tan lejano y no tan bien conocido como esperábamos. Sus testimonios nos conducen a matizar muchos aspectos, por ejemplo, sobre los procesos migratorios de la población, e incluso han tratado cuestiones poco discutidas delante de un público más o menos amplio como pueden ser la prostitución, el aborto o los métodos anticonceptivos. No obstante, al margen de todo interés de tipo histórico, esta iniciativa tiene como valor ante todo la de ser un merecido reconocimiento a las mujeres de nuestro entorno más cercano, mujeres que con sus esfuerzos han contribuido tanto a la mejora de nuestra sociedad.

Estíbaliz González

*Imagen: Elena Viñas

Artxiboak

Hondotik ondora: itsas ondarearen jardunaldiak Pasaian

Itsas ondareari buruzko “Hondotik ondora” jardunaldien barruan, martxoaren 14an Pasai San Pedroko Udal Aretoan eta apirilaren 15ean Donostiako Koldo Mitxelena Kulturunean ospatutakoek gai bera izan zuten hizpide: XVI. mendean zehar, euskaldunek burutu zuten Kanadan arrantza jarduera, hain zuzen ere. Hitzaldi hauen bitartez, Cambridgeko Unibertsitateko Geografian doktore eta Kanadako Gobernuaren aholkulari zientifiko-historiko den Michael Barkhamek, euskaldunek Kanadan eta Ternuan izan zuten arrantza jarduerari buruzko lerro nagusiak jorratu zituen, XVI. mendeko bigarren erdian arreta jarriz.

Ikerketa eta analisi ugari jaso dituen gaia da, zalantzarik gabe; askotan bale-ehizaren ikusgarritasun edo epikaren ildotik jorratutakoa. Barkham doktoreak, baina, berezko joera duen edo idilikoa gerta daitekeen jarduera batetik haratago dagoen ekimena dela ohartarazi zigun.

Era berean, hizlariak abentura hori euskal arrantzuen garapena kontutan hartu gabe ezin dugula ulertu agerian utzi zuen. Hauek Erdi Aroan zehar garatu eta hainbat esparrutan banatu ziren, bajurakoa, Kantauri aldekoa eta alturakoa edo Irlanda-Ingalaterra Hegoaldean sustatutakoa bereiz ditzakegularik. Halaber, hizlariak Kanadara joan ziren lehenengo bidaien nondik-norakoa azpimarratzeko aukera izan zuen. Hauek 1497an Giovanni Cabottok Indiak aurkitzeko saiakeran izan zuten hasiera, eta ondorengo urteetan portugaldar, normandiar eta bretoiak izan ziren espedizio horien bultzatzaileak. Hauen saiakerak ez ziren bale-ehizara bideratu, bakailao arrantzara baizik.

Euskaldunen lehenengo bidaiak 1515ean dokumentatuak baditugu ere, esparru kanadiar horren benetako ustiaketaren antolakuntza eta hedakuntza ez zen XVI. mendeko bigarren erdialdera arte eman, Gaztelako eta Frantziako koroen arteko gerrak edo testuinguru belikoak beherantz egin ahala. Ordutik, eta 25-30 urtez, abenturaren gorenaldia eman zen.

Ekintza hau ez da arriskuetatik at geratuko: bidaian edota egonaldietan sortutako eguraldi txarrak, bale-ehizaren arriskuak edo itzulerako bidaian pairatutako pirata edo kortsario erasoak, besteak beste, sahiestu beharreko elementuak izango dira. Pertsona asko zendu ziren, bai bidaia egiterakoan, baita Ternua eta Kanadako egonaldietan ere. Hala frogatzen dute bertan topatu diren ehun eta berrogeita hamar hezurdurek, edota Orio bezalako herrietako marinelek han, beraien etxeetatik milaka kilometrora, egin zituzten testamentuek. Eskritura hauek, gainera, Kanadako lehen ondare dokumentala osatzen dute. Egoera hau ikusita, ez da harritzekoa hainbat eta hainbat hondoratze jazo zirela jakitea. Batzuk dokumentatuak ditugu. Beste batzuk, aldiz, arkeologiari esker jakinak dira; hor ditugu, adibidez, Red Bay-ko indusketetan topatutako 5 pezioak.

Unibertso hau guztiaren benetako berreskuratzea 70eko hamarkadaren hasieran eman zen, Selma Huxleyren eskutik. Paradoxikoa bada ere, bere interesak ez zuen instituzioen oihartzuna jaso: Kanadako erakundeei egindako beka eskaerak ezezko borobila jaso zuen, sakontasunean ikertuta zegoen gaia zelaren argudiopean. Eragozpen honek ez zuen historialariaren nahia atzera bota, ordutik euskaldunen jarduerari buruzko milaka datu argitaratzera lortu baitu. Hori dela eta, hainbat erakunderen esker ona jaso du; batzuk Kanadakoak, beste batzuk bizkaitarrak.

Finean, Barkham doktorearen hitzaldiak, ikus-entzunezko hainbat material lagun izanik, gure iraganaren arlo oso interesgarri batekin harremanetan jarri gintuen eta hau ulertzeko aukera eman zigun. Itsasoarekin lotutako gaia eta Atlantikoaren bestaldean aztarna nabarmenak utzi dituena.

Iago Irixoa