blog

luGORRI

Artxiboak Bisita gidatuak Bloga Eburniko kattana Erakusketak Liburutegiak Lugorri
Aduna Arantza Asteasu Ataun Baztan Belauntza Bergara Bristol Cristóbal Balentziaga Museoa Donostia Eibar Emakumeak Farmazia Beltza Getaria Gipuzkoa Gipuzkoako Artxibo Orokorra Gipuzkoako Foru Aldundia Gordailua Hondarribia Igantzi Irun Italia Koldo Mitxelena Kulturunea Komikigunea Lazkao Lesaka Museoak Nao San Juan Oiartzun Ordizia Orereta Ormaiztegi Pasaia Segura Simancas Simancaseko Artxibo Nagusia Tabakalera Tolosa Untzi Museoa Uxue Villabona Zumaia
Bloga

“Against the grain”

  • 2023-11-212023-11-21

Against the grain esamoldea irakurri eta Bad Religion burura etortzea dena da bat. 1990eko abesti sorta itzela hura! (Epitaph, 1990). Urtean eman genituen ezin ulertu, baina, zer zeukan musika taldeak aleen, bihien, hazien kontra. Bereziki diskaren azalean agertzen zen, hala ematen zuen, artoaren kontra.

Hardcore melodikoaren zale ote diren James C. Scott (Against the grain: a deep history of the earliest states. Yale Universtiy Press, 2017) nahiz Richard Manning (Against the grain: how agriculture has hijacked civilization. North point, 2004) ez dakigu. Baina, bistan denez, haiek guk baino hobeto ulertzen zuten esaldia.

Scottena da guk irakurritakoa; haren gaineko hausnarketa txikiak bultzatzen dituzte lerro hauek. (Contra el Estado: una historia de las civilizaciones del Próximo Oriente antiguo. Trota, 2022).

Izan ere, zibilizazioaren lehen estatalizazioak aleen ekoizpen programatua, soberazko aleen pribatitazioa, lur sailen zerraditzea eta horren gaineko erabateko arautzea ditu sorburu. Bai eta bizimodu horri zibilizazioa deitzea ere.

Beraz, aleak dira Estatua.

Hasierako gainegitura sozial horiek, noski, ez dira gure estatu garaikidearen pareko. Baina zerga biltzaile eta indarraren erakusle ziren heinean, estatus estatala aitor diezaiekegu. Horren errepasoa egiten du Scottek. Ikerlariak berak aitortzen du horren zergatia: klaseak ematerakoan sortu ezintasuna medio, usteak ustel konturatu eta eguneratze prozesuari ekin zion.

Arkeologiak, paleohistoriak eta abarrek izugarrizko datu pilo berria eskeintzen digute egun, guk geuk Unibertsitatean ikasitakoa desikasteko modukoak (behin musika klasikoak aipatzen hasita…).

Scotten Antzinatasunaren ingurukoak ordenatzeko saio itzel honetan, datu nagusi bat aipatu nahi dugu: gizakion sedentarismoa Estatu haiek baino askoz zaharragoa izatearena, hain zuzen ere. Beraz, sendentarismoak ez zuen zertan arpilatzea, pribatitazioa eta ekoizpen soberazkoa nahiz garanobakoa ekarri behar. Ondorioz, ezta horri lotutako populazio metaketa, metaketa lortzeko gerra edo patriarkatua ere. Ordena ekarri zuen Hobbesen estatuak berak sortu zuen desordena.

Hortaz, bizimodu horri izaera historikoa, kronologikoa ematean, bizimodu honen betierokotasuna ukatu eta gainditzeko itxaropena landu dezakegu. Bide horretan, Scottek Antzinatasuneko “aro ilunak” beste ikusmoldetik aztertzeko ausardia eskatzen du.

Scotten kontakizunak baditu, jakina, beste indargune interesgarriak. Hala nola bizimodu horretan sortu izurriteen aipamenak edota ekosistemen eraldatzea.

Aziendarekin batera pilatuan espazioa partekatzeak eta horren ustiatzea bizi kalitatearen gainetik jartzeak ditu aipagai Scottek, covidaren eztandaren aurretik. Gaixotasun mota hauek ezin dira berezitu ekonomiaz. Analisia coviden aurretik egin izanagatik covid bera ulertzeko da balekoa, bizimodu irrazionala ulertzeko marko arrazionala emanez.

Aldi berean, ekoizteko modua ekosistema sortzailea dugu. Sortze horren zeinen alde den eta noiz uzten dion onargarri izateari gaurkotasun handiko eztabaida da.

Horretan bat egiten du egungo larrialdia ulertzeko ezinbestekoa zaigu Jason W. Moorerekin eta honen “kapitalozenoa” kontzeptuarekin. Azken hau esplizituagoa bada ere, biengan atzematen dugu gure bizimodua Izadiaren banaketan oinarritzen dela. Hau da: den guztiaren multzoa dugu izadia (iza-ten den guztia). Egun izadiatik gizadia besteratu dugu, gizadia eta natura errutuz. Bereizketa beharrezkoa da natura modu deskontrolatua eta, batez ere, gizadiaren gutxiengoaren alde jabetzeko eta merke ustiatzeko. Ekosistemak ez dira orain gertuko ingurunean aldatzen edo sortzen, mundu mailan baizik. Eta inolako taburik gabe. Are: zientziaren logikaren aurka egiten da hori.

Gai hauetan guztietan Marvin Harris izan genuen aitzindari. Bai hazkundearen mugaz ohartzerakoan bai eta ekosistemen eraldaketak bizitzaren gainean jartzeari gizakiook jarritako mugak erakustean. (Cannibals and kings: the origins of cultures. Random House, 1977. Caníbales y reyes. Los orígenes de las culturas. Alianza, 1987. Cows, pigs, wars and witches: the riddles of culture. Random House, 1974; Behiak, zerriak, gerrak eta sorginak. Gaiak, 1996.).

Alegia, Scottek maisuki jositako bidean zehar (lehen estatalizazioan zehar) XXI. mendean guztiz egokia den hausnarketara iristen gara. Izan ere, soberan ekoiztu eta soberakinaz jabetzea bizitzaren erdigunean jartzea ez da humanitatearen hautu bakarra izan Historian zehar. Hautu historikoa da hori, hasiera duena, amaiera izango duena. Historian zehar horrek oso denbora tarte errelatibo eta txikia bete du. Ekosistemen eraldatzea -hots: ekonomia-bizimoduaren antolatzea- onura pribatuaren eta etekin ekonomikoaren alde baino ez egitea porrotaren bermea da. Horren kontrako bideak garatu dituzten bestelako zibilizazioak izan dira gure Historian, Marvin Harrisek erakutsi bezala. Bizimodu horiek bestearen kanpoan zeuden lehen; egun, barruan sortu beharko dira, berotzeak lehenago harrapatu ez eta hura gaindituko badugu.

Scottek jorratzen dituenen artean, gai bat dugu faltan. Erlijio judeo-kristauak bizitzaren aldaketa nola kontatzen duen jasotzea, hain zuzen ere. Alabaina, horretarako interpretazioa baino ez dugu. Esaterako, Scottek aipatzen duen sedentarismoari lotutako neskato jaio berrien nahita nahiezko heriotzan datza, Harrisen esanetan, kristauek jatorrizko bekatua deitzen dutena. Gure zibilizazioaren jatorriaren ezaugarria liteke hura. Era berean, Adan eta Ebak galdu zuten paradisua nekazaritza arautuaren eta horren aurreko munduaren galera dela ondoriozta dezakegu. Dena den, Jaungoikoak begi onez ikusten zuen bai paradisua bai eta sedentarismoaren bestelako alternatibak (Abelen bizimodua). Zigortu egiten baitu handik ateratzea. Jakin bazekien (Jaungoikoa Izadia ez ote zen) Kainenak pasatzea ez zela atsegina, ezta umanoa ere. Horretan egin zuten kosk haren guraso, jakintza oker mota horretan. Noeren ontzia zer zen ba baserri bat baino?

Bad Religionen diskoaren azala hobeto ulertzen da orain; aleak, artaburuak lehergailu bihurtuta, Estatu kapitalistaren sorburu eta zilegiak. Paradoxikoki, 2023ko azaroan Estatuaren aurka daudenak Espainiako faxistak eta mediumen bidez bere zakur zenarekin mintzatzen den Argentinako presidentea ditugu. Beraz, against the grain ez ezik, gure bizitza nola antolatu azaldu eta defendatu beharrean gaude.

Artxiboak

Lesakako plano zaharrenetako bat aztertuz

  • 2023-11-152023-11-15

Lesakako Udal Artxiboan gordetzen den plano zaharrenetako bat 1807 urtekoa da. Plano hau Udalaren eta herritar baten artean izandako liskar baten ingurukoa ebazteko marraztu zen.

Antza, 10 bat urte lehenago Udalari baimena eman zitzaion 24 herri-lur zati zozketan saltzeko eta bertan bordak egin ahal izateko. Honen ondorioz María Lucía Otxotekoren senarrari bi lursail egokitu zitzaizkion, gertu elkarren artean, baina ez ondoan. Ordea, ez udalak ez eta Otxotekok ere, ez batak eta ez besteak saldutako lurrak ez zituzten mugatu. Akats larria izan zen hori. Ondorioz, urte batzuk beranduago lursail horien mugekin arazoak eta auziak sortu ziren. Ohiko arazoak, egia errateko.

Alabaina, arreta ez dugu horretan jarri nahi. Arreta planoan bertan jarriko dugu. Eskuz egindako plano bat da, erregelarik eta neurketak egiteko tresna berezirik erabili gabe. Gutxi gora beherakoa, zalantzarik gabe. Lursailen kokapena eta María Luciaren senarrak, antza, baimenik gabe eta saladutakoa baino metro gehiago hartzeko asmoz egindako itxitura berrien inguruko informazioa jasotzeko egina dago. Honengatik, kokapena ahalik eta zehatzena izan dadin, plano hauek toponimia eta informazio interesgarri ugari bildu behar izaten zuten. Horrela, gaur esku artean dugun plano honetan biltzen dira besteak beste: Itureder iturria, “Herrería vieja” deitzen duten burdinola eta bere ubidea, Bidasoa ibaia, Alkaiaga auzoa eta Erramoegi parajea.

Plano hauek informazio baliotsua ematen dute bai iraganeko Lesakaren inguruan eta baita bere bilakaerarena ere. 200 urte beranduago, erraza da zein lursailei buruz ari diren jakitea eta kuriosoa izen batzuen aldaerak ezagutzea. Baita gaur egun ikusten ez diren estrukturak (ubideak, adibidez) nondik igarotzen ziren ikusi ahal izatea ere.

Hortaz, planoaren helburua ez zen artistikoa; planoak funtzio periziala betetzen zuen. Egin zutenean ez zioten inolako asmo historikorik eman. Honek azken galdera sortarazten digu: zer balio ematen diegu gaur administratiboak diren baina etorkizunean historikoak izango diren agiriei? Nola egin kutsu administratibo izaeratik gaindi irauteko? Azken batean, administratiboa baino iruditzen ez zaigun dokumentazioak gure aroaren lekukotza emango du, bai gizartean, bai herrian bertan, ematen diren aldaketen berri emanez.

Artxiboak

Herriko dantzen araudia Lazkaon

  • 2023-11-022023-11-02

Folklorea dugu giza-komunitate baten nortasun zantzua. Gizarteak eraldatu ahala, iraganeko ohiturak errekuperatu, gureganatu eta errepikatu egiten dugu. Oso gutxitan, baina, ohituren esanahia aztertzen dugu eta, ia inoiz, ez ditugu usadio horiek modu historikoan pentsatzen. Hau da, betikotasunaren ikuspuntutik hartu eta errepikatu egiten ditugu. Beti izan da horrela, eta beti hala izaten jarraitzeko errepikatu egiten ditugu.

Alabaina, betikotu dugun ohitura askok jaiotze data dute; eta, era berean, beste ohitura batzuk estali egin dituzte.

Udal akta hauetan, hemezortzigarren mendearen erdiko aktetan, gizartea osatzen zutenen arteko harremanak nolakoak ziren, nola aldatu zuten eta aldaketa horiek zeinek bultzatu zituen dago jasota.

Izan ere, bertan herriko dantzak arautzen dira. Alegia, neska eta mutil gazteak moral estu batean sartzeko agindua ematen da, dantzatzeko modua, aisialdiaren denbora eta haien arteko erlazioak murriztuz eta zigortuz.

Danbolina eta doinu zehatzak debekatuz, elkarrekin nonahi musika jo eta dantza egitea jazarriz, zapi-dantzen bidez gorputzak eta ukimena banatuz… Fosilizatu ditugun ohiturak ez ziren ohitura bakarrak, ez ziren ere ohitura nagusiak beste garaietan.

Morala eta ohituren kontrola, moral eta ohitura hertsiak inposatzea, garai hartan inposatzen ari zen liberalismoari aurre egiteko modutzat har ditzakegu gainera.

Bestalde, testuak kultura popularrari lotutako hiztegia ere jasotzen du, debekatzean. Horra hor, esate baterako, danbolina eta albokarekin batera, Aimariak (ama birjinaren bezperako jaiak, dantzak eta suak), tapatan eta unzurraketan dantza erritmoak edo doberajotzaileak (tobera-munstra izenarekin Euskal Herri kontinentalean, herri portaera ez egokiak salatzeko herri antzerkia bezala ezaguna, bertsolaritzarekin edo xaribariekin lotuta beraz).

Irudia: Lazkaoko Udal Artxiboa.
Dokumentu osoa ikusteko esteka: https://lazkao.artxiboa.eus/node/3838

Artxiboak

Jaiak antolatzeak duen lana

  • 2023-10-302023-10-30

Urtero Udalak herriko jaiak antolatzen ditu emozio handiz. Eta helburu gisa aurrekoak baino alaiagoak izan daitezen hurrengoak eta inguruko jendea herrira gerturatu dadin. Eta hala izan ohi da aspalditik. Adibidez,1913 urteko San Prudentzio jaietako ospakizunetarako Udalak Ordiziako musika banda ekarri nahi izan zuen, Baina “por razones ajenas a su voluntad” ezin omen zuten etorri.

Gainera, txirrindan egiteko zinta lasterketa, aurresku dantzaldia,… Baina denetan ikusgarriena: garaiko pilotaririk famatuenetako bat kontratatu zuen: Zapaterito de Lequeitio.

Izenez Valentín Castellanos zen. Bere aita zapataria izanik hortik bere ezizena. 1907 eta 1925 bitartean euskal pilotarien artean ezagunenetakoa izan zen. Asko dira bere partiduen inguruan bilatu ditzakegun datuak.

Eta Lazkaoko Udalak ere kontratatu zuen, noski. Honela dio Udalbatzaren erabakiak: “ Acto seguido el Señor Presidente manifiesta que al pelotari Zapaterito después de haber cruzado algunas cartas con este, le prometió setenta pesetas, caso de que hiciera buen tiempo; que en caso contrario y no pudiendo jugarse el partido, únicamente se le abonarían los gastos del viaje y manutención”. Beste datu batekin alderatuta argiago ikusiko dugu Udalaren saiakera: jaiak antolatzeko urte horretan guztira 485 pezeta aurreikusi ziren.

Hala eta guztiz ere, jaien ondoren ospatutako Osoko Bilkuran alkatea ez dago gustura jasotako emaitzekin eta honakoa dio: “El Señor Alcalde expone que ve con sentimiento lo poco correspondidos que se ven los esfuerzos que ha hecho el Ayuntamiento para atraer gente y con ello aumentar los ingresos”.

*Indalecio Ojangurenek Zapateritori ateratako argazkia Gipuzkoako Artxibo Orokorrean gordeta dago.
*Dokumentuaren irudia: Lazkaoko Udal Artxiboa

Artxiboak

Zein da Lazkaoko Udalbatzaren lehen erabakia?

  • 2023-10-252023-10-25

Jakin badakigu Lazkaoko herria 1743 urtea baino lehenagokoa dela. Artxibo Orokorrean ordea urte honetakoa da Udalbatzaren bilkuren akta libururik zaharrena. Beraz, hau lehenengo erabakia ez den arren, dugun lehenengoa bai. Eta ez da edonolako erabakia. Garai hartako egoera gogorrenetako bati egiten dio aurre Udalak.

Urte horretan, otsailean, Domingo Iztueta eta Josefa Sarasola senar-emazteak zendu ziren. Hauen heriotzaren arrazoien inguruan pistarik ez da ematen. Auskalo.

Senar-emazteek baina 9 seme-alaba zituzten. Denak adingabeak (“…de tierna edad…”) eta gazteentak 12 egun. Honela dio udalbatzak: “… considerando dichos señores constituientes la estrema necesidad y falta de medios con que los huérfanos han quedado por falta de sus padres y en particular el recien nacido…”. Bilkuran erabakitzen da haur jaioberria elikatzeko inude bat bilatzea. Inude honi udalak hilabetero 20 erreal ordainduko dizkio eta alkatea arduratuko da inudea zenbat denboraz arituko den erabakitzen.

Baina Domingok eta Josefak zituzten beste 8 seme-alaben inguruko egoera eta arduraz ez da ezer aipatzen. Zer gertatu ote zen haiekin? Akta liburuetan ez da beste daturik aurkitu. Espedienteen artean ikertu beharko dugu eta egunen batean hauen inguruko ezer irakurtzen badugu beste berri baten protagonista bihurtuko ditugu.

*Irudia: Lazkaoko Udal Artxiboa

Artxiboak

Lazkaoko udal kontuak XIX. mende amaieran

  • 2023-10-252023-10-25

1882ko otsailaren 21 egun mugitua izan zen Lazkaoko udaletxean. Egun hartan Osoko Bilkura bat ospatu zen. Hau da, herriko alkate eta zinegotziak herriaren eta bere kudeaketaren inguruko erabakiak hartzeko bildu ziren. Garai hartan ia astero elkartzen ziren eta ondorioz, gehienetan bilerak motzak eta landu beharreko gai gutxikoak izaten ziren. Egun hartarako ordea gai oso bereziak gorde ziren.

Batetik, Udalak enkantean ateratzen zituen urtero bai udal arielak jasotzeko eskubidea eta baita udaletxea eta bere baratza alokatzekoak ere. Baina hori baldintza batzuen gainean egin behar zen. Baldintza horiek Osokoak onartu behar zituen, bertan zehazten baitzen enkanterako erabiliko zen formula eta baita onartuko ziren prezioak ere. Hau oso ohikoa bazen ere, Lazkaokoak bazuen berezitasun bat: harategia ere udaletxean bertan zegoen eta hori ere alokairuan ematen zen. Ondorioz, harategia kudeatzeko baldintzak ere erantsi dira bertan. Hauek, benetan kuriosoak, beste berri batean aztertuko ditugu akaso.

Gaurkoan, ordea, egun hartan landutako beste gai bati helduko diogu. Udalak bere aurrekontua ere onartu baitzuen. 1901 urtera arte, erakunde guztien aurrekontuek ez zuten urte naturalarekin bat egiten, baizik eta urte bateko uztaila eta hurrengoko ekainaren bitartean ulertutako ekitaldi ekonomikoak gauzatzen ziren. Hau, legeak aginduta, noski. Honela, 1882 urteko otsailaren 21ean, 1882ko uztaila eta 1883ko ekaina bitarteko ekitaldi ekonomikoaren aurrekontua onartu zen.

Bitxiak dira benetan garai hartan Udalak aurreikusten zituen gastu eta diru-sarrerak (pezetatan denak):

Gastuak
Hezkuntza publikoa 2227,50
Idazkaria 750
Diruzaina 133
Udaltzaina 100
Alondegizaina 25
Agiri ofiziala 31
Gaceta agrícola 30
Consultor del Ayuntamiento 40
Idazkariaren bulegoko materiala 191,50
Soldadutza deialdiak 250
Ogasuna 752
Ongintza 730
Obrak 250
Hauteskundeak 80
Herri-bideak 100
Bapatekoak 270
Guztira gastuak 5960

Diru-sarrerak
Udaletxea eta bere baratzaren alokairua 700
Eskolako etxeko alokairua 47
Ardoaren arielagatik 3000
Goiko zubiko tabernaren zergagatik 300
Beheko zubiko tabernaren zergagatik 200
Izen-emateen interesen ondorioz jasotzekoak 150
Medikuaren garia saltzeagatik 160
Pattarra eta beste likoreen arielagatik 875
Guztira diru sarrerak 5432

Gastuen eta diru-sarreren arteko desberdintasuna kalkulatzen badugu Udalaren aurka 528 pezetako defizita geratzen zen. Baina Udalak ez zuen bere diru-sarreren bidez egoera orekatzen. Gastu guztiei aurre egiteko herritar guztien artean diru kopuru hau biltzea erabaki zuen: banaketa egin zuen.

Erabaki hau ordea behin-behinekoa zen. Guztiz onartua izateko herritarren artean aurkeztu behar zen eta ondoren, alegazioen arabera, onartu edo atzera bota. Erabaki honen inguruan hurrengo egunetan eztabaida egon zen arren, behin-betiko onarpena jaso zuten.

*Irudiak: Lazkaoko Udal Artxiboa

Artxiboak

Simancaseko Artxibo Nagusiko altxorrak: San Joan naoaren neurketa espedientea

  • 2023-09-212023-09-21

Laburpena: Oraingo lerroek, Ternuan, 1565 urtean hondoratutako San Joan baleontziaren ezagutzan sakontzen jarraitu nahi dute. Ezezagunak ziren Simancaseko Artxibo Nagusiko bi testuren ondotik egindako hausnarketa txiki baten ildoari eusten diote, baina helburu xumeago batekin: dokumentu horien transkribaketa plazaratzea. Alde batetik, itsasontziaren neurketa dugu, 1563an egindakoa. Bestetik, 1567an hartutako lekukotzak daude. Horien asmoa Erramu Arrietakoa naoaren jabe bakarra izan zela frogatzea zen, baina itsasontzia 1565eko abenduaren 4an hondoratu zenaren berri ere ematen digute.

Gako hitzak: San Joan naoa. Simancaseko Artxibo Nagusia. Ternua. Dokumentazioa.

Resumen: Las presentes líneas pretenden seguir ahondando en el conocimiento de los avatares de la nao San Juan, hundida en Terranova en 1565. Seguimos la estela de una pequeña reflexión hecha a raíz de dos textos inéditos del Archivo General de Simancas, pero con un objetivo es más humilde: publicar la transcripción de los propios documentos. El primero recoge su arqueo y medición, llevados a cabo en 1563. El segundo reúne testimonios tomados en 1567 que buscaban demostrar que el barco perteneció exclusivamente a Ramos de Arrieta, pero que también dan cuenta de su naufragio, ocurrido el 4 de diciembre de 1565.

Palabras clave: Nao San Juan. Archivo General de Simancas. Terranova. Documentación.

Abstract:  The next lines want to continue delve into the basque nao called San Juan, wrecked in Newfoundland at the end of the year 1565. Following a report based on two unpublished records found in the Archivo General de Simancas, our purpose is much simpler: publish the transcription of those documents. On the one hand, we have the measurement of the ship, done in 1563. On the other there are some testimonies taken in 1567; a document which was intended to prove that Ramos de Arrieta was the only owner of the vessel, and which gives information about it sinking, on 4 December 1565.Keywords: Nao San Juan. Archivo General de Simancas. Newfoundland. Documents.

1. Introducción

            El pasado 4 de diciembre se cumplieron 447 años del hundimiento de la nao San Juan en Terranova. Un barco que ha adquirido notable fama debido a que sus aparentes restos son, desde hace largos años, objeto de construcción de una réplica por parte de la asociación Albaola.

            Aprovechando esa fecha, presentamos un breve cotejo entre los datos de la nao que se manejaban hasta ese momento y la información contenida en un expediente inédito del Archivo General de Simancas que recogía el arqueo de la nao y notas sobre su naufragio[1]. La documentación de Simancas presentaba importantes novedades que venían a completar y, sobre todo, a rectificar ciertas ideas que se habían venido repitiendo, de ahí el interés por realizar la comparación documental. Las principales aportaciones se centran en tres puntos:

  • Año de construcción más antiguo: Todo el proyecto de reconstrucción establece la fecha inicial en 1563, pero la información inédita la retrasa en 3 años. Se construyó en 1560.
  • Fecha exacta del hundimiento: Hasta ahora se había mencionado de forma genérica que fue en octubre. Gracias a Simancas conocemos el día concreto: 4 de diciembre de 1565.
  • Un barco más grande: Sin duda era la principal aportación. Simancas presenta una nao mayor que los restos de Red Bay a los que se ha atribuido la identidad de la San Juan, tanto en porte, como en eslora, manga y altura. Por extensión, era un barco de mayor tamaño al que construye en la actualidad.

Los nuevos datos dejaban en evidencia la necesidad de realizar un exhaustivo estudio para poder dilucidar si el pecio 24M de Red Bay y la nao San Juan histórica son el mismo barco o no, o simplemente saber más sobre todo ello. Es un aspecto fundamental y que debería haberse llevado a cabo desde el inicio mismo de un proyecto de reconstrucción al que se ha pretendido dotar de rigurosidad histórica. Una iniciativa tan ambiciosa y espectacular no puede abstraerse de elaborar un detallado examen histórico, máxime cuando varios aspectos eran hipotéticos, entre ellos, si el pecio a reproducir pertenece a la San Juan. Al fin y al cabo, el conocimiento del pasado no se consigue mediante la promoción de visiones bucólicas y ahistóricas o repitiendo lo recogido hasta el momento. Se logra a través de un ejercicio de revisión y reflexión crítica que incluye la (re)utilización de fuentes[2].

En el caso de la nao San Juan esta situación es más significativa porque la regesta del expediente de Simancas llevaba más de 20 años en Internet, fácilmente accesible en la base de datos del Archivo Histórico de Euskadi. Una simple búsqueda la hubiese encontrado sin dificultades y una visita a Simancas habría posibilitado su consulta.

            En esta ocasión, presentamos la transcripción de los dos documentos que sirvieron de soporte a nuestro artículo. El objetivo es simple: difundirlos y ponerlos al alcance de los investigadores. El primero recoge su arqueo y medición, llevados a cabo el 10 de agosto de 1563 ante el delegado regio Cristóbal de Barros y uno de los alcaldes de San Sebastián. El segundo reúne testimonios tomados en noviembre de 1567 que buscaban demostrar que el barco perteneció exclusivamente a Ramos de Arrieta, desde que se construyó hasta su hundimiento, el 4 de diciembre de 1565.

Como decimos, se trata de textos que aportan nuevos y desconocidos datos que vienen a tener una mayor información sobre las vicisitudes del barco, pero también proporcionan información fundamental que rectifica afirmaciones que el proyecto de Albaola ha venido repitiendo en torno a la nao de Arrieta. Sin duda, nos permitirán ahondar de manera más fidedigna en el estudio del pasado.

2. Documentos

Para la edición hemos seguido criterios paleográficos habituales, respetando lo máximo posible el texto original y su grafía, pero normalizando el uso de mayúsculas y acentuando las palabras. Se han desarrollado las abreviaturas. Se ha mantenido el subrayado original del segundo documento. No indicamos el final de renglón pero sí el de folio, mediante dos barras oblicuas (“//”).

1

1563, agosto 10. Nao San Juan (Pasaia)

Autos promovidos por Ramus de Arrieta, vecino de Pasai Donibane, relativos al arqueamiento de su nao San Juan, para poder cobrar el acostamiento del rey  prometido a naos superiores a los 300 toneles machos.

Fuente: AGS. Contaduría del Sueldo, 8-2, s. f.

Ramus de Arrieta, dueño de la nao nombrada San Juan. Arqueamiento y auto de contadores mayores para lo del acostamiento.

En la nao nonbrada San Juan, que es de Ramus de Arrieta, que está surta e anclada en el puerto y agua del Pasaje, que es en juridiçión de la villa de San Sebastián, en la Muy Noble y Muy Leal Prouinçia de Guipúscoa, en diez días del mes de julio, año del Nasçimiento de nuestro Señor Ihesu Christo de mill y quinientos y sesenta y tres años, ante los muy magníficos señores Cristóbal de Barros, criado de Su Magestad, y el liçençiado Juan Pérez de Herçilla, alcalde hordinario de la dicha villa de San Sevastián y su juridiçión, y en presençia de mí, Niculás de Ayçaga, escriuano de Su Magestad y vno de los del número de la villa de Ascoytia, que es en la dicha Prouinçia de Guipúscoa, y ante los testigos de yuso escriptos, paresçió presente el dicho Ramus de Arrieta, dueño y señor de la dicha nao, vezino del lugar del Pasaje de la parte de la villa de Fuenterrabía, e dixo que a su notiçia hera benido que Su Magestad abía mandado por vna su cédula firmada de su real nonbre, que está en poder del dicho señor Christóbal de Barros, de que izo demostraçión y quedó en su poder, que se arqueasen las naos que ay en esta costa de mar por el dicho señor Christóbal de Barros y por las justiçias hordinarias de Su Magestad, para que las naos que tubieren trezientos toneles machos y dende arriba gozasen de los diez mill maravedís que Su Magestad les haze merçed a razón de diez mill maravedís por cada çient toneladas en cada vn año, y que la dicha su nao hera de porte de más de los dichos trezientos toneles. Por tanto, que pedía y requería a los dichos señores Cristóbal de Varros y el liçençiado Juan Pérez de Herçilla, alcalde, que biesen la dicha çédula real y la obedeçiesen y cunpliesen como en ella se contiene, y conforme a ella hiziesen arquear y arqueasen la dicha nao nonbrando para ello personas de esperiençia y crédito, y fecho el dicho arqueamiento, se lo mandasen dar firmado de sus nonbres y signado de mí, el dicho escriuiano, como por la dicha çédula Su Magestad se lo manda y para el efeto [sic] en ella contenido, e lo pedió por testimonio. A lo qual fueron presentes por testigos: Juanot de Villabiçiosa y Miguel de Ysasti y Juanes de Huarte. En fe de lo qual firmé yo, el dicho escriuano. Niculás de Ayçaga.

E luego los dichos señores Cristóbal de Barros y el liçençiado Herçilla, alcalde, dixieron que obedeçían y hobedeçieron la dicha çédula real como çédula de Su Magestad y la tomaron en sus manos y la besaron y pusieron sobre sus cabeças con todo humill y debido acatamiento y quanto a su cunplimiento, hizieron llamar y paresçer ante sý personalmente a Miguel de Darieta, capitán hordinario de Su Magestad, vezino del lugar de Leço, y a Pedro de Hua, vezino de la dicha villa de San Sebasitán, y a Antón de Galatas, vezino del lugar de Leço, maestro carpintero de hazer naos, que son personas de hesperiençia y crédito, y tomaron d’ellos y de cada vno y de qualquier quier [sic] d’ellos juramento en forma debida de derecho, haziéndoles poner sus manos derechas sobre la señal de la cruz en forma debida de derecho, so cago del qual // v.º les mandaron que en su presençia midiesen y harqueasen la dicha nao lo más justa y retamente que pudiesen, declarando las medidas que la dicha nao tiene. Los quales, juntamente, prometieron de lo hazer asý.

E luego, yncontinente, en presençia de los dichos señores Cristóbal de Barros y el liçençiado Herçilla y de mí, el dicho escriuano, midieron la dicha nao con vn codo que dixieron ser de la suerte y tanmaño [sic] con que se suelen arquear y medir otras naos para seruir a Su Magestad, que es de dos terçios de vna bara de medir. Y dixieron que hallaban y hallaron, so cargo del dicho juramento, que tiene la dicha nao de largo por la esloria [sic], que es por la cubierta prinçipal d’ella, çinquenta y vn codos, y en lo más ancho d’ella, en manga, tiene diez y seys codos, y en altor, desde el soler asta la tabla de la puente, treze codos y medio, y conforme a las dichas medidas y codos tiene la dicha nao quatroçientos toneles. Cristóbal de Barros y el liçençiado Herçilla. Christóbal de Barros. El liçençiado Erçilla. Miguel de Darieta. Pedro de Hua. Antón de Galatas. Niculás de Ayçaga.

E luego, yncontinente, en la dicha nao, los dichos señores Cristóbal de Barros y el liçençiado Erçilla hizieron llamar y paresçer ante sy, personalmente, a Juanot de Villabiçiosa y Tomás de la Lana y Juanes de Huarte, vezinos del dicho lugar del Pasaje de donde asy bien es vezino el dicho Ramus de Arrieta, y tomaron y resçebieron d’ellos y de cada vno d’ellos juramento en forma devida de derecho, echándoles la confusión en tal caso acostunbrada, los quales y cada vno dellos dixieron “sý, juro” y “amén”. So cargo del qual dicho juramento fueron preguntados por los dichos señores Cristóbal de Varros y el liçençiado Erçilla sy saben que la dicha nao es suya propia del dicho Ramus de Arrieta y que por tal la ha tenido y tiene y mantiene y para poder seruir a Su Magestad ofresçiéndose ocasión. Los quales dichos Juanot de Villabiçiosa y Tomás de la Lana y Juanes de Huarte dixieron que saben y an bisto que el dicho Ramus de Arrieta hizo hazer de nuebo la dicha nao podrá aver tienpo de tres años, poco más o menos, y después acá la ha tenido y tiene y mantiene por suya y que está armada y adreçada y a punto de todo lo nesçesario para nauegar y hazerse a la vela y para poder seruir a Su Magestad ofresçiendose ocasión, y que lo saben porque todo lo susodicho han bisto y ben por vista ocular, y que lo susodicho es la verdad, so cargo del juramento que tienen fecho, y lo firmaron de sus nonbres: Christóbal de Barros. El liçençiado Erçilla. Tomás de la Lana. Juanes de Huarte. Juanot. Niculás de Ayçaga.

Lo qual todo por los dichos señores Cristóbal de Barros y el liçençiado Erçilla bisto, dixieron que les paresçía que el dicho arqueamiento de la dicha nao estaba muy bien // r.º y justamente fecha y medida [sic], y que la dicha nao estaba bien adreçada y armada para seruir a Su Magestad ofresçiéndose ocasión, y que Su Magestad le debía mandar gozar de la merçed contenida en la dicha cédula, y que mandaban y mandaron a mí, el dicho escriuano, dé al dicho Ramus de Arrieta el dicho arqueamiento e ynformaçión con este su paresçer para el efeto que Su Magestad en la dicha su çédula real manda y lo firmaron de sus nonbres. A todo lo qual fueron presentes por testigos los dichos Juanot de Villabiçiosa y Miguel de Ysasti y Juanes de Huarte y otros. Christóbal de Barros. El liçençiado Erçilla. Niculás de Ayçaga.

E yo, el sobredicho Nicolás de Ayçaga, escriuano de Su Magestad, real e público, de los del número de la dicha villa de Azcoytia, presente fuy en vno con los dichos señores Christóval de Barros y el liçençiado Erçilla y arqueadores y testigos al dicho arqueamiento y ynformaçión, y por mandamiento de los dichos señores juezes y de pedimiento del dicho Ramos de Arrieta los fize sacar y escriuir del registro que en mi poder queda firmado de sus nonbres, segund que ante mí pasó. E por ende hize aquí este mío signo (signo) en testimonio de verdad. Nicolás de Ayçaga (rúbrica). // v.º

Arqueamiento e ynformaçión resçeuyda por Christóval de Barros, criado de Su Magestad, y el liçençiado Erçilla, alcalde hordinario de la villa de San Sebastián, ante escrivano público, por virtud de vna éedula real, de la nao de Ramos de Borda, veçino del Pasage de la parte de la villa de Fuenterrabía, para gozar de los diez mill maravedís de merçed por cada çient toneladas. Va para ante los señores contadores mayores de la hazienda de Su Magestad signada, çerrada y sellada (restos de sello).

Asiéntese en los libros de acostamientos de Su Magetad para que goze del acostamiento que a de auer conforme al porte que tiene el navío, desde diez de jullio de mill e quinientos e sessenta y tres en adelante, que fue arqueado y aprobado por Christóval de Barros y por el liçençiado Erzilla, alcalde de la villa de San Sebastián, que tuvieron orden de Su Magestad para hazerlo. Fecho en Madrid, a doze de diziembre del dicho año.

Original. Contador: Juan d’Escobedo.

2

1567, noviembre 24. Errenteria.

Información testimonial promovida por Ramus de Arrieta, vecino de Pasai Donibane, para demostrar que ha sido el único dueño de la nao San Juan hasta su hundimiento en Terranova, ocurrido el 4 diciembre de 1565, y poder cobrar así el acostamiento prometido por el rey para naos mayores de 300 toneles.

Fuente: AGS. Contaduría del Sueldo, 8-2, s. f.

Informaçión de testigos de cómo el dicho Ramus de Arrieta tubo y mantubo su nao por suya y como suya hasta quatro de dezienbre de DLXV que se perdió en Tierranoba.

En la villa de La Rentería de la Muy Noble e Muy Leal Prouinçia de Guipúzcoa, a veinte e quatro días el mes de nouiembre, año del Señor de mill e quinientos e sesenta e syete, ant’el muy magnífico señor Martín de Acorda, alcalde hordinario por Su Magestad en esta dicha villa, y en presençia de mí, Martín de Yriçar, escriuano real e del número de la dicha villa, e testigos yusoescriptos, paresçíó presente Ramus de Arrieeta, vezino de lugar del Pasaje de la parte de la villa de Fuenterrauía, e dixo que por quanto él hizo y fabricó vn galeón nombrado San Juan, de porte de quatroçientos y más toneles, en el dicho puerto del Pasaje, el qual hechó en el agua y le arqueó por çedula de Su Magestad en los dichos quatroçientos y más toneles, y comforme al dicho arqueamiento por Su Magestad le fueron mandados librar quarenta e quatro mill maravedís desde que el dicho galeón se hechó al agua hasta el mes de agosto del año que pasó de mill e quinientos e sesenta e quatro como por el dicho libramiento a que me refiero paresçe, de cómo el galéon desde el dicho mes de agosto en adelante ha tenido e mantenido por suyo e como suyo, como le tubo desde el día que le hechó al agua hasta el dicho mes de agosto del dicho libramiento dende hasta que se le perdió´e anegó en la prouinçia de Terranoba, en quatro días del mes de deziembre del año que pasó de mill e quinientos e sesenta e çinco, como ello es notorio en esta dicha Prouinçia. Y porque a él le combiene aver y lleuar ynformaçión de cómo él hizo y fabricó el dicho galeón y le hechó al agua y al dicho tienpo y en todo el tienpo, hasta que se perdió, le tubo e poseyó e mantubo por suyo e como suyo propio, syn parte alguno de otro, por tanto, que pedió [sic] e suplicaba a su merçed mandase resçebir ynformaçión de lo susodicho de los testigos que ante su merçed presentasen, y lo que dixiesen y deusiesen se lo mandase dar en pública y debida forma e manera que hiziese fee para el dicho hefecto, para lo qual ymploró su ofiçió e pedió justiçia. E luego, el dicho señor alcalde dixo que, dándole testigos de ynformaçión, estaba presto de hazer justiçia, seyendo presentes por testigos: el capitán Gaspar de Pontica e Juanes de Sara, vezinos de la dicha villa. En fee de lo qual firmé de mi nombre. Martín de Yriçar.

E después de lo susodicho, en la dicha villa de La Rentería, el sobredicho día, mes e año susodichos, ant’el señor alcalde y em [sic] presençia de mí, el dicho escriuano, e testigos yusoescriptos, paresçió presente el dicho Ramus de Arrieta y presentó por testigos para la sobredicha ynformaçión a Tomás de La Lana e a Jamot de Gibraltar e a San Juan de Arana, vezinos del lugar del Pasaje, e Martín Sanz de Çelaya, vezino de la dicha villa de La Rentería, de los quales // v.º y de cada vno d’ellos el dicho señor alcalde tomó juramento en forma devida de derecho e sobre la señal de la cruz e palabras de los Sanctos Evangelios, do quier que más largamente están escriptos, que dirían la verdad en lo que fuesen preguntados, los quales y cada vno d’ellos dixieron que “sý, juraban” y “amén”, seyendo presentes por testigos los dichos capitán Gaspar de Pontica e Juanes de Sara, vezinos de la dicha villa. En fee de lo qual firmé de mi nombre. Martín de Yriçar.

E lo que los dichos testigos y cada vno d’ellos, por sy e sobre sý, apartadamente, dixieron y depusieron es lo seguiente:

Testigo. El dicho Tomás de la Lana, vezino del dicho lugar del Pasaje, testigo de ynformaçión para lo susodicho por el dicho Ramus de Arrieta presentado, aviendo jurado en forma e seyendo preguntado por el dicho señor alcalde por el dicho pedimiento, dixo que este testigo conoçe al dicho Ramus de Arrieta por vista e combersaçión, y es de hedad de treinta e syete años, poco más o menos, y que este testigo sabe e vio que el dicho Ramus de Arrieta hizo hazer y fabricar el dicho galeón San Juan el año que pasó de mill e quinientos e sesenta y el dicho año hechó en el agua y después acá hasta el día de Santa Bárbara, que fue a quatro días del mes de deziembre del año que pasó de mil e quinientos e sesenta e çinco, que se anegó y perdió en la prouinçia de Terranoba, le tubo e mantubo por suyo propio syn parte alguna de otro. El qual dicho galeón al dicho tiempo que se hechó en el agua fue y hera de quatroçientos toneles machos, antes más que menos, y lo susodicho sabe este testigo ser asý por hauer nabegado en él e sauer de sus medidas, y ello ser asý verdad es público e notorio y la verdad, so cargo del juramento por él fecho, en que se afirmó e lo firmó de su nombre. Martín de Acorda. Tomás de La Lana. Martín de Yriçar.

            Testigo. El dicho Jamot de Gibraltar, vezino del dicho lugar del Pasaje, testigo de ynformaçión para lo susodicho por el dicho Ramus de Arrieta presentado, aviendo jurado en forma e seyendo preguntado por el dicho señor alcalde por el dicho pedimiento, dixo que este testigo conoçe al dicho Ramus de Arrieta por vista e combersaçión e saue e tiene notiçia del galeón San Juan del dicho Ramus de Arrieta por le aver visto e nabegado. El qual dicho galeón saue e vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta hizo y fabricó el año pasado de mill e quinientos e sesenta y después que asý hizo el dicho año le hechó al agua y hera de porte de más de quatroçientos toneles ma- // r.º -chos. El qual dicho galeón vio este testigo que el dicho Rmus de Arrieta le tubo e mantubo y nabegó por propio suyo, syn parte alguna de otro, hasta quatro días del mes de deziembre próximo pasado que se perdió y anegó en la mar, en la prouinçia de Terranoba. Y lo susodicho sabe ser asý este testigo por hauerse hallado presente a todo ello y nabegado en él y sauer de su porte y medidas y que ello ser asý es público e notorio y la verdad, so cargo del juramento por él fecho, en que se afirmó. E no lo firmó porque dixo que no sauía escriuir. Martín de Acorda. Martín de Yriçar.

Testigo. El dicho San Juan de Arana, vezino del dicho lugar del Pasaje, testigo de ynformaçión para lo susodicho por el dicho Ramus de Arrieta presentado, aviendo jurado en forma e seyendo preguntado por el dicho señor alcalde por el dicho pedimiento, dixo que este testigo conoçe al dicho Ramus de Arrieta por le aver visto y nabegado. El qual dicho galeón saue e vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta hizo y fabricó el año pasado de mill e quinientos e sesenta y después que asý hizo, el dicho año le hechó al agua, y hera de porte de más de quatroçientos toneles machos. El qual dicho galeón vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta le tubo e mantubo y nabegó por propio suyo, syn parte alguna de otro, hasta quatro días del mes de deziembre próximo pasado que se perdió y anegó en la mar, en la prouinçia de Terranoba. Y lo susodicho saue ser asy este testigo por hauerse hallado presente a todo ello y nabegado en él y sauer de su porte y medidas, y que ello ser asý es público e notorio y la verdad, so cargo del juramento por él fecho, en que se afirmó. E no lo firmó porque dixo que no sauía escriuir. Martín de Acorda. Martín de Yriçar.

Testigo. El dicho Martín Sanz de Çelaya, vezino de la dicha villa de La Rentería, testigo de ynformaçión para lo susodicho por el dicho Ramus de Arrieta presentado, aviendo jurado en forma e seyendo preguntado por el dicho señor alcalde por el dicho pedimiento, dixo que este testigo conoçe al dicho Ramus de Arrieta por vista e combersaçión, e sabe e tiene notiçia del galeón San Juan del dicho Ramus por le aver visto e nabegado. El qual dicho galeón saue e vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta hizo y fabricó el año pasado de mill e quinientos e sesenta y después que asy hizo, el dicho año le hechó al agua, y hera de porte de más de quatroçientos toneles machos. El qual dicho galeón vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta le tubo e mantubo y nabegó por propio suyo, syn parte alguna de otro, hasta quatro días del mes de deziembre del año próximo pasado que se perdió e hanegó en la mar, en la // v.º prouinçia de Terranoba. Y lo susodicho saue ser asy este testigo por hauerse hallado presente a todo ello y nabegado en él y sauer de su porte y medidas, y que ello ser asý es público e notorio y la verdad, so cargo del juramento por él fecho, en que se afirmó. E no firmó porque dixo que no sauía escriuir. Martín de Acorda. Martín de Yriçar.

E después de lo susodicho, el sobredicho día, mes e año e lugar susodichos, en presençia de mí, el dicho Martín de Yriçar, escriuano, e testigos yusoescriptos, el dicho señor alcalde, visto el pedimiento por el dicho Ramus de Arrieta hecho en la informaçión por su merçed resçiuida, dixo que mandaba e mandó a mí, el dicho escriuano, qu’el sobredicho pedimiento e ynformaçión haga sacar o saque vn traslado o dos o más y que signados en pública e deuida forma, en manera que haga fee, e firmados de su nombre, los dé y entregue al dicho Ramus de Arrieta para el hefecto que pide. Al qual o quales su merçed ynterponía e ynterpuso su auctoridad y decreto judiçial tanto quanto podía y con derecho deuía, para que valga y haga fee en juizio e fuera d’él, e lo firmó de su nombre seyendo presentes por testigos los dichos capitán Gaspar de Pontica e Juanes de Sara, vezinos de la dicha villa. Martín de Acorda. Pasó por mi presençia, Martín de Yriçar.

E yo, el sobredicho Martín de Yriçar, scribano real e del número de la dicha villa de La Rentería, ante el dicho señor alcalde, en vno con los dichos testigos presente fuy a todo lo que de suso por mí se haze mençión, e de pedimiento del dicho Ramus de Arrieta, a quien doy fee que conozco, e por mandamiento del dicho señor alcalde, // r.º  que aquí firmó de su nombre, fize sacar y scribir del \Martín de Acorda/ (rúbrica) registro oreginal que en mi poder queda e por ende, fiz aquí este mío signo (signo) en testimonio de verdad. Martín de Yriçar (rúbrica).

Informaçión original. Contador: Sancho de Andoyn. //

Informaçión de Ramus de Arrieta.

Iago Irixoa Cortés

*Irudiaren jatorria hemen

[1] Inicialmente, el objetivo era abordar la figura del dueño del barco, un Ramos o Ramus de Arrieta del que apenas se se sabía algo; un individuo fallecido para marzo de 1573 y cuyas actividades marítimas siguieron tras el hundimiento de la “San Juan”, dirigiéndose a latitudes más cálidas como Andalucía y el Norte de África. Por desgracia, la escasa información recogida (en parte, gracias a la ayuda de Hilario Casado Alonso) no permitió realizar una investigación en profundidad, aunque no descartamos abordarla en un futuro. Hasta el momento sólo hemos encontrado pequeños datos sobre su mujer, sus escasos bienes inmuebles y diversos aspectos de sus actividades. Quizás uno de los aspectos más destacables sean los vínculos que mantuvo con Nicolás de Aizaga, escribano del número de Azkoitia pero vecino de Lezo. Aizaga desarrolló gran parte de su actividad notarial en la bahía de Pasaia; de hecho, él fue el encargado de escribir el proceso de arqueamiento de la “San Juan” que transcribimos más abajo. Desgraciadamente, sus protocolos no parecen conservarse en la actualidad, al menos en el AHPG-GPAH.

[2] Actualmente Daniel Zulaika está llevando a cabo una investigación al respecto, que esperamos que pueda abrir nuevas reflexiones y vías de estudio.

Artxiboak

Oria ibaiaren poluzioaren aztarnak Villabonako artxiboan

  • 2023-09-042023-09-04

Poluzioa eta honek klima-aldaketarekin duen lotura gaurkotasun handia duen gaia da: hedabideek aldi oro jakinarazten dizkigute enpresek hartutako neurriak haien jardueraren ondoriozko kutsadura murrizteko. Uraren poluzioa aipatzen denean, ezinezkoa da Oria ibaian ez pentsatzea. Horregatik, gaurkoan Villabonako ondare industrialarekin gatoz berriro.

Herri honen kokapen geografikoa dela eta, Oria ibaiaren ertzean, industriak errotze handia izan zuen XX. mendeko 50 eta 80ko hamarkadetan; batez ere, beren jarduera garatzeko uraren indarra behar zuten paper-fabrikak eta ehun-fabrikak ezarri ziren. Ibaiertzetako industria indartsu honen ondorioz, Oria ibaiak kutsadura handia jasan zuen. Villabonako Artxiboan aurkitzen den argazki honi arretaz erreparatzen badiogu, lantegien isuri horien ondorioz ibaian sortzen zen aparra ikus dezakegu:

Uraren poluzio honen inguruko aztarna gehiago aurkitu ditzakegu Villabonako artxiboan: adibidez, 1962an “Comisaría de Aguas del Norte de España”-k hainbat enpresari jarritako salaketak Oria ibaira ingurumenari kalte egiten zioten isurketak egiteagatik (sig. 0254 – 06). Ibaian denetik isurtzen zen garai hartan.

Urte batzuk beranduago, 1968ko irailak 10eko Udal Batzarrean gai honi buruz eztabaidatu zen (sig. 0014-04 CF, 75r-76r). Akta liburuan ondorengoa aipatzen da: “paper-fabrikek egiten dituzten isurketengatik Oria ibaiaren egoera kontuan hartuta, bere flora eta fauna suntsitzeaz gain, kirats desatsegina sortzen da… eta haize pixka bat dabilenean herrian hegan egiten duen aparrak eragozpenak sortzen ditu”.

Egoera 1990. urtetik aurrera hobetu zen, industriek hondakin-urak zuzenean ibaira ez isurtzeko araztegiak eraiki zituztenean. Denborak aurrera egin ahala, Oria ibaiaren uretara arrainen bizitzaren zati handi bat itzuli da, batez ere amuarrainak ikus daitezke bere uretan.

Miriam Ruiz

Artxiboak Bloga

Ekainak 9, artxiboen nazioarteko eguna (eta astea)

  • 2023-06-092023-06-09

Artxiboak ospatzen ditugu, artxibozainak ospatzea, baina, beste upel bateko sagardoa da.

Izan ere, eskuz eta tintaz idazten zen garaikoa omen ofizioa. Akaso ere mekanografiatzen zen garaietara arte, edo.

Nonbait, agiriak multinazionalen zerbitzarietan gordetzen direnez geroztik, artxiboa ez da artxibozainen lana. Prozesu administratiboak ezagutzea, erakundearen historia nahiz osatzearen ezagutza, indexazioak eta tesauroak, balorazioak, edukien gaineko kontrola eta loturak, bermea… aldatu ez badira ere eta indarrean bete-betean segitzen badute ere, artxibo eta artxibozainak gero eta berezituagoak daude gure erakundeetan.

Kontabilitate programak eta kontabilitatearen beraren ardura espezialistetatik bereiztea ez zitzaion inori bururatuko, nahiz eta eginbide horiek ordenagailu baten aurrean eman. Dokumentalisten lanak, ordea, bai. Dokumentalisten lanak, teknika eta praktika profesional zehatz bati lotu beharrean, lanabesari (ordenagailuari) lotzen zaizkio.

Ondorioa begi bistakoa da: gure udaletxeetan artxibo fisiko zenik ere ez zekiten operarioen esku geratzen dira. Horrela, esaterako, eraikin baten altxatzeko espedientea artxiboan dago, baina, demagun, eraikin horren fatxada konpontzea… ez. Hori “digitalizazioa” da. Holaxe. To! Ño!

Gure ogibidearekiko ezagutza falta horrek administrazioari buruzko ezagutza falta baino ez du ikusarazten. Bai eta “artxiboa berdin kultura” ekuazio faltsuaren emaitza eman ere.

Guk orain urrats bat, aurrera, ematen dugu. Gardentasuna, komunitatea, elkarlana… modaz modazko hitzak dira. Guk ere erabiltzen ditugu. Eta, tartean, praktikara eraman ere bai. Orain bezala.

Artxibo nahiz administrazio elektronikoa deitzen den horretarako artxiberoek darabilkigun labelizazio estandarizatua guztiz da beharrezkoa. Alegia, sailkapen kuadroa. Ohikoa da, baina, Madrilgoa, Kataluniakoa, auskalo nongo sailkapen kuadroa erabiltzea. Askotan, zaharkituta formetan edo, geografikoan ez ezik, izatez ere oso urrutikoa suertatzen da.

Hori dela eta, urteen poderioz zerbitzu publikoa hobetze aldera sortu dugun kuadroa partekatu nahi dugu. Ereiten-en kuadroa da, baina ez da. Ereitenek proposatzen duen kuadroa da: erabili, osatu, zuzendu, zuen aplikazioetara igo, komentarioak bidali… dakiguna eta ez dakiguna erakusten du. Baina, batez ere, gure eremu profesionalean gure ofizioa buru dela adierazten du.

Beraz, harro bagaude ere, proposamen apala da gurea, gaur, artxiboen nazioarteko egun honetan, aurreratzen duguna eta datorren astean zehar gauzatuko duguna.

Jakina, gure eremu profesionaleko autoritateari (Jaurlaritza, Aldundi, Idazkariei) dokumentalisten eta artxibozainen lana babesteko aldarria ere bada honako hau.

Artxiboen nazioarteko egun ona izan.

*Irudiaren iturria Wikimedia da

Artxiboak

1897 eta 1898ko soldaduxka : Belauntzatarrak Kubako gerran

  • 2023-05-242023-05-24

Soldaduxkaren istorioa ezaguna da askorentzat baina belaunaldi berrientzat agian ez, izan ere, 2001. urtean bertan behera geratu baitzen XVIII. mendetik abiarazia zegoen erreklutamendu sistema.

Soldaduxka edo “mili”-ak urte jakin batetako kintoak (gazteen bostgarren zatia) erreklutatzean zetzan, zozketa bidez. Hauek formakuntza militarra jasotzen zuten urte bat edo biz gutxi gora behera eta bake garaietan baldin bazen, gaitz erdi, bertzela, momentuko gerren fronteetan akitzeko aukera handia zeukaten eta. Zozketaren antolaketa eta gazteei zegozkien jakinarazpenak udalaren konpetentziak ziren eta horregatik, egungo udal artxiboetan erreklutamenduaren inguruko serie bat egon ohi da.

Belauntzako Udal Artxiboan XIX. mendeko erreklutamenduak kuxkuxeatzen ibili gara eta urte esanguratsu batetan erreparatu dugu: 1898. Hura ez zen urterik oparoena izan espainiar estatuarentzat, ez barne politikan (ekonomia krisia eta ezegonkortasun politikoa medio) ezta kanpo politikan (Ameriketako koloniak
independizatu nahiean zebiltzan). Kubatarrak 1895ean altxatu ziren gobernuaren aurka eta 1898an gauzak gehixeago berotu ziren, Ameriketako Estatu Batuek ere gerra aitortu baitzioten, Kuba bereganatzeko asmoarekin.

1823ko ordenantza militarretan kintoen zozketak apirileko lehen igandean egitea zehaztu zen, ordu eroso batetan. Geroztik, “en abril, cada soldado con su fusil” esaera nahikoa ezaguna zen, nahiz eta zozketa hilabetea aldatuz joan denborarekin. Tira, ordua erosoa izan ziteken baina zozketan “saritua” ateratzea agian ez horrenbeste.

Soldaduxka egiteak bazuen bere erronka, gazte askok lana eta ikasketak alde batera utzi behar izaten baitzuten eta gainera, askorentzat lehenengoz bidaia handi bat egitea suposatzen zuen. Ohikoa zen iparraldeko mutilak hegoaldera edota Afrikara bidaltzea eta alderantziz. Interesatzen zaigun zozketa ordea, 1897koa da, mobilizazioa urte amaieran ematen baitzen eta hurrengoan bukatu, inkorporazioaren arabera lizentziatuz joaten zirelarik. Hilbeltzaren lehen egunean, Francisco Maria Celaya alkateak ohiko bandoa publikatu zuen, 19 urte betetzen zituztenen erreklutamendua gauzatuko zela jakinarazteko. Zozketa otsailaren lehen igandean egin zen. Udaletxeko dokumentazioan, argi ikus dezakegu prozedura guztia, osasun azterketa, nola libratu zitekeen eta abar, baita Hernani eta Belauntzaren arteko liskarra mutil bat nongo zerrendetan sartu behar zen zehazteko; gaztea Belauntzan bizi baina gurasoak hernaniarrak zituelako. Espediente guztiak artxiboko 15. kaxan daude.

Zozketako gazteak hauek izan ziren:
Domingo Iztueta Esnaola, Esteban Goenaga Oñatibia, Francisco San Sebastián Garmendia, Jose Echave Eceiza, Martin Uranga Muñagorri (zozketa unean egon ez zen bakarra, Habanan baitzegoen), Martin Lizaso Aizpurua eta Jose Hospitaleche Sagarzazu. Abizen hauek oraindik ere herrian diraute, Celaya alkatea eta Dravasa idazkariarenak bezalaxe.

Tolosan 29 gazte hil baziren ere urrutiko gerra hartan, ez zen belauntzatarrik zendu. Akitzeko, gertaera xelebre bat aipatu beharra dago. Proiektuaren azkeneko egunean, argentinar bat bertaratu zen udaletxera, Paskieta baserriaz galdetuz. Bidea mapan seinalatu genion eta honek bere arbasoen jatorria han kokatzen zela azaldu zigun, baita Etxabe abizena zuela. Harekin solasetan, zozketako Echave Eceiza gogoratu eta berari galdetu genion. Ba, erantzutean ¡a zer sorpresa! ¡1897ko gazte hura bere birraitona zen! bere sinadura ikusteko aukera izan zuen baserriranzko bideari ekin aitzinetik. Autokarabana hura paskietako bidetik pasa ote zen?

Mieltxo Sobrino

Bloga

Lekuona Fabrikako Kultura mediazio lanak

  • 2023-05-202023-05-20

Lekuonan garatzen ditugun kultura mediazio lanak gehienbat Lekuona Fabrikak eskaintzen duen Legamia programarekin lotuta daude, nahiz eta Legamiatik kanpo ere beste lanen bat ere burutu izan dugun. Hauen artean, besteak beste, herriko ikastetxe ezberdinekin lantzen dugun Kultura Podcasta edo udaletxeko sail ezberdinak edo liburutegiarekin egindako kolaborazioak daude tartean.

Legamia egitasmoa Errenterian errotu eta eragina izango duen egonaldi eta mediazio programa da. Arte biziei (antzerkia, dantza, zirkua) loturiko proiektu artistikoen sorkuntza eta ikerketa prozesuak, edozein fasetan daudela ere, babestu, erraztu eta laguntzea du helburu.
Horrekin batera, Errenteriako Kultura saila eta honekin lankidetzan aritzen diren eragileen artean garatuko duen mediazio plangintza baten bidez, sorkuntza bera Errenteriako eragile eta herritarrekin partekatzeko asmoa da programa honen ezaugarri nagusienetakoa.
Aurten Legamiaren barruan dantza, musika, antzerkia, opera edo zirku proposamenak landu dira, hauen bitartez, besteak beste, maskulinitate toxikoa, gurasotasuna eta lana, espazio publikoaren erabilera, sare sozialak edo transesualitatearen ingurukoak landu ditugu. Doos Colectivo + Marie de Jongh, Txalapart Produkzioak, Berdinki zirkua, Goitibera, Trapu Zaharra edo Marta Eguilior bezalako konpainia eta artistekin lan egiteko aukera izan dugu.
Adibide labur moduan Doos kolektiboa + Marie de Jongh konpainien artean Legamiako egonaldian landu duten “Esna” dantza ikuskizuna eta Txalapart taldeak egonaldian aurkeztu duen “Orbela” ikuskizunaren inguruan egin dugun mediazio lanak aurkezten dizkizuegu ondorengo lerroetan:

“ESNA” haur eta familiei zuzendutako antzerki-dantza proiektua da, non esperimentua esperientzia bihurtzen den. Ikuskizun honek balioan jartzen du pertsonek beren gorputzekin edo irudimenarekin esperimentatzeko duten gaitasuna, rol desberdinak jokatzeko, munduarekin erlazionatzeko, harremanetan arakatzeko, probatzeko, bilatzeko gaitasuna. Finean, hainbat aukera ikertzeko gaitasuna. Balio hori erreibindikatu beharra ikusten dugu gizarte mesfidati batean, dena presaka etiketatzeko joera duen gizarte honetan. Huts egiteko eskubidea aldarrikatzen dugu, baita porrot egitekoa ere, bizitza bere sakonera osoan ulertuko badugu.

Doos eta Marie de Jongh konpainiekin Errenteriako Egiluze eta Koldo Mitxelena ikastetxeekin lan egin dugu, 8-10 urte bitarteko haurrekin gorputza eta norberak nahi duen hori izateko ahalmenaren inguruko gogoeta egiteko dinamika praktiko ezberdinak aurkeztuz.

Saio hauetan parte-hartzeaz gain eskola ezberdin hauetako ikasleak entsegu ireki batetara gonbidatu ditugu, bertan, konpainien lana gertutik ikusi eta zuzenean beraiekin hitz egiteko aukera izatea ahalbidetuz.

Haurrekin hezkuntza bidetik lan egiteaz gain herriko dantza eskolako ikasleekin ere “masterclass” antzeko bat ere antolatu dugu, bertara euskal dantza edo balleta lantzen duten ikasleak gerturatu ziren.

Txalapart

Txalaparten kasuan berriz Hiru artista eszenatokian biltzen dira musika, antzerkia eta kantuan oinarritzen den emanaldi batean. Bertan txalapartaren inguruan mugitzen dira eta hiru oinarrizko material jotzen dituzte : burdina, harria eta zura.
Proiektu hau bereziki interesgarria iruditu zitzaigun hasera batetik, normalean 2-6 urte bitarteko haurrentzat ez baitira horrelako proposamenak lantzen. Soinua, kantua, musika eta antzerkian oinarritzen den proposamena da. Arteak haur txikien atentzioa erakartzen du eta haien alde arrazionala deskonektatzen du formen, koloreen, erritmoen, melodien eta disonantzien erabileraren ondorioz. Horrek haurren irudimena, haien sentitzeko eta hautemateko gaitasuna, eta baita haien gogoa ere pizten du.

Txalapartekin batera Errenteriako Haur hezkuntza eskola gehienetatik pasa gara, egin diren emanaldi ezberdinetan ikasle txiki hauen jarrera eta atentzioaren inguruko jarraipen bat eginez. Orokorrean proposamenaren lanketa oso arrakastatsua izan dela esan dezakegu, haur, irakasle eta artistak egin den lanarekin oso gustura agertu baitira.

Kultura Podcast
Kultura Podcasta herriko ikastetxeekin sortutako programa da; bertako kultur ekitaldi eta proposamenei buruz hitz egingo duena. Bertan 10-18 urte bitarteko eskola ezberdinetako gazte taldeek hilero herrian kulturaren alorrean egiten diren egitasmo ezberdinak aztertuko dituzte.

Metodologia ezartzeko saioak antolatu ditugu eskoletako koordinazio taldeekin. Eskola guztiek metodologia bateratu bat jarrai dezaten. Gure partetik proposamen malgu baina bideratu bat eramango dugu horretarako. Bestalde Ikasle nagusienak teknikoki prestatzeko ikastaroak ere antolatu ditugu.

Podcastari dagokionez aurten Egiluze ikastetxea eta Orereta Ikastolak parte hartu dute proposamenean. Bi talde erabat ezberdinak dira, batzuk LH5 kurtsokoak eta besteak berriz DBH1-2ko komunikazio klasekoak. Gazteenekin herriko kultura guneak eta bertan lantzen diren proposamen ezberdinen inguruko atalak landu ditugu, hauen artean Legamia programaren parte den “Aquerra goyti, aquerra beyti” opera proiektuaren Marta Eguilior eta Mara Monreali elkarrizketa bat egiteko aukera izan dute.

Orereta Ikastolako ikasle helduagoekin egin dugun lanketan berriz alderdi teknikoa azpimarratu nahi izan dugu. Herri Arte Eskolako Irrati estudioa erabili dugu eta bertan podcasta grabatzeko beharrezkoak diren oinarrizko aspektu teknikoak erakutsi dizkiegu.

Liburutegiak Lugorri

2022an Txanogorritxo Hondarribiko Liburutegian

  • 2023-03-022023-03-02

Aurreko urteetan bezala, 2022an Txanogorritxo gaiaren inguruan hainbat ekitaldi antolatu genituen helburu batzuekin: gaiaren ikuspuntu desberdinak izatea eta komunitatearen beharrei erantzutea.

Eskolako tailerrekin eskolen komunitatearekin aritu ginen; zinemaren bidez natura, helduak edota emakumea ekarri genuen liburutegira; autodefentsa ikastaroa ere izan genuen; Jokin Mitxelenaren, zuzeneko, marrazkiek gure idazleek, beraien testuen, irakurketa lagundu zuten; liburutegian izaten diren idazketa tailerrean aritzen direnen testuekin gure orrimarkatzaileak egin genituen;…

Liburutegia ez doala norabide bakarrean argi dugunez, jasotakoa komunitateari itzuli behar zaio. Horren adibide bat Hondarribiko Liburutegiaren bildumaren lehendabiziko zenbakia da: Txanogorritxo. Bertan Amaia Egidazu-k, Ainara Oscoz-ek eta liburutegiak berak dinamizatutako tailerren materiala bildu eta monografia bezala parte hartu zutenei banatu diegu, eta liburutegian bertan ere denon eskura izango dugu. Horrekin nahikoa ez eta era digitalean ere jarri dugu zabaltzeko asmoz. Hemen dauzkazue Txanogorritxo1 eta Txanogorritxo2

Artxiboak

Arrate eta txirrindularitza

  • 2023-03-012023-03-01

Arrate aspaldidanik izan da eibartarrontzat leku berezia. Denok ezagutzen ditugu bertan ospatzen diren jaiak, bertako eliza eta zelaiak, eta asko gara mendi buelta bat eman ostean, orain denbora gutxi itxi zen Kantabria tabernan zerbait hartzera geratutakoak. Baina Eibartik kanpo, nazioartean ere, Arrate izena esanda, hainbat jenderi ezaguna egiten zaio. Honen arrazoi nagusietako bat txirrindularitza da hain zuzen. Nola heldu da Arrateko helmuga azken urteetan, World Tour (nazioarteko maila altuena) kategoriako lasterketetako helmuga izatera? Bide luzea izan da, baina hurrengo lerroetan lehenengo harriak ipini ziren garai haietara begiratuko dugu.

Honetarako 80 urte inguru egin behar dugu atzera, hain zuzen ere 1941 urtera. Seguraski gaur egun Arrateko maldak ez lukete daukaten izena izango, urte hartan Eibarko Klub Deportibuak ez balu I. Arrate Igoera ospatzea erabaki. 1941eko apirilaren 20an Klub Deportibuak “Finalista eguna” ospatzeko asmoa zuen. Finalista egunean mendi gehien igotako mendizaleak omentzen ziren, eta urte hartan, eguna girotzeko, txirrindularitza lasterketa bat antolatzea bururatu zitzaien. Horrela, lasterketa antolatzeko batzordea sortu zen, Antonio Dorado buru zela.

Lehen edizio honetan txirrindularitzan hasi berriak ziren eta laugarren mailako 22 txirrindularik hartu zuten parte, 18 helmugaratuz. Azkarrena “Umore Ona” taldeko Pedro Zugasti izan zen, 25 minutu eta segundo bateko denborarekin. Mendiaren inguruan ospatzen zen egun bat girotzeko asmoarekin egindako lasterketa honek, gaur egun arte gelditu ez den errobera bat ipini zuen martxan.

Bigarren ediziorako, lasterketa handitzen ari zen seinale batzuk ikus ditzakegu. Euskal Herriko hainbat lekutatik etorri ziren taldeak, eta Klubak prentsara bidalitako idatzian lehen mailako txirrindulari nazionalak gerturatuko direla adierazten du, zeren aurreko urteko emaitza onak ikusita, 1942 urteko edizioan edozein mailatako txirrindulariak parte hartu ahal izan zuten, “hasi berriak” izan ezik. Horrela urte bakarrean txirrindularien maila asko igo zen. Klubak ere errepide bazterrak eibartarrez betetzea espero duela dio, eta ilusio handia erakusten da, Oñatiko C.D. Chanchicu choco taldeak irteera bat antolatu duelako, proba ikusteko asmoarekin. Beraz, bigarren edizioko idatzi originaletan nabaritu dezakegu probak urte bakarrean izandako gorakada eta antolatzaileen ilusioa urtez urte lasterketa antolatu eta handitzen joatekoa.

Urte batzuk aurrera eginda, 1948 urteko Arrate Igoeraren VIII ediziora egingo dugu bidaia. Aurreko edizioetan bezala, Eibarko Klub Deportibuak “Finalista egunean” ospatzen jarraitzen du. Baina edizio honetako prentsara bidalitako idatzietan, dagoeneko azpimarratzen da, nahiz eta historia motza izan, hartutako famaren ondorioz zonaldeko lasterketa garrantzitsuena bilakatu dela.

VIII edizio honetan azpimarratzekoa da gainera, antolatzaileek lehen nazioarteko edizio bezala aurkezten dutela, Tarbesko “Velo Club” txirrindularitza taldeak bere txirrindulari batzuk aurkeztu dituelako. Azkenik, aurreko bi erakusle hauekin batera, sarietan egondako gorakada ere azpimarratu dezakegu. 1942 urteko lasterketan, garaileak 350 Pesetako saria jaso zuen, eta sei urte beranduago ia hirukoiztu egiten da, 1000 Pesetara igo arte. Honekin lotuta garaileen denborak ere gero eta azkarragoak dira, lasterketaren famak erakarrita. Lehenengo urte hauetan errekorra Martin Mancisidorrek ezartzen du 21 minutu eta 23 segundoko denborarekin.

Hasieran esan dugun bezala, urte hauetatik aurrera Arrateren eta txirrindularitzaren arteko lotura banaezina izan da. Horren erakusgarri da 80 urte beranduago apiril inguruan eibartarrok Ixuako maldetan lehen mailako txirrindularitzaz disfrutatzen jarraitzen dugula da, mundu guztiko zaletuen aurrean horrenbeste maite dugun txoko hau mapan kokatuz. Neurri handi batean lehenengo Klub Deportiboko antolatzaile hauei zor diegu Federico Martin Bahamontes, Jacques Anquetil, Raymond Poulidor, edo gaur egungo Tadej Pogačar, Primoz Roglic edo Remco Evenepoel bezalako kirolariez disfrutatzea. Beraz jarrai dezagun lehen mailako txirrindularitzaz disfrutatzen, baina nondik gatozen ahaztu gabe.

Txomin Osoro Gutierrez

Artxiboak

Zer egiten du honek hemen?

  • 2023-01-132023-01-13

Artxiboan lan egiteak beti ekartzen du sorpresaren bat. Gipuzkoako Artxibo Orokorrari buruz idatzi genuen beste berri zaharrago batean esan bezala, martxan dugun proiektu honetan Ogasuneko dokumentazioa da aztertzen ari garena. Batek pentsa dezake denbora guztian diru kontuak besterik ez ditugula ikusten. Hori hein handi batean horrela da, eta nahiz eta ez diodan garrantzirik kendu nahi dokumentazio mota horri informazio interesgarri asko ematen baitu, tarteka ekonomiarekin zerikusirik ez duen dokumentazioa ere topatzen dugu. Horrelakoetan, betiko galdera: “hara! Zer egiten du honek hemen?”

Oraingoan, zerga-bilketako espedienteak begiratzen ari ginela marrazketa koaderno bat topatu dugu. Zer egiten duen denak nahastuta ez dakigu eta jabeak Diputazioarekin zuen lotura ere ez, baino bitxikeria polita iruditu zaigu partekatzeko.

Koaderno honen lehen orrian agertzen zaizkigu dokumentuari buruz jaso ditzakegun datu gehienak: norena zen, noiz egindakoa, non erabili zen,… Bertan irakurri dezakegu “Dibujos de Javier Leivar. Escuela superior de Zaragoza. Curso 1913-1914”. Hau irakurri ondoren, ikerketa txiki bat jarri genuen martxan pertsona honi buruzko informazioa bilatzeko asmoz. Tamalez, Ogasuneko dokumentuen artean ez dugu ezer topatu eta ez dakigu Aldundiko langile bat izango ote zen edo kanpoko norbait. Edozein kasutan, zergatik zegoen koaderno pertsonal hau Aldundiko ekonomiako dokumentaziarekin batera jasota jakiteko, denboran atzera egin beharko genuke. Noski, irakurleren batek zerbait jakingo balu, eskertuko genuke jankinaraziko baligu gure jakin-mina asetzeko.

Aipatutako lehenengo orri horretan, Javierrek Aragoiko armarria marraztu zuen, gaur egungoarekin alderatuta, desberdintasun batzuk dituelarik. Alde batetik, gaur egungo armarriak goiko aldean koro bat du eta beste alde batetik, lehenengo kantoian gainean gurutze bat duen arte bat agertzen da. Gure koadernoko marrazkian ordea, ez dago ez kororik ez eta gurutzerik artearen gainean. Azkenik, hirugarren kantoian atzealde horian lau makil gorri agertzen dira gaurko armarrian, baino gurean badirudi bost daudela marraztuta. Aragoiko armarriaren bertsio pertsonalizatua marraztu zuen bere koadernoan Javier Leivarrek.

Barruan dauden marrazkiei dagokienez, 12 lamina daude, denak daude beragatik sinatuak eta denak dira marrazki geometrikoak. Gehienak marra zuzenak dira, laukiak, hirukiak, erronboak eta horrelakoak, baina konpasarekin ere praktikatu zuela ikusten da. Orri batzuen atzealdean badaude konpasarekin egindako proba batzuen markak. Lehenengo laminetan marrazki sinpleak daude, baino azkenekoak landuagoak direla ikusten da, ikasturte amaierakoak seguruenik. Bukatzeko, lamina hauetako batzuen atzealdean ikusi ditugu beste marrazkitxo estraofizial batzuk, baino hauetaz aurrerago hitz egindo dugu beste berri batean.

Amaia Mendizabal

Artxiboak

Elosegitarren artxiboa Gipuzkoako Artxibo Orokorrean

  • 2022-12-092022-12-09

Dakizuenez, oso Leial eta oso Noblea den Tolosako villa honetan arras ezagunak dira urte luzez bertan ekoiztu diren Elosegi txapelak, egun herriaren bereizgarrietako bat izatera bilakatzeraino.

Gipuzkoako Artxibo Orokorretik, Elosegitarren funtsarekin lan egitea eskatu digute, txapelen enpresak dohaintzan eman baitzien familiaren zenbait argazki eta dokumentu.

Lan honen lehen zatia arras pollite izan da, izan ere Polikarpo Elosegi Ansolak (“Poli” lagunentzat”) ateratako argazkiekin egon baikera. Poli fundatzailearen iloba zen eta enpresan eta politikan jardun bazuen ere, argazkilaritzara ere afizionatua izan zen. Bere funtsa 1875 eta 1942 bitarteko euskal mundua ezagutzeko aukera paregabea da. Kristalezko negatiboak dira eta gehienak digitalizatuta daude (Gure Gipuzkoan bilduma bat dago bere izenarekin, begirada bat ematerat gonbidatzen zaituztet). Irudietan janzkera dotoreko pertsonaiak ageri dira, mendian eta guzti elegante ibiltzen zirenak, zapela –Elosegirenak, nola ez-, abarkak, taxalekoa eta manta batekin (ikusi pea000069).

Argazkiekin bukatzeko, familiako albumak eta digitalizatutako irudiak alderatu behar izan ditugu, nahiko eromena izan dena baina zorionez bukatu duguna.

Proiektuaren bigarren zatian, txapelen enpresak emandako dokumentuekin lan egitea egokitu zaigu. Hauek Antonio Elosegik 1858ean “La Casualidad” enpresa sortu zuenekotik aurrerakoak dira, eta denetarik dago. Bai, egungo “Boinas Elosegi” izenera iritsi aitzinetik, jatorrian “La Casualidad” eta ostean “Nietos de Antonio Elosegi” izatera pasa zen. Estatu mailan martxan jarri zuten lehen txapel fabrika izan zen eta irekita dirauen bakarra, 160 urte baino gehiagoren ostean.

Erran bezala, saltsa haundie dago dokumentuen artian, kontu liburuez gain, hainbat erakundeen reglamentuak daude (bitxienetakoa 1894ko Tolosako polizia hiritarrarena, gurdia non aparkatu eta non ez erraten duena), otoitz liburuak, aldizkariak etab.

Mieltxo Sobrino.

Argazkia: Polikarpo Elosegi Ansola. “Argazkilaria (1870 Tolosa-1948 Tolosa)” Polikarpo Elosegi fondoa Kristala txuri-beltzean. Gure Gipuzkoa ataria

Artxiboak

¿Y si la nao reconstruida no fuera la “San…

  • 2022-12-052022-12-09

 Actualmente, la nao “San Juan”, hundida en Labrador, en la costa canadiense, en 1565, es de sobra conocida. Esto se debe básicamente a tres hechos: al descubrimiento documental de su existencia y de su naufragio en el puerto de Buttes, identificado como el actual Red Bay, realizado por Selma Huxley; al hallazgo, en ese mismo puerto, de un pecio en buen estado sacado a la luz por Robert Grenier y su equipo de Parks Canada; y,   finalmente, a la iniciativa “San Juan 1563-2016”, que la asociación Albaola ha desarrollado durante los últimos años para reconstruir esos restos canadienses, argumentando ser la “San Juan”.

Posiblemente muchos pensarán que todo lo que rodea al barco sea de sobra conocido. Sin embargo, aunque disponemos de bastantes datos, no son pocos los aspectos que permanecen entre penumbras: por ejemplo, apenas conocemos algo de su dueño Ramos de Arrieta. Con todo, la principal incógnita, y realmente significativa, sigue siendo saber si los vestigios de Red Bay, conocidos arqueológicamente con el nombre de 24M, pertenecen realmente a la “San Juan”. Tanto Huxley como los informes elaborados en 2007 y 2012 por los arqueólogos canadienses han señalado que, aunque posible, es un nexo que no puede afirmarse con rotundidad; es decir, se trata de una hipótesis, no de una teoría firme y sin fisuras (1).

Frente a las sospechas de los expertos tenemos el discurso surgido a partir de la construcción del barco. El proyecto, tomando las sospechas como certezas, ha asentado la idea de que los restos canadienses se corresponden con la nao de Arrieta. Sin embargo, y ante la falta de una búsqueda de datos que permitan clarificar la identidad de ambos, esta idea firme continúa siendo una sospecha; más si cabe, si tenemos en cuenta que en la misma zona y época del hundimiento de la “San Juan”, tenemos constancia documental y arqueológica de otros naufragios. Es decir, la única certeza es que se está reconstruyendo un ballenero hundido en el siglo XVI.

Afortunadamente, la investigación en archivos todavía puede hacer interesantes aportaciones documentales. En esta ocasión queremos centrarnos en dos escritos inéditos procedentes del Archivo General de Simancas, unidos en un mismo expediente. Ambos proporcionan información fundamental acerca el navío; es más, permiten conocer las propias características de la nao. Uno de ellos es una probanza tomada en Errenteria el 24 de noviembre de 1567 y aporta datos sobre las peripecias del barco hasta su hundimiento, el 4 de diciembre de 1565; ayer, pues, se cumplieron 457 años del hecho. El otro escrito es mucho más significativo, pues recoge la medición y arqueo de la “San Juan”, realizados en aguas de Pasaia el 10 de agosto 1563, ante Cristóbal de Barros, “principal impulsor de la política de fortalecimiento de la Armada en el Cantábrico”(2).

Los textos los hallamos de manera indirecta, en el marco de un proyecto elaborado para el Archivo Histórico de Euskadi. Mientras estábamos en Simancas, en el Legajo 64 de la sección Escribanía Mayor de Rentas encontramos la siguiente nota de pago: “A Ramus de Arrieta, XLIII U DLV [maravedís] que ovo de aver del acostamiento de su nao nombrada Sant Juan desde X de jullio de DLXIII, que fue arqueada, hasta XI de agosto de DLXIIIIº, que constó averla tenido e mantenido por suya”.

Siendo conscientes de la proyección que había adquirido el barco, decidimos realizar una consulta en la base de datos Dokuklik, que el Archivo Histórico de Euskadi tiene en Internet (https://dokuklik.euskadi.eus/), por si podría existir alguna referencia de interés. La pesquisa no produjo muchos frutos, tan sólo uno: “1563-1568. Cédula de mandamiento de pago a Ramus de Arrieta, vecino del Pasaje de Fuenterrabia del acostamiento de su nao San Juan. AGS. Contaduría del Sueldo, legajo 8”. Así que decidimos consultar ese legajo 8 y a resultas de ello, encontramos los dos importantes documentos mencionados.

 Como hemos dicho, son textos inéditos. A pesar de que la descripción del expediente en el que se conservan lleva más de dos décadas en Internet al alcance de todos, y su búsqueda es sencilla, han pasado completamente desapercibidos; incluso entre los responsables del proyecto de reconstrucción.

La sección en la que se encuentran, Contaduría del Sueldo está estrechamente vinculada al ámbito militar de la Monarquía Hispánica. A través de miles de documentos, dispone de información sobre la preparación, organización y pagos de armadas y ejércitos.

Antes de desarrollar una fuerza naval propia en el Atlántico, los monarcas formaban las escuadras esencialmente a través de embargos realizados a particulares. El hecho conllevó graves consecuencias para las actividades pesqueras, de transporte y comercio, pues no fueron escasas las veces que se embargaron barcos que están armados y preparados para esos menesteres. A cambio, el rey ofrecía premios o acostamientos, enviando delegados que se encargaban de llevar a cabo la medición de los barcos. Y ese fue el caso de Ramus y la nao “San Juan”.

Los documentos no carecen de importancia, fundamentalmente, porque algunos de los datos vinculados al pecio 24M de Red Bay no concuerdan con los de Simancas. Dicho de otra manera, ponen en duda que el barco que se está reconstruyendo hoy en día sea el verdadero ballenero “San Juan”.

No es este el lugar para elaborar un profundo estudio, pero vista la importante contribución que suponen los textos, creemos fundamental dar a conocer su contenido, aunque sea resumido, acompañado de las palabras de los protagonistas. Al fin y al cabo, proporcionan información desconocida sobre las medidas del barco, su año de construcción y su fecha de hundimiento; datos que, además, vienen a corregir parte de las ideas que se manejaban hasta ahora.

1.- Medidas

Sin duda alguna, el dato más valioso para saber si el pecio de Red Bay se corresponde con la “San Juan” es la medición realizada en 1563. El trabajo puede conllevar ciertos problemas, porque en aquella época se empleaban medidas similares pero de diversos valores (3). Afortunadamente, el documento de Simancas proporciona la medida empleada: se trata del Codo Castellano, que equivalía a 2/3 de vara castellana, es decir, 0’55726 metros: “midieron la dicha nao con vn codo que dixieron ser de la suerte y tanmaño [sic] con que se suelen arquear y medir otras naos para seruir a Su Magestad, que es de dos terçios de vna bara de medir”. Resulta una medida llamativa, porque en la costa vasca el codo empleado era el llamado Codo de Ribera (0’57468 metros).

Por otro lado, las distintas partes de los barcos seguían la proporción genérica “As, Dos, Tres”, en la que la manga era 1, la quilla, 2; y la eslora, 3. Se trataba de una fórmula aproximada, por lo que podían oscilar levemente. José Luis Casado Soto demostró el uso de las proporciones de 1; 2-2,25; y 3’2. Unos números muy similares a los que empleó en 1587 García del Palacio para su nao de 400 toneladas, pues este último autor aplicó el sistema de 1 codo de manga, 2’125 de quilla y 3’2 de eslora.

El sistema se cumple en el expediente de Simancas. Siempre empleando el codo castellano, el capitán Miguel de Darieta, el maestre carpintero Antón de Galatas, vecinos de Lezo, y Pedro de Hua, vecino de San Sebastián, señalaron “que tiene la dicha nao de largo por la esloria [sic], que es por la cubierta prinçipal d’ella, çinquenta y vn codos, y en lo más ancho d’ella, en manga, tiene diez y seys codos, y en altor, desde el soler asta la tabla de la puente, treze codos y medio”. Esos 51 codos de eslora, 16 de manga y una altura de 13’5 codos serían, en términos actuales, 8’916 metros de manga, 7’523 de altura y 28’42 de eslora. En cuanto a la quilla, los documentos no aportan dato alguno. No obstante, empleando las proporciones de la época, oscilaría entre los 32-36 codos castellanos, unos 17’832-20’06 metros; quizás estaría más cerca de los 34 codos; es decir, mediría 18’946 metros.

Estos números no se corresponden con el pecio 24M de Red Bay. El estudio de los restos arqueológicos ha dado 7’56 metros de manga (13’16 codos de ribera), 14’20-14’65 metros de quilla (24’75-25’5 codos), unos 22 metros de eslora (38’5-39’5 codos) y una altura de 6’3 metros (11 codos). Es decir, el pecio sería algo menor que el barco de Simancas.

En cuanto al barco que está construyendo Albaola presenta, necesariamente, medidas similares al 24M en quilla, manga y altura; es decir, es un barco más pequeño que el de Simancas. Inicialmente también seguía esa eslora de 22 metros, pero parece que se ha alargado hasta los 28 metros, según se recoge en la página web de la institución (http://www.albaola.com/es/site/red-san-juan: “28 metros de eslora, 7,5 de manga y 6 metros de puntal”). Esa longitud es similar a la de nuestro expediente. No obstante, esto no respetaría la regla de las proporciones para una nao que hemos citado anteriormente.

En todo caso, todo indica que la “San Juan” era mayor de lo que se pensaba, como lo confirma otro importante punto, el de su arqueo.

2.- Porte y arqueo

Hasta el momento no disponíamos de datos fehacientes al respecto. Se trata, además, del aspecto más complicado, ya que a lo largo del siglo XVI, los sistemas y conceptos de medición fueron diversos y de significados diferentes. Por lo tanto, esto no pretende ser sino una primera aproximación.

Los principales investigadores pensaban en la “San Juan” como un navío de 250-300 toneles, considerando que 900-1.000 barricas que se hundieron con el barco podrían constituir su carga completa. Las excavaciones arqueológicas, en función de diversos sistemas utilizados, le han dado un porte menor, que oscila, aproximadamente, entre los 200-250 toneladas (4). El expediente de Simancas, no obstante, muestra a una “San Juan” de 400 toneles machos.

El objetivo de Ramus era cobrar la ayuda regia concedida a barcos de más de 300 toneles, y señalaba en 1563 que, efectivamente, “su nao hera de porte de más de los dichos trezientos toneles”. Es posible que en 1567 se tienda a exagerar algo, al señalar que Arrieta “fabricó vn galeón nombrado San Juan, de porte de quatroçientos y más toneles, en el dicho puerto del Pasaje” y arqueado en esos más de 400 toneles. En todo caso, la medición de 1563 es muy clara y los examinadores concluyen que “conforme a las dichas medidas y codos, tiene la dicha nao quatroçientos toneles”. En aquel momento, además, la nao estaba lista: “armada y adreçada y a punto de todo lo nesçesario para nauegar y hazerse a la vela y para poder seruir a Su Magestad ofresçiéndose ocasión”.

Como hemos dicho, existían diversas fórmulas para calcular la carga y el tonelaje. Si hacemos un estudio comparativo, los números del expediente de Simancas coinciden prácticamente con los establecidos por García del Palacio para una nao de 400 toneladas (de porte). Además, este último autor también empleó los codos castellanos. Precisamente, los estudios en torno ese navío han concluido que esas 400 toneladas serían, en realidad, a algo menos de 350 toneladas de carga. No obstante, la altura de nao de García del Palacio era de 11,5 codos castellanos, mientras la de Ramos era de 13,5. Así pues, es posible que la carga de la “San Juan” rondara las 1400 barricas, lo que significaría  que no estaba completamente llena al tiempo de hundirse (5). No se trata de un número descabellado. Un documento de 1577 que se conserva en el archivo municipal de Pasaia, menciona que una nao de Ramos, difunto para entonces, hizo dos viajes a Terranova, logrando 1400 barricas en uno y 1200 en el otro..

Ciertamente habría que profundizar en estos cálculos, pero aun así, parece claro que la “San Juan” histórica, tenía un tamaño mayor al que se pensaba.

3.- Nueva fecha de hundimiento

Las informaciones de Simancas también proporcionan datos exactos sobre el día en que el barco se fue a pique. Lo cierto es que no se conocía la fecha de su hundimiento, a pesar de que algunas informaciones, basadas en una supuesta póliza de seguro que no se ha conservado, sostienen que tuvo lugar en octubre. Gracias al documento de 1567, sabemos que el acontecimiento tuvo lugar, como hemos señalado más arriba, el 4 de diciembre de 1565, día de Santa Bárbara. Así lo señalaban los testigos: “el día de Santa Bárbara, que fue a quatro días del mes de deziembre del año que pasó de mil e quinientos e sesenta e çinco, que se anegó y perdió en la prouinçia de Terranoba”.

4.- Una vida más larga

 Hasta ahora siempre se había pensado que la nao inició su andadura histórica en 1563. No obstante, la documentación de Simancas también rectifica esa idea, pues establece que la “San Juan” inició su andadura en 1560. Las palabras de 1567 son elocuentes: “hizo hazer y fabricar el dicho galeón ‘San Juan’ el año que pasó de mill e quinientos e sesenta”, pero más claras son las del arqueo de 1563, pues se realizaron el año en el que supuestamente se construyó. En este documento, varios testigos señalaban que “an bisto que el dicho Ramus de Arrieta hizo hazer de nuebo la dicha nao podrá aver tienpo de tres años, poco más o menos”.

 Alguien podría pensar que ese “hacer de nuevo” haría referencia a una reparación a fondo, más que a una verdadera construcción. No obstante, esas palabras también suelen ser empleadas para referirse a navíos recién construidos. Además, se trata de una información irrelevante para los objetivos que perseguían los documentos de Simancas, por lo que no tendrían por qué emitirse datos falsos. En todo caso, lo que es claro es que la “San Juan” había comenzado su actividad con anterioridad a 1563.

***

 El estudio de la Historia se realiza paso a paso. Ahondar en su conocimiento, tanto confirmar ideas en vigor como para desestimarlas, requiere revisar lo que se ha dicho hasta el momento pero también bucear en las fuentes. El caso de la nao “San Juan” es un ejemplo. Es necesario reexaminar lo que se ha dicho, especialmente si partimos del hecho de que los principales investigadores –Selma Huxley y los arqueólogos canadienses- han planteado la relación entre el navío pasaitarra y el pecio de Terranova como una hipótesis, no como una certeza absoluta. A través de documentación accesible pero inédita, se ha comprobado que la nao de Arrieta no se construyó en 1563 ni se hundió en octubre de 1565. Pero sobre todo, hemos podido ver que frente a las afirmaciones realizadas durante los últimos años, la verdadera “San Juan” y el barco que se construye en la actualidad, no parecen ser los mismos; al parecer, la nao original era mayor.

Por supuesto, estas apreciaciones no se refieren a aspectos lúdicos o imaginativos, sino al trabajo científico en sí; es decir, a cuestiones metodológicas e investigaciones básicas que requiere el estudio de cualquier acontecimiento histórico. Así pues, tenemos mucho que examinar y reflexionar. 

Iago Irixoa Cortés

Notas

* Queremos agradecer al doctor Michael Barkham la ayuda prestada, y al catedrático Hilario Caaado Alonso, la información proporcionada en torno a Ramos de Arrieta.

(1) Al respecto, GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; y STEVENS, W.: The underwater archaeology of Red Bay. Basque Shipbuilding and Whaling in the 16th Century. Ottawa: Parks Canada, 2007 (5 tomos), especialmente tomo I, pp. 161-188 y 201-214, y tomo IV, pp. 291-308; World Heritage Nomination for the Red Bay Basque Whaling Station. Newfoundland and Labrador, s. e., January 2012, p. 49; SAEZ, C.: “Tesoros vascos”. En: Historia y Vida, 535 (octubre de 2012), pp. 24-28.

(2) Su actuación en Gipuzkoa ha sido estudiada por ALBERDI LONBIDE, X.: Conflictos de intereses en la economía marítima guipuzcoana. Siglos XVI-XVIII. Bilbao: EHU-UPV, 2012 (la frase entrecomillada, en p. 425). Vid., así mismo, ENRÍQUEZ FERNÁNDEZ, J.; y SESMERO CUTANDA, E.: “Informes de Cristóbal de Barros y Esteban de Garibay sobre la construcción naval en la cornisa cantábrica (1569)”. En: Itsas Memoria, 3 (2000), pp. 685-710.

(3) Sobre las medidas, cfr. CASADO SOTO, J. L.: “La construcción naval atlántica española del siglo XVI y la armada de 1588”. En: La Gran Armada. Simposio Hispano Británico (Londres, Junio 1988-Madrid, Noviembre, 1988). Cuaderno del Instituto de Historia y Cultura Naval,  3 (1989), 51-78 orr.; GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; y STEVENS, W., op. cit, tomo III, pp. 25-26, 31, 92, 211, 265 y 299-314; RUBIO SERRANO, J. L.: “Métodos de arqueo en el siglo XVI”. En: Revista de Historia Naval, 24 (1989), pp. 29-70; VISIERS BAÑÓN, R.: “Arqueología naval virtual. Reconstrución digital de la nao de 400 toneladas de la ‘Instrucción naútica’ de Diego García de Palacio (1587)”. En: Ingeniería Naval Académica, 4 (2015).

(4) Cfr. GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; y STEVENS, W., op. cit., tomo III, pp. 2, 11, 14, 151 y 299-300; ibídem, tomo IV, pp. 212, 214, 293 y 298-300; HUXLEY, S.; y BARKHAM, M.: “Una nota acerca de cinco pecios vascos documentados del siglo XVI en puertos del sur de Labrador / A Note on Five Documented 16th-Century Basque Shipwrecks in Harbours of Southern Labrador”. En: Itsas Memoria. 5, (2006), pp. 771-776; Nao San Juan baleontzia. Etorkizuna elkarrekin berreraikitzen. Reconstruyendo colectivamente el futuro. San Sebastián: Albaola itsas kultur elkartea–DSS20016EU, [201?]).

(5) En este sentido, no hay que olvidar que esa equivalencia no fue siempre así. No era inusual que 1 tonel de arqueo tuviese el valor de 1’2 toneladas; es decir, que la “San Juan” tendría un porte de 480 toneladas. No obstante, por los números manejados, creemos que en este caso los 400 toneles machos de la San Juan equivalen a otras tantas toneladas de arqueo. Sobre las equivalencias, vid. ALBERDI LONBIDE, X., op. cit., p. 431 y nota 33 de la misma; GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; y STEVENS, W., op. cit., tomo III, pp. 299-314 y tomo V, pp. 217-226.

Artxiboak

Eta berreraikitakoa “San Juan” baleontzia ez balitz? Datu berriak…

  • 2022-12-052022-12-07

Egun, Kanadako Labrador aldean 1565ean hondoratu zen “San Juan” naoak oihartzun handia lortu du. Lehenengo pausoak Selma Huxleyk eman zituen. Ikertzaile honek itsasontziaren berri izan zuen dokumentazioan, baita bere hondoratzearena ere, Buttes delako portuan gertatutakoa, egun Red Bay izenekoarekin identifikatu den horretan. Ondoren, inguru horretan itsasontzi bati zegozkion eta egoera onean zeuden aztarnen aurkikuntza etorri zen, Robert Grenier eta Parks Canada bere taldearen eskutik; hirugarrenik, azken hamarkadan Albaola elkarteak arrasto horiek berreraikitze aldera antolatutako ekimena dugu, “San Juan 1563-2016” izenekoa eta aztarnak “San Juan” baleontzia direla argudiatuz garatutakoa.

Baliteke batek baino gehiagok itsasontziaren ingurukoak oso ongi ezagutzen direla pentsatzea. Alabaina, datu ugari baditugu ere, ez dira gutxi ezezagunak diren alorrak. Egoera horretan dago, adibidez, bere jabe Erramu Arrietaren bizitza. Esparru ilun hauen artean nagusiena, eta ez nolanahikoa, Red Bay-ko  aztarna horiek, arkeologikoki 24M izena hartu dutenak, “San Juan”-ari dagokion ala ez jakitea da. Horren lekuko ditugu bai Huxleyren hitzak zein 2007 eta 2012an Kanadako adituek burututako txostenak. Hauen arabera, eta aukerak badaude ere, ezin da guztiz ziurtatu aztarnak “San Juan”-ari dagozkionik; bien arteko lotura hipotesia da, ez teoria sendo eta akatsik gabekoa (1).

Adituen susmo hauen aurrean, itsasontziaren eraikuntzaren ondotik sortu den diskurtsoa dugu. Honek, usteak egia borobiltzat hartuz, aztarna kanadarrak Arrietaren naoari dagozkionaren ideia finkatu egin du. Alabaina, bien identifikazioa argitzen duten datuen bilaketarik egin gabe, susmoen aurrean jarraitzen dugu; zer esanik ez, “San Juan”-a urperatu zen garai bestsuan eta inguru berean, bestelako hondoratzeen aztarna dokumental eta arkeologikoak ditugula aintzat hartuz. Alegia, une honetan berme osoz esan dezakegun baieztapen bakarra, XVI. mendean urperatutako itsasontzi baten berraikuntza ematen ari dela da.

Zorionez, ikerkuntza artxibistikoak ekarpen dokumental interesgarriak egin ditzake. Ondorengo lerroetan Archivo General de Simancas delakoan gordetzen diren bi testu ezezagunetan jarri nahi dugu begirada. Biek, itsasontziari buruzko oinarrizko informazioa ematen dute; tartean, bere ezaugarriak. Agiri bat 1567ko azaroaren 24an Errenterian hartutako frogaketa dugu. Itsasontziaren gorabeheren berri ematen digu, harik eta 1565eko Abenduaren 4an hondoratu zen arte; atzo, beraz, gertakari horren 457 urte bete ziren. Bestea askoz adierazgarriagoa da, “San Juan”-aren beraren neurketa baita, 1563an eta egindakoa; neurketa hau Kristobal Barros errege-ordezkariaren aurrean egin zen, “Kantauri itsasertzean Itsas armada indartzeko politikaren bultzatzaile nagusia” (2).

Agiriak, Euskadiko Artxibo Historikoarentzako proiektu bat burutzen ari ginela topatu genituen, zeharka. Simancasen geundela, bertako Errenten Eskribautza Nagusia edo Escribanía Mayor de Rentas sailaren 64 sortan, honako ordainketa-oharra ikusi genuen: “A Ramus de Arrieta, XLIII U DLV [marai] que ovo de aver del acostamiento de su nao nombrada ‘Sant Juan’, desde X de jullio de DLXIII que fue arqueada hasta XI de agosto de DLXIIIIº que constó averla tenido e mantenido por suya”.

Itsasontziaren berreraikuntza izaten ari zen oihartzuna ikusita, Euskadiko Artxibo Historikoak Internet-en duen Dokuklik datu-basean (https://dokuklik.euskadi.eus/) bilaketa egitea otu zitzaigun, aipamen interesgarriren bat egon zitekeen ikusteko. Bildutako uzta  eskasa izan bazen ere -emaitza bakarra-, aldi berean oso esanguratsua suertatu zen: “1563/1568. Cédula de mandamiento de pago a Ramus de Arrieta, vecino del Pasaje de Fuenterrabia del acostamiento de su nao San Juan. AGS. Contaduría del Sueldo, legajo 8”. Hala, 8 zenbakidun sorta horretara jo genuen, eta bertan topatu genituen orain jorratuko ditugun agiriak.

Esan bezala, biak ezezagunak dira. Testuak biltzen dituen espedientea bi hamarkada luze darama Internet-en deskribatuta, guztion eskura, baina guztiz oharkabean igaro dira, baita eraikuntza proiektuaren arduradunen artean ere.

Testuak gordetzen diren saila, Soldataren Kontularitza edo Contaduría del Sueldo delako hori, Monarkia Hispanikoaren esparru militarrari estuki lotutako saila da, eta itsasoari zein lurrari dagozkion armaden antolaketari buruzko milaka dokumentu gordetzen dira.

Erregeek Atlantikorako armadak propio eraikitzeari ekin baino lehen, horiek itsasontzi partikularrak bahituz osatu zituzten bereziki. Horrek ondorio latzak ekarri zituen arrantza, garraio edo merkataritzan, itsasontziak jardun horietara joateko prest zeudenean bahitu ziren uneak ez baitziren eskasak izan. Ordainetan, erregeek hainbat dirusari eskaini zituzten. Horretarako, beraien ordezkariak bidaltzen zituzten itsasontziak neurtzera. Hori izan zen Erramu eta bere San Joan naoaren kasua.

Esan bezala, agiriek badute mamia. Izan ere, Red Bayko 24M deritzon itsasontziari lotutako zenbait datu, ez datoz bat Simancasekoekin; beste era batera esateko, ez du ematen egun eraikitzen ari den itsasontzia eta “San Juan” baleontzi historikoa nao bera direnik.

Oraingo lerroak ez dira azterketa sakon bat burutzeko lekua, baina agiriek dakarten ekarpena ikusita, informazio nagusia zabaltzea ezinbestekoa dela deritzogu, modu laburrean baina protagonisten zenbait hitzez lagunduta. Azken finean, oihartzun handiko gai bati buruzko datu ezezagunak ematen dizkigute; ezezagunak eta orain artekoak zuzentzera datozenak, bai itsasontziaren neurrien baita bere eraikuntza-urteari eta hondoratze-datari dagokionean ere.

1.- Neurriak

Red Bay aldeko aztarnak “San Juan”-ari dagozkion ala ez jakiteko informaziorik baliotsuena, 1563an egindako neurketa da. Buruhauste zenbait sor daitezke, garai hartan balio desberdineko neurri bertsuak erabiltzen baitziren (3). Zorionez, agiriak zein baliatu zuten zehazten du: Beso Gaztelarra, Gaztelako kanaren 2/3 neurtzen zuena, hau da, 0’55726 metro luze: “midieron la dicha nao con vn codo que dixieron ser de la suerte y tanmaño [sic] con que se suelen arquear y medir otras naos para seruir a Su Magestad, que es de dos terçios de vna bara de medir”. Neurri hau erabiltzea bitxia da, gurean Itsasertzeko Besoa baitzen ohikoena, bestea baino pixka bat luzeagoa zena (0’57468 metro).

Bestalde, garai haietan itsasontziak eraikitzeko erabiltzen ziren proportzioak “As, Bi, Hiru” arauan oinarritzen ziren, hau da, errun edo zabaleran 1, gilan 2 eta luzeran 3. Neurri hauek gutxi gorabeherakoak izaten ziren, aldaketa txiki batzuk sar zitezkeelarik. Jose Luis Casado Sotok, adibidez, sistemak “1 (erruna), 2-2’5 (gila) eta 3’2 (luzera)” jarraitzen zuela erakutsi zuen. Halaber, Gartzia Palaziokoak, 1587an eta 400 tonako nao baterako, 1:2’125:3 proportzioak baliatu zituen.

Sistema hori oso ondo betetzen da Simancaseko espedientean. Azterketa burutu zuten Migel Darieta kapitainak, Anton Galatas arotz-maisuak (biak Lezoko auzoak) eta Pedro Hua donostiarrak, honakoa zioten: “que tiene la dicha nao de largo por la esloria [sic], que es por la cubierta prinçipal d’ella, çinquenta y vn codos, y en lo más ancho d’ella, en manga, tiene diez y seys codos, y en altor, desde el soler asta la tabla de la puente, treze codos y medio”. Aipatzen diren 51 beso gaztelar luze, 16ko zabalera eta 13,5 altu egungo zenbakietara ekarrita, itsasontziak 8’916 metro zabal lituzke, 28’42 luze eta 7’523 altu.

Gilari dagokionez, Simancaseko datuek ez dute informaziorik ematen. Dena den, garaiko proportzioak erabiliz, 32-36 beso artekoa zela pentsa daiteke, hau da, 17’832-20’06 metro artekoa; ziurrenik, 34 beso gaztelarretatik gertuago legoke, hots, 18’946 metro neurtuko lituzke.

Zenbaki hauek ez datoz bat Red Bayko 24M itsasontziarekin. Egin diren azterketen arabera, Kanadan aurkitutakoak honako neurriak lituzke: 7’56 metro zabal (13’16 itsasertzeko beso), 14’20-14’65 metroko gila (24’75-25’5 beso), 22 bat metro luze (38’5-39’5 beso) eta 6’3 metroko altuera (11 beso). Simancasekoa baino txikiagoa.

Albaola eraikitzen ari den itsasontziak, berriz, ezinbestean 24M aztarna horren antzeko neurriak aurkezten ditu gilan, zabaleran eta altueran. Luzeran, berriz, aldaketak izan direla ematen du, handiago bihurtuz. Hasieran, aztarna arkeologikoen 22 metroak jarraitzen ziren baina badirudi orain 28 metrora luzatu egin dutela, bai, behintzat, erakundearen web orrialdean irakur daitekeenez (http://www.albaola.com/es/site/red-san-juan: “28 metro luze, 7,5 zabal eta 6 metro puntal”). Honek, Simancasekoaren luzerarekin antzekotasunak ematen dizkio, baina ez lituzke garaiko nao baten proportzioak beteko.

Edonola ere, “San Juan” naoa, orain arte uste zena baino handiagoa litzateke, eta hori bera adierazten du bere beste ezaugarri batek, hots, bere edukiak.

2.- Edukiera eta bere neurketa

Orain arte ez genuen esparru honi lotutako datu zehatzik. Halaber, gairik korapilatsuena da, XVI. mendean zehar neurketa egiteko sistemak eta kontzeptuak ugariak eta esanahi desberdinekoak zirelako. Hortaz, honakoak lehenengo hurbilketa bat izan nahi du.

 Ikertzaile nagusiek, itsasontzia hondoratu zenean 900-1.000 barrika inguru zituela eta horiek zama osoa osa zezaketela aintzat hartuta, ziurrenik 250-300 upeleko edukia zuela esan izan dute. Indusketa arkeologikoek, garaian erabilitako sistema desberdinetan oinarrituz, 200-250 tona artekoa eman diote, gutxi gorabehera (4). Simancaseko espedienteak, ordea, oso bestelako neurriak eskaintzen dizkigu, 400 har-upel zuela baitio.

Erramuk 1563an zuen helburua, 300 upeletik gora zuten itsasontziei erregeak zuzendutako sari edo diru-laguntza kobratzea zen. Ondorioz, eta normala denez, bere itsasontziak “aipatutako hirurehun upeletik gorako edukia zuela” argudiatzen zuen (“su nao hera de porte de más de los dichos trezientos toneles”). Urte batzuk beranduago, 1567an, akaso kobrantza hori bermatzeko asmoz, Arrietak “fabricó vn galeón nombrado San Juan, de porte de quatroçientos y más toneles, en el dicho puerto del Pasaje” aipatzen zuten lekukoek, eta 400 upel baino gehiago horietan neurtu zela. Hitzik fidagarrienak, ordea, 1563ko neurketarenak dira. Lan hori burutu zuten ikuskatzaileen ondorioak oso argiak dira: “conforme a las dichas medidas y codos, tiene la dicha nao quatroçientos toneles”. Une hartan, gainera, naoa prest zegoen: “está armada y adreçada y a punto de todo lo nesçesario para nauegar y hazerse a la vela y para poder seruir a Su Magestad ofresçiéndose ocasión”.

Esan bezala, edukia edo tona-kopurua neurtzeko formula desberdinak zeuden. Alderaketa bat eginez, Simancaseko espedientearen zenbakiak ia bat datoz Gartzia Palaziokoak 400 tona (eduki) zituen naorako erabilitakoekin. Gainera, hauek ere beso gaztelarretan burutu ziren. Itsasontzi honi lotuta egin diren kalkulu zehatzagoek 350 tona baino zerbait gutxiagoko edukia zuen itsasontzi bat zela ondorioztatu dute. Alabaina, Gartzia Palazioren naoak 11,5 beso gaztelar zituen altueran, Erramurenak 13,5 zituen bitartean. Ondorioz, litekeena da Arrietaren naoan 1400 barrika inguru sartzea. Horrek, hondoratu zenean bete-bete eginda ez zegoela adieraziko luke (5). Ez da oinarririk gabeko kopurua. Pasaiako udal artxiboan gordetzen den 1577ko agiri batek, ordurako hilda zegoen Erramuren itsasontzi batek Ternuara, baleatara, bi bidaia egin zituela aipatzen du, batean 1400 barrika inguru lortuz eta bestea, berriz, 1200.

Kalkulu hauetan guztietan sakondu beharko litzateke, baina argi geratzen da “San Juan” historikoak uste zena baino tamaina handiagoa zuela.

3.- Hondoratze-data berria

Simancaseko datuek ere, urpera joan zeneko egunari buruzko datu zehatza ematen digute. Orain arte ez genuen horren inguruko datu espliziturik, nahiz eta zenbaitek, kontserbatu ez den ustezko aseguru-poliza batean oinarrituta, urrian jazo zela adierazi. Aldiz, 1567ko frogaketak argi eta garbi adierazten du hondoratzea, gorago aipatu dugun bezala, 1565eko abenduaren 4an, Barbara Donea egunez, gertatu zela. Honela zioten lekukoek: “el día de Santa Bárbara, que fue a quatro días del mes de deziembre del año que pasó de mil e quinientos e sesenta e çinco, que se anegó y perdió en la prouinçia de Terranoba”.

4.- Bizitza luzeagoa

Gaur egun, naoak bere ibilbide historikoa 1563an hasi zuela esan ohi da. Simancaseko agiriak eskutan, baieztapen hau ere zuzendu behar da. Horien arabera, “San Juan”-aren bizitza 1560an hasi zen. Oso argiak dira 1567ko hitzak: “hizo hazer y fabricar [Erramuk] el dicho galeón ‘San Juan’ el año que pasó de mill e quinientos e sesenta”. Are adierazgarriagoak dira neurketarenak, itsasontzia ustez eraiki zen 1563 urtean bertan egin baitziren. Bertan aritutako hainbat lekukok honakoa zioten: “an bisto que el dicho Ramus de Arrieta hizo hazer de nuebo la dicha nao podrá aver tienpo de tres años, poco más o menos”.

Norbaitek, “berriro egin” hitz horien atzean konponketa sakon bat egon zela pentsa lezake, ez benetako eraikuntza bat. Alabaina, 1560an halakorik eman ez zela pentsatzeko pisuzko arrazoirik ez dago: batetik, garaiko agirietan hitz horiek eraiki berriak diren itsasontzietarako ere erabiltzen zirelako; bestetik, eta pisu handiagoa izan dezakeena, Simancaseko idatziek bilatzen duten helburuei begira, garrantzirik gabeko informazioa delako. Edonola ere, eta aipuak aipu, argi dago “San Juan” itsasontziak bere bizitza 1563 urtea baino lehen hasi zuela.

***

Historiaren azterketa pausoz pauso burutzen da. Gure ezagutzan sakontzeko, izan orain arteko ideiak berretsi edo baztertzeko, esandakoak eta iturriak berrikustea ezinbestekoa da. “San Juan” itsasontzia horren adibide adierazgarri bat dugu. Berari buruzkoak berraztertu behar dira, ez baitugu ahaztu behar ikertzaileek –Selma Huxleyk eta Kanadako arkeologoek- Ternuako aztarna nagusiaren eta “San Juan” baleontziaren arteko lotura hipotesitzat hartu dutela, ez egia borobil bezala. Eskuragarri baina erabili gabe zeuden agirien ondotik, Arrietaren naoa ez zela 1563an eraiki, eta hondoa ez zuela 1565eko urrian jo ikusi dugu. Baina horrez gain, eta azkeneko urteotan esan direnekin alderatuta, benetako “San Juan” nao edo galeoia eta egun eraikitzen ari dena itsasontzi bera ez direnaren ideia indarrez azaleratzen du; agidanez, jatorrizkoa handiagoa zen.

Jakina, ondorio hauek ez dira alor ludikoaz edo imajinatiboaz ari, datu zientifikoez baizik; oinarrizko metodologiaz nahiz edozein kontakizun historikoari zor zaion oinarrizko ikerketaz, hain zuzen ere. Badugu, beraz, zer aztertu eta zer  hausnartua. 

Iago Irixoa Cortés

Oharrak

* Eskerrak eman behar dizkiegu Michael Barkham doktoreari, emandako laguntzagatik, eta Hilario Casado Alonso katedradunari, Erramu Arrietaren inguruko zenbait datu helarazteagatik.

(1) Ikus GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; eta STEVENS, W.: The underwater archaeology of Red Bay. Basque Shipbuilding and Whaling in the 16th Century. Ottawa: Parks Canada, 2007 (5 liburuki), bereziki I. liburukia, 161-188 eta 201-214 orr., eta IV. liburukia, 291-308 orr.; SAEZ, C.: “Tesoros vascos”. In: Historia y Vida, 535 (2012ko urria), 24-28 orr.; World Heritage Nomination for the Red Bay Basque Whaling Station. Newfoundland and Labrador, a. g., January 2012, 49 orr.

(2) Gipuzkoan izandako jarduna honako egile honek ikertu du: ALBERDI LONBIDE, X.: Conflictos de intereses en la economía marítima guipuzcoana. Siglos XVI-XVIII. Bilbao: EHU-UPV, 2012 (koma arteko esaldia 425 orr.). Ikus, baita ere, ENRÍQUEZ FERNÁNDEZ, J.; eta SESMERO CUTANDA, E.: “Informes de Cristóbal de Barros y Esteban de Garibay sobre la construcción naval en la cornisa cantábrica (1569)”. In: Itsas Memoria, 3 (2000), 685-710 orr.

(3) Neurri eta edukiaren inguruan, ald. CASADO SOTO, J. L.: “La construcción naval atlántica española del siglo XVI y la armada de 1588”. In: La Gran Armada. Simposio Hispano Británico (Londres, Junio 1988-Madrid, Noviembre, 1988). Cuaderno del Instituto de Historia y Cultura Naval,  3 (1989), 51-78 orr.; GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; eta STEVENS, W., aip. lan., III. liburukia, 25-26, 31, 92, 211, 265 eta 299-314 orr.; RUBIO SERRANO, J. L.: “Métodos de arqueo en el siglo XVI”. In: Revista de Historia Naval, 24 (1989), 29-70 orr.; VISIERS BAÑÓN, R.: “Arqueología naval virtual. Reconstrución digital de la nao de 400 toneladas de la ‘Instrucción naútica’ de Diego García de Palacio (1587)”. In: Ingeniería Naval Académica, 4 (2015).

(4) Ald. GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; eta STEVENS, W., aip. lan., III. liburukia, 2, 11, 14, 151 eta 299-300 orr.; Ibidem, IV. liburukia, 212, 214, 293 eta 298-300 orr.; HUXLEY, S.; eta BARKHAM, M.: “Una nota acerca de cinco pecios vascos documentados del siglo XVI en puertos del sur de Labrador / A Note on Five Documented 16th-Century Basque Shipwrecks in Harbours of Southern Labrador”. In: Itsas Memoria. 5, (2006), 771-776 orr.; Nao San Juan baleontzia. Etorkizuna elkarrekin berreraikitzen. Reconstruyendo colectivamente el futuro. Donostia: Albaola itsas kultur elkartea–DSS20016EU, [201?]).

(5) Ildo horretatik, aitortu behar da baliokidetasun hori ez zela beti eman. Ohikoa izan zen neurketa-upel batek 1’2 neurketa-tonako balioa izatea. Horren arabera, “San Juan” itsasontziaren 400 har-upel edo neurketa-upel horiek 480 neurketa-tona emango lituzkete. Alabaina, erabilitako datuak aintzat hartuz, 400 har-upel horiek beste horrenbeste tona direla ondorioztatu behar dugulakoan gaude. Baliokidetasunen inguruan, ikus ALBERDI LONBIDE, X.: Conflictos de intereses en la econom´´ia marítima guipuzcoana. Siglos XVI-XVIII. Bilbo: EHU-UPV, 2012, 431 orr. eta bertako 33 oin-oharra, eta GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; eta STEVENS, W., aip. lan., III. liburukia, 299-314 orr. eta V. liburukia, 217-226 orr.

Liburutegiak

Armagintza eskolaren funtsa katalogatzen Portalean

  • 2022-11-112022-11-11

Eibarreko liburutegian uda hasieratik hona aritu gara lanean Portalea eraikinean, lehengo arma fabrika zaharrean berreraikitako kultura-etxe laberintiko honetan. Bertan Armeria Eskolako XX. mendeko liburutegiko funtsa katalogatzen ari gara. Azken dokumentuekin gabiltza jada, amaitzear dugun lantxo honetan. Hauek batez ere ingeniaritza munduko testu-liburu, aldizkari eta katalogoak dira.

Azken apalategietan Estatu Batuetako pasa den mende hasierako enpresa askoren katalogoak aurki ditzakegu, eskuz egindako ilustrazio ederrekin apaindutako katalogoak dira. Gainera, Eibarrek 50. eta 60. hamarkadetan edukitako hazkunde industriala funts honetako dokumentuetan irudikatzen da, bertako enpresen txostenak, esku-liburuak eta aktak direla medio. Eibarren maila handiko teknologia ingeniariak zituztela ezin da zalantzan jarri!

Armagintzaren inguruan ez da gauza handirik agertu, atal horren inguruko dokumentazioa Armagintza Museoan baitago.


Andoni Olaetxea

Artxiboak

Igantziko kontuen zirimola

  • 2022-11-102022-12-02

Nominen ordainketa, ibilgailuen gaineko zerga kobratzea, teilatua berritzeko obra baimenaren tasa kobratzea, bulegoko materiala ordaintzea, igerilekuetako jardinetan haziak botatzeagatik ordaintzea,… Ordainketa aginduak gora eta kobratzeko aginduak behera. Urteak aurrera eta urteak atzera. Horrela gabiltza Igantziko Udal Artixboan.1993 urtetik aurrerako kontuen antolaketa lanak egiten. Lankide batek esaten duen moduan, “badira 30 urte, hain gertu ikusten dugun arren, badira 30 urte”.

Eta aspergarria dirudien arren, ez da hala. Lan zehatza bai, originala bilatu, ezaugarriak aztertu, gorde edo suntsitu erabaki, grapak kendu, espedientea osatu, deksribapena egin, kutxan gorde. Udal artxiboen ezagutza eskatzen duen arren mekanikoa da guztiz. Eta horrela ikusita aspergarria da, bai.

Baina, kontzeptuak irakurtzeak interesgarri bihurtzen du. Iraganera, orainaldira eta etorkizunera eramaten gaitu uneoro. Zirimola batean. Zeren (eta Thoreauk barka nazala), denbora aldatzen doa, gu aldatzen goaz, eta gauzak ere aldatzen doaz. Gauza txikiak, egunerokoa handia egiten dituztenak, aldatu direla ohartarazten digute. “Bollicaos y refrescos fiestas niños” dio batek. Gogoan dut oraindik, 1991.ko herriko jaietan “bollicao eta kas naranja” bana banatu zigutenean lehiaketa batean parte hartu genuelako. Gaur egun, ez zait oso ideia ona iruditzen nere seme-alabek horrelako “saria” jasotzea. Sagarra ezta ere, noski. Baina koaderno bat, margo batzuek,… Eta etorkizunean, gauzek balioa dutela ahaztuko dute? Ordun, berriz kas eta bollicaora itzuliko gera?

Ez da hori aldaketa bakarra, ordainketa eta kobratzeko aginduetan aldaketa gehiago ikusi daitezke. Oso nabarmena, hizkuntzarena. Aspaldian administrazioaren hizkuntza gaztelera zen. 80.garren hamarkadan ehuneko 98 batean hala zen. Dokumentazioaren ehuneko bi txiki batean euskarazko esaldiak azaltzen hasi ziren. Ez dokumentu osoa euskaraz idatzita, baina bai oharrak, agurrak, kontzeptuak,… 90.garren hamarkadan zehar asko aldatzen da kontua. Dokumentu ofizialak elebidunak egiten hasten dira, urteak aurrera doazen heinean euskara lehenengo aukera bezala jasoaz, Gaur egun, administrazio elektronikoak agindu nahi duen honetan, jakinarazpenak jasotzeko euskara/gaztelera aukeratzen ahal dugu. Eta laister, agian, beste hizkuntza batzuek ere aukeran sartuko dira.

Ehundaka dauden arren, azkena. Igantzin garai batean azeriak ehizatzen ziren, besterik gabe, aziendak babesteko ohiko lan moduan. 1995 urtean, azeri bat ehizatzeagatik saria ordaindu zion udalak ehiztari ausartari. Gaur egun, salaketa jasoko luke tipo anker horrek.

Gauzak, denbora eta gu, denak aldatzen gera eta aldatzen jarraituko dugu. Honek, askoz konplikatuagoa bihurtzen du dena. Baina era berean, hau ulertzeak ere errazten du.

Amagoia Piá

Artxiboak

Gordailua. Gipuzkoako ondarea zaintzen

  • 2022-11-042022-11-04

Teknologia berrien eta Internet artean bizi gara, eduki digitalez inguratuta. Baina
mundu berri digital honetan ez dugu ahaztu behar kultura-ondarea kontserbatzearen
garrantziaz. Gure arbasoetatik jasotako eta egungo gizarteak sortutako ondareaz.

Gure lurraldeko kultura-ondarearen zati bat Gordailuan jasota dago. Gordailua
Gipuzkoako Foru Aldundiaren Ondare Bildumen Zentroa da eta bertako kultura-
ondarea biltzea, zaintzea eta ezagutaraztea du helburu nagusi. Irunen kokatuta
dagoen eta kaiola itxura duen eraikin handi batean, bilduma artistikoak, historikoak,
etnografikoak, paleontologikoak eta arkeologikoak bildu, zaindu eta kontserbatzen
ditu.

Argazkia: 1. solairuko biltegia. Egilea: Oskar Moreno

Baina kultura-ondareak ez du baliorik herritarrengana hurbiltzen ez bada. Oso
garrantzitsua da hori zabaltzea, gizartearen eta haren ondarearen arteko lotura
sortzeko. Honela Gordailuan, hilean behin bisita gidatuak antolatzen ditu, euskaraz
eta gaztelaniaz. Bisitak doakoak dira eta batez ere publiko orokorrari zuzenduak,
bertan ondare-bildumen gainean egiten diren kontserbazioa eta zaintza lanak
ezagutarazteko helburuarekin.

Bisita gidatuen zerbitzuak emateaz gain, Gordailuak eskaintzen duen beste
zerbitzuetako bat bere bildumak kontsultatzea da. Bildumak kontsultagarriak izan
aurretik, dokumentazio-prozesua martxan jartzen da. Objektu bakoitzaren
identifikazio eta deskribapena, baita objektuari lotutako elementuena, jatorria,
egoera, objektuaren tratamendua eta egungo kokapenak bildu behar ditu.

Bildumek ematen duten informazioa erabiltzaileentzat eta ikertzaileentzat
eskuragarri izateko Ereitenek ere dokumentazio prozesu honetan lagundu du.

Honela, liburutegiaren funtsa antolatzeaz gain, Arkeologiako eta Paleontologiako
sailean ere aritu gara lanean, beste era bateko lanak berrantolatzen eta egiten baina betiere funtsen antolamenduarekin lotuta. Paperezko dokumentuak landu ordez
dokumentu arkeologikoak lantzen ibili gara. Azken bi urtetan egin dugun lana
hainbat aztarnategietako material arkeologikoak berrantolatzea izan da. Eta aldi
berean, indusketetan eta prospekzioetan berreskuratutako material arkeologikoen
erkatze-lanak egin ditugu. Lan honi dagokionez, ikertzaileek Gordailuan uzten duten
material arkeologikoarekin batera entregatzen dituzten inbentarioak oinarritzat
hartzen dira erkatze-lanak egiteko. Entregatutako materiala inbentarioan jasota
dagoen egiaztatzen da, eta ondoren material motaren arabera (harria, zeramika,
hezurra e.a..) multzokatuta gordetzen dira, kutxa berezi batzuetan, ondo babestuta.

Argazkia: 2. Material arkeologikoak eta paleontologikoak gordetzen diren
kutxen xehetasuna. Egilea: Oskar Moreno

Horretaz gain, Gordailuan gordetako aztarnategi arkeologiko batzuk berrantolatu
dira. Hemen ere, aztarna arkeologikoak material motaren arabera bereizi dira,
ikerlariek kontsultatu nahi dituzten materialen bilaketa azkarragoa eta
eraginkorragoa izan dadin.

Hasieran esan dugun bezala, garrantzitsua da garai digital honetan kultura-ondarea
balioan jartzearen garrantzia azpimarratzea. Gizarte-kolektibo guztiak
sentsibilizatzea mendeetan eta gaur egun sortutako eta Gordailuan gorde eta
kontserbatzen diren dokumentuak kontserbatzearen garrantziaz. Gipuzkoako ondare
bildumen zentro hau gure lurraldeko memoria historikoa eta soziala ezagutzeko eta
zaintzeko iturri garrantzitsua da. Gure ondarea zaindu dezagun.

Gordailuan jasotzen den funtsaren zati bat hemen kontsulta daiteke.

Nerea Sarasola