Tag: <span>Gipuzkoa</span>

Bloga

Elena Barrena Osoro: mujer, profesional, referente

“No son necesarias grandes conmemoraciones para desplazarse por unos momentos de las ocupaciones habituales que nos envuelven día a día, que nos encaran en dirección hacia el mañana, y dedicarnos a reconocer la trayectoria pasada, la que también día a día ha ido configurando nuestro presente.

A nadie se le ocurriría pensar en sujetos, individuales o colectivos, desprovistos de dimensión espacial, carentes de marco socio-territorial que les contextualiza, que les vincula a una realidad y les otorga una de las señas esenciales de su identidad.

En teoría, también declaramos sin dudar que la dimensión temporal forma junto a la territorial el binomio de coordenadas que encuadran nuestra concreta realidad. Pero el quehacer cotidiano, cargado casi siempre de apresuramiento, nos impide muchas veces reconocer ese pasado que ha ido tallando nuestra personalidad actual y que, aún inconscientes de ello, se proyecta en nuestro presente. Por ello, el registro de los rasgos que conforman nuestra fisonomía, material e íntima, será uno de los hechos capitales que nos permita planificar con realismo el futuro”[1].

Estas palabras conforman los tres primeros párrafos de la introducción del libro titulado Hemen. Kutxa-Gipuzkoa, 1979-1995. En ellos, Elena Barrena Osoro expresa dos ideas que han inspirado el texto que comparto con el lector. En primer lugar, la invitación a salir de las obligaciones del día a día sin que para ello sean necesarias grandes conmemoraciones. En segundo lugar, la autora de esas palabras nos recuerda que el pasado se proyecta en nuestro presente “material” e “íntimo”, subrayando así la vinculación entre nuestro espacio, nuestro tiempo y nuestra identidad (individual y colectiva).

No cabe duda de que escribir el presente texto me ha permitido ausentarme, por un rato, de mis responsabilidades y tareas cotidianas. Sin embargo, y contradiciendo a la autora de Hemen, confieso que no lo hago sin un motivo importante, sin algo grande que conmemorar. Y no me refiero a que nuestra Fidelissima Bardulia Nunquam Superata vaya a cumplir 1000 años. El principal motivo que me ha llevado a escribir estas líneas es el reconocimiento a la persona que hizo comprensible el significado de aquella Iputza y renovó la mirada de la historiografía guipuzcoana en su tesis doctoral titulada Las transformaciones en la organización social de un territorio cantábrico durante la época medieval: la reforma histórica de Guipúzcoa, y publicada en 1989, hace treinta y cinco años; otra fecha “redonda”.

Con el pretexto de estas efemérides, David Zapirain se puso en contacto con distintos colegas, con personas cercanas a Elena y nos convenció -sin necesidad de insistir y con adhesiones, también, fidelissimas– de formar parte de un sencillo, pero sincero y sentido homenaje para reconocer a la autora del trabajo citado.

Mi pequeña participación en este más que merecido reconocimiento no va a ahondar en la labor investigadora de Elena Barrena ni en su notable contribución al conocimiento de nuestra historia; la historia vasca. Me consta que este aspecto quedará más que cubierto con las aportaciones de otros colegas mucho más capacitados para ello que yo y que también están embarcados en la misma aventura. Yo, para esta ocasión, voy a hacer un ejercicio de memoria. Presento, por tanto, un ejercicio personal, experiencial, testimonial y emotivo, inspirado por Mnemosyne y no por Clío. Se trata de un ejercicio individual, subjetivo, aunque todos sabemos que la memoria tiene también un carácter social, colectivo, compartido. En este ejercicio se entrelazan, inevitablemente, pasado y presente, un pasado que, como dice la propia Elena se proyecta en nuestro hoy “material e íntimo” y “ha ido tallando nuestra personalidad actual, nuestra identidad”. Esto es lo que voy a compartir en este texto: un relato, unos recuerdos, una memoria, mi memoria de y con Elena.

El primer capítulo de esta serie de piezas que quieren reconocer la labor y a la persona de Elena Barrena se ha centrado en un elemento nuclear de la identidad de la homenajeada: Elena-Maestra, con todo lo que ello significa y que David Zapirain ha sabido expresar con claridad, justicia y cariño. Esta faceta de Elena nos ha marcado a muchos, a muchas y confieso que a mí enormemente. Elena ha sido muy generosa con sus estudiantes. Nos enseñó a aprender, nos entrenó para preguntar, nos hizo dudar, cuestionarnos para poder analizar de manera crítica y con rigor la realidad que nos rodea, nos enseñó a pensar históricamente, nos dio herramientas para ello y lo hizo en unas clases intensas, tan duras como interesantes. La formación de los estudiantes ha estado en el centro de su quehacer como docente: ha sido algo que le ha preocupado y le ha ocupado. Elena ha dejado su impronta en la formación de muchos de nosotros y eso lo consiguen unos pocos. La maestra nos marcó, y en mi caso lo hizo tanto profesional como personalmente. Y esta idea, este sentimiento lejos de diluirse con el paso del tiempo, se me hace cada día más presente, más grande, más nuclear en mi forma de ser, en mi identidad. Elena ha sido toda una influencer.

Aunque la faceta de maestra ya ha sido resaltada por David, me resulta difícil empezar este ejercicio de memoria obviando un recuerdo, que tengo grabado profundamente, y que tuvo lugar en una clase de Historia de la Alta Edad Media Española. Lo recuerdo como si fuera ayer, aunque hayan pasado tres décadas. Yo tenía 18 años, era el curso 1994-95, primero de carrera. Además de las clases magistrales, Elena nos hacía preparar los temas del programa que teníamos que presentar, de forma oral y desde la tarima, una vez por semana. Todavía recuerdo la atmósfera de tensión y los nervios de todos los estudiantes cada vez que Elena revisaba la lista de clase y nombraba al agraciado o agraciada. Un día, claro, me nombró a mí, y me tocó exponer un tema que no me resultó nada fácil de entender ni de preparar. Se trataba de la afirmación monárquica en los territorios de la Marca Hispánica en la transición al feudalismo del libro de José María Mínguez titulado Las sociedades feudales 1. Mi juventud, mi inexperiencia, mis dificultades con el contenido del capítulo y de la asignatura, mis apuros con el idioma (hasta los 18 años estudié todo en euskera, pero la carrera la tuve que hacer en castellano y el primer curso me resultó complicado, también por este motivo) y la exigencia de la profesora me acompañaron en el camino que iba desde mi silla a la tarima; un camino que no era largo y que, sin embargo, se me hizo eterno. Lo recuerdo perfectamente, en cámara lenta. Subí a la tarima, me temblaban las rodillas y la voz. Empecé a presentar el tema, titubeante, al principio muy insegura y dubitativa. Elena me ayudó con varias preguntas, y me fui soltando, me fui concentrando y fui ganando seguridad. En un momento, Elena dio por finalizada mi presentación, me dio las gracias y me pidió que volviera a mi sitio. Y aquí la “anécdota”. Yo, con la osadía que confiere la ingenuidad, y cierta espontaneidad, que creo no me caracteriza, le respondí que no, que no había terminado, que me faltaban varias ideas por comentar. Todavía hoy no me reconozco en aquella acción. Mis compañeros y compañeras me miraron atónitos y Elena, lejos de llamarme la atención por semejante respuesta, reaccionó riéndose y, girándose hacia a mí, me dijo: “disculpa; por favor, continúa”. Y así lo hice. Continué.

Este episodio me marcó. Lo recuerdo como un primer punto de inflexión en mi etapa de estudiante. Gané confianza en mí misma, seguridad; dos características o cualidades que valoro mucho y que mi memoria las vincula con Elena-Maestra. Esta más que anécdota sirve a mi relato, me sirve a mí para situar en un lugar y en un momento concreto el inicio de la relación profesora-alumna, maestra-discípula; una relación que, por suerte para mí, no terminó ni 1994, ni en aquella tarima de una de las aulas de la zona del antiguo Paraninfo del campus donostiarra de la Universidad de Deusto. Para muestra otro hecho: veinte años después, Elena me acompañó como madrina en el acto de investidura de doctora que se celebró en el Paraninfo de la Universidad de Deusto, en el campus de Bilbao, en enero de 2014. Otro lugar y otro momento de la relación maestra-discípula que guardo en mi memoria. Veinte años entre Elena-profesora y Elena-madrina.

La redacción de este texto me ha hecho ver o tomar conciencia de que hoy, 2024, han pasado ya treinta años desde aquél “disculpa; por favor, continúa”. Confieso que he tenido que hacer las cuentas un par de veces porque me parecían muchos los años vividos. Ya se sabe, la memoria es recreación y se mueve en el plano de lo emotivo, incluso en el de la invención. Pero por mucho que este sea un ejercicio inspirado por Mnemosyne y no por Clío, hay hechos, hay datos que no puedo obviar. Y sí, han pasado treinta años desde aquel “continúa” y sí, hoy puedo decir que continué, y que, aunque en el recorrido de estos treinta años no haya estado acompañada solo por Elena, ella ha sido, sin duda, una constante y una referencia en un camino profesional lleno de idas y de venidas. Elena me dio el empujón inicial para echar a andar, me ha ayudado a levantarme en alguna caída, me ha tendido la mano para recorrer algún tramo más difícil y me la ha ido soltando cuando ha creído que yo podía sola, a pesar de mi resistencia.

Sobre esto último volveré más adelante, aunque es, al mismo tiempo, lo que me permite recordar y rescatar otra faceta de nuestra homenajeada, una, quizá, más desconocida para muchos, pero que, a mi entender, conforma igualmente su identidad. Me refiero a su labor y a su dedicación a la Universidad de Deusto en distintos cargos de responsabilidad y de gestión. Sin ánimo de exhaustividad (porque no es el objetivo y porque seguro que me olvido de algo), Elena Barrena ha sido directora del departamento de Historia de Euskal Herria de la Facultad de Filosofía y Letras del campus de Donostia entre 1994 y 1997, ha sido decana de la misma facultad entre 1997 y el año 2000, y decana de la nueva Facultad de Humanidades entre el 2000 y el 2003. En el año 2005 fue nombrada vicesecretaria para el campus de Donostia y ejerció esta responsabilidad hasta el año 2015 en el que fue nombrada adjunta al secretario general de la universidad; labor que desempeñó hasta su jubilación en 2018. Esta simple enumeración de los distintos cargos y responsabilidades asumidas ya nos proporciona una idea del compromiso de Elena Barrena con la Universidad de Deusto y de su dedicación a esta institución.

A esto voy a dedicar las siguientes líneas destacando dos ideas que a priori no tienen por qué ir unidas, pero que en Elena confluyen o forman parte de un todo, inevitablemente. Me refiero a dos elementos que, en mi opinión, siguen teniendo plena vigencia: por una parte, está el hecho de ser mujer y, por otra parte, la forma de estar en la Universidad y de entender la Universidad.

Empiezo por el primero de los elementos seleccionados y no lo hago porque este texto se vaya a publicar en el mes de marzo. En el curso 1965-1966, cuando la nueva universidad donostiarra se trasladó a su actual ubicación en Mundaiz, trabajaban en ella tres profesoras, mientras que eran casi setenta los profesores que ejercían la labor docente en aquel curso. La incorporación de las mujeres a los cargos de dirección en el campus donostiarra fue un proceso lento. La primera decana del campus fue Rosa María Ayerbe, nombrada decana de la Facultad de Filosofía y Letras en 1988. Le siguieron en el cargo Asunción Urzainki, decana de la misma facultad entre 1991 y 1997, y la propia Elena Barrena desde 1997 hasta el 2003. Fueron las primeras mujeres decanas en el campus, junto a Carmen Navarrete, nombrada directora de la biblioteca en 1995, y Rosa Cristóbal responsable de la administración del campus desde 2003. Estos números han conocido un vuelco en las últimas décadas y hoy día no hay espacios docentes, de investigación o de gestión en el que no estemos presentes las mujeres. En referencia a esta cuestión y, en concreto, a la progresiva incorporación de las mujeres a cargos de gestión en la Universidad, el profesor Juan Manuel Díaz de Guereñu afirmó en 2006, todavía en un contexto de inferioridad numérica, que “estos porcentajes pueden cambiar y van a ir cambiando, porque ningún prejuicio en contra se sostiene y menos que ninguno el de la eficacia”[2].

Fueron las primeras, las que abrieron camino, las que normalizaron un hecho tan natural como extraordinario, por inusual. Creo que las siguientes generaciones no hemos sabido reconocerles suficientemente o, al menos, no lo hemos hecho públicamente. Pienso que sus experiencias son todavía hoy desconocidas, quizás, porque ni ellas mismas las han relatado o se han relatado desde esta mirada. Es otra tarea pendiente, la de recoger los testimonios y las experiencias de estas mujeres en la Universidad, poniendo el foco en su condición de mujeres. Estoy convencida de que, de esta manera, podremos conocer otra historia de la Universidad de Deusto. El llamamiento está hecho. ¡A ver quién se anima!

El segundo de los elementos que he querido destacar y que también considero de actualidad es el relativo a la forma de estar en la Universidad y la de entender la institución. Elena representa a la perfección al conjunto de personas que conciben los cargos desde el compromiso, la responsabilidad y la vocación de servicio. Tres conceptos que tienen sus antónimos y que yo emparejo de la siguiente manera: compromiso versus oportunismo, responsabilidad versus frivolidad/superficialidad y vocación de servicio versus avidez de medrar e individualismo.

Elena asumió y ejerció el cargo de decana de la Facultad de Filosofía y Letras a finales de los años noventa, en una coyuntura de lento, pero claro declive de los títulos de “letras”. Además, el gobierno de la Universidad, consciente de que en un ámbito geográfico tan pequeño como el de la Comunidad Autónoma Vasca resultaba insostenible una oferta de títulos duplicada por territorios, sugirió la necesidad de una nueva redistribución de los mismos. A Elena le tocó gestionar la desaparición de Filología Vasca del campus donostiarra en 2001 y tuvo que ver una carrera de Historia progresivamente mermada en número de estudiantes (dejó de impartirse en 2005). Ser decana de una facultad en esta coyuntura no fue ningún regalo y únicamente el compromiso, la responsabilidad y la vocación de servicio, además de, seguramente, el anhelo de supervivencia, explican la asunción del encargo. Elena se echó a sus espaldas la carga de re-inventar la facultad. La Facultad de Humanidades fue creada en 1999, siendo ella decana y Dionisio Aranzadi vicerrector del campus. Los estudios en Humanidades: Empresa (1997-98) y Humanidades: Comunicación (1999-2000) fueron la apuesta de la nueva Facultad. Con esto no quiero transmitir la idea de que a Elena le tocara el peor momento; todas las épocas, pasadas y presentes, tienen lo suyo. Tampoco quiero decir que lo hiciera sola. Pero ser decana de esta facultad en aquel momento no debió resultar sencillo. El reto era enorme. Se trataba de reflotar un barco que se estaba hundiendo y que estaba lleno de personas. Y eso no se entiende si no es desde el compromiso, la responsabilidad, el servicio y la dedicación.

Desde 2005 a 2015 Elena fue vicesecretaria general del campus de Donostia. Reorientó radicalmente su labor universitaria para ocuparse de dirigir, supervisar y mejorar todos los procesos relacionados con la gestión de los expedientes de los estudiantes, los títulos, los planes de estudio o las normativas académicas. Una labor tan fundamental como invisible en una universidad. Dedicó a esta tarea una década de su vida profesional. Trabajó con dos secretarios generales, Begoña Arrieta y Álvaro de la Rica. Le tocó gestionar todos los cambios de los planes de estudios derivados de la reforma Bolonia; impulsó el trabajo conjunto y colaborativo con la secretaría general del campus de Bilbao, algo novedoso, ahora diríamos innovador, así como la relación con todas las facultades; elaboró las nuevas normas académicas de los estudios de grado, posgrado y doctorado de la Universidad, y tantas cosas más. Todo ello con mucho trabajo, intensa dedicación, rigor, compromiso, responsabilidad y servicio silencioso, siempre lejos de “la foto”.

Yo he tenido la suerte de compartir con Elena parte de esta etapa. Retomo aquí eso que he dicho que dejaba para “más adelante”. En el curso 2014-2015, me volvió a tender la mano. Elena es una persona reflexiva, que planifica, de las que no deja nada para mañana, y ya por aquél entonces pensaba en su jubilación. Y aquí, de nuevo, compromiso, responsabilidad y servicio. Elena no pensó en su jubilación en clave exclusivamente personal e individual, que, por otra parte, ¡bien podía haberlo hecho porque merecido lo tenía! Hasta en el momento de la jubilación prevaleció lo colectivo y lo institucional, y la pensó y planificó en clave de relevo. Tenía que enseñar a alguien la labor a la que se había dedicado en la última década. Y pensó en mí. En el curso 2014-2015 fui su adjunta y un año más tarde fui nombrada vicesecretaria del campus de Donostia, mientras Elena fue nombrada adjunta al secretario general. Desde esta fecha y hasta su jubilación en 2018, ambas compartimos despacho en la oficina de secretaría general del campus donostiarra. Fueron cuatro años muy intensos de formación en un área totalmente desconocida para mí. En la última etapa laboral de Elena, volvía a asomar la Elena-Maestra, que, en realidad, nunca ha desaparecido. Volví a aprender mucho de ella, con ella, día a día, en un despacho que rediseñó para trabajar de igual a igual; lo bautizó como “el tú y yo”. Sin que se notara, Elena controló los tiempos y las responsabilidades del “tándem”; marcando el ritmo del pedaleo ella en un principio, y dejándome marcarlo a mí, posteriormente, sin casi darme cuenta. Una maestra. Formamos un buen equipo, más allá de nuestras naturales diferencias.

Elena se jubiló en mayo de 2018. En julio del mismo año fui nombrada secretaria general de la Universidad de Deusto. Este hecho resulta imposible de comprender sin Elena. Una vez más, ella creyó más en mí que yo misma. Una vez más me empujó, me animó, me enfrentó a un espejo en el que me hizo ver lo que yo no veía. Y lo volvió a hacer desde el compromiso y la responsabilidad; eso sí, dejándome la libertad de la decisión. Como se dice ahora, Elena me ha empoderado en más de una ocasión en mi vida profesional. Y le estoy muy agradecida, también, por ello. He intentado desempeñar esta labor guiada por los principios que ella me ha transmitido siempre con su ejemplo. Espero no haberla decepcionado.

Estoy casi segura de que Elena no ha podido escapar de algo que se repite cuando cerramos una etapa. Me refiero a hacer balance, a mirar atrás, a repasar la trayectoria profesional y a enumerar todas las renuncias que se han tenido que hacer para, en este caso, dedicarse en cuerpo y alma a la universidad. Yo no puedo responder por ella. Se trata de una valoración absolutamente personal e íntima. Pero sí puedo decir(le) que, para algunas, ha merecido la pena. Con nuestras contradicciones, limitaciones y miserias diarias, algunos, algunas seguimos creyendo en esa manera de estar en la Universidad y de entenderla. Lo intentamos cada día y en cada intento, te haces presente, Elena.

Responsabilidad, compromiso, servicio, dedicación, rigor, fuerza, valentía, principios, honestidad, respeto, profesionalidad y generosidad son las palabras que más me resuenan para describir a la eibarresa a la que queremos reconocer hoy con este sencillo homenaje en forma de distintos capítulos. Este ha sido el mío. Elena Barrena Osoro: eskerrik asko bihotzez! Y, tomando prestado el lema de Emakunde para este 8 de marzo, Zu(e)taz harro!

Eider Landaberea Abad

Donostia, 2024ko martxoak 11.


[1] BARRENA OSORO, Elena: Hemen: Kutxa-Gipuzkoa, 1879-1995. Donostia: Kutxa Fundazioa, 1995, p. 25.

[2] DÍAZ DE GUEREÑU, Juan Manuel: Campus de Mundaiz: 50 años de universidad en San Sebastián. Donostia: Kutxa Fundazioa, 2006, p. 167.

Artxiboak

Emakumeak artxibo historikoetan

Emakumearen eguna dela eta artxibozainen artean jarduera txiki bat sustatu dugu. Gure artxiboetan zein dokumentazio dugu esanguratsua eta historikoa (50 urte baino gehiagokoa) emakume bat protagonista duena. Abiapuntua tipikoa, edozein ikerketa historiko egiteko erabiltzen dena. Hipotesia ere: dokumentazio historikoan azalduko zaigu alarguna bezala, ezkonkide bezala,… beti bigarren mailako paperak egiten. Emaitza, polita.

3 arlo bereiztu ditugu:

Denbora librea

Arlo honetarako, nola ez, Eibarko Klub Deportiboaren funtsa aukeratu dugu. Elkarte honek azken ehun urteetan itzelezko presentzia izan du Eibarren orohar. Bai kiroletan, eta baita denbora librea eta gizartean bertan ere. Tarteka, Kezka izeneko aldizkaria argitaratzen du elkarteak. Bertan, bazkideek beren kirol frogen inguruko berri ematen dute. 1967 urteko apirileko alean baina hara non kirolaz gain ere beste gai interesgarri bat lantzen den. Emakume batek gainera! “Clima del club” izenburua duen artikulua sinatzen du Amaya Aseguinolazak. Bertan, emakumearen papera klubean eta bere tabernan ausnartzen duelarik: “…las chicas que formamos parte del club, podríamos cambiar el ambiente que ahora reina en nuestra querida sociedad…”.

Eibarko Klub Deportiboaren Artxiboa, signatura: CDE0651

Editorialak berak ere jasotzen du honen inguruko hausnarketa. Hitzak gaur egun bizi dugun momenturako oso aproposak ez diren arren, kontestuan jarrita izugarrizko pisua dutela eta garaian eztabaida sortuko zutela garbi dago: “… Ahora que la mujer ha invadido la Sociedad, ocupando puestos y desempeñando cargos que antaño eran de exclusividad masculina, no es de extrañar que haya puesto sus ojos en nuestro Club Deportivo…”.

Morala

Emakumea beti galtzaile atera da arlo honetan. Bere ardura izan da betidanik (eta gehiegitan baita oraindik ere) zuzentasunaren eta “garbitasunaren” eredu izatea. Emakumeek moraltasuna inposatua zuten jaiotzen ziren momentutik eta horren baldintzapean jardun behar ziren beti. Zarautzeko udal artxiboan 1948 urteko agiri bat aurkitu dugu. Bertan erabakitzen da Isabel zentzategian sartu behar dela: “…la gravedad de su conducta moral, que produce el natural escándalo en la población, aparte del mal ejemplo… entre la juventud…”.

Zarauzko Udal Artxiboa, signatura: 113-17

Zeren, emakumearen ardura zen moralaren aginduak beteaz jokatzea eta bizitzea. Baina baita honen adibide eman eta hezitzea ere. Horregatik, emakumeak izan ohi ziren, besteak beste:

Irakaslea: Villabonan 1793 urtean, María Micaela Atxukarrok eskatu zuen haurren irakasle izateko lana. Udalbatzak eskaera akta liburuan kopiatu eta ardura berari ematen dio. Honela dio: “…suplica se le conceda la enseñanza de niñas y muchachas de esta villa, en leer, escribir, coser, planchar y otras habilidades correspondientes a una mujer…”.

Villabonako Udal Artxiboa, signatura: 0005CF

Serora: eliza eta baselizetako zaindariak, noski ohikoenak, emakumeak. Orendainek 1884 urtean Josefa Antonia Zubillaga izendatu zuen San Sebastian baselizako serora. Bere funtzioen artean soldata eliza garbia mantentzea, santuaren irudiaren aurrean argia jartzea gabetan eta apaizak meza emango duenetan… horiek ohikoak, baina harritu gaituen beste bat: “…de retejar el tejado cuando convenga…”. Langileak deitu eta ordaintzea esan nahiko dute? Ez du zehazten.

Orendaingo Udal artxiboa, signatura: 003-40

Ogibideak

Gorago aipatu ditugu bi, serora eta irakaslea, baina bazeuden emakumeentzako beste ohiko lan batzuek ere: tabernariak, ileapaindegiak, jostunak… beranduxeago baita bulegoetako administrariak ere. 1910 urtean Ibarrako “La Tolosana” paper frabikan lanean hasiko zen Agueda Zinkunegi Lazkano. Baina horretarako lehendabizi aitak baimena eman behar izan zion udaletxean bertan alkatearen eta idazkariaren aurrean. Honela dio aitak: “…otorgaba mi pleno consentimiento y autorización para que como jornalera pueda dedicarse a trabajar…”.

Orendaingo Udal Artxiboa, signatura: 003-40

Baina, gure harridura sortu duten dokumentuak ere aurkitu ditugu ogibideen gaian: hainbat artxibotan topatu ditugu gizonentzako ogibideak izan ohi zirenak emakumeek egiten. Gehienetan, hala beharrez eta aldi batekoak, hutsuneak bete bitartean, baina ez beti eta ez edonolakoak. Hona hemen adibide batzuek:

Villabonan 1805 urtean herria haragiz hornitzeko esleipena zuen gizonezkoa hil zen eta hitzarmenaren epea bete bitartean lan hori Magdalena Garmendiak betetzea onartu zen udalbatzak. Ez hori bakarrik, baldintza berdinak errespetatu zizkioten.

Villabonako Udal Artxiboa, signatura: signatura: 0005CF

Asteasu berriz bi adibide ditugu. Batetik, Guda Zibila hasi zenean idazkaria atxilotua izan zen eta bere alabak ordezkatu zuen hilabete batzutan. Urtebete beranduago, udal arielen administratzailearen kargua ere libre geratu zen eta emakume batek bete zuen. Kasu honetan eztabaida akta liburuan jaso zen. Lehenengo osokoan mahai gainean geratu zen gaia honako arrazoiagatik: “…por encontrar alguna dificultad en que no sea hombre quien haya de desempeñar dicho cargo…”. Pare bat hilabete beranduago ospatutako osokoan berriz aukera hau onartu eta Concepción Esnaola izendatu zuten arielen administratzaile.

Asteasuko Udal Artxiboa, signatura: H280-04

Abaltzisketan 1871 urtean medikua hil eta bere ordez Juliana Onzalo alaba kontratatu zuten berria aurkitu bitartean. Honek garbi uzten du alabak behar adina formakuntza zuela mediku eta zirujau ardura bere gain hartzeko. Kasu honetan ere nabarmentzekoa da aurreko kontratatuaren baldintza berdinetan aritu zela lanean. Honela erabaki zuen osokoak: “…y se obligaban a pagar igual salario que al cirujano anterior y en la misma forma…”.

Abaltzisketako Udal Artxiboa, signatura: 0003-09

Ogibide arrotzetan azken adibide bat. Gipuzkoako Artxibo Orokorrean Anselma Berrotaran Sagarzazuk errege-zergak ordaintzearen salbuespena eskatu zuen Glorioso San Antonio arrantza untzia legeak aginduta bezala herrialdean bertan eraiki bait zuen. 1936 urtean Anselmak untzi bat eraikitzeko hitzarmenak egin zituen Hondarribiako ontziola batean.

Gipuzkoako Artxibo Orokorra, signatura: AGG-GAO DPG JDIT1434

Amaitzeko, hiru multzoetan zuzenean sartu daitekeen espedientea. Hondarribiako Udal Artxiboan gordeta dagoena. 1611 urtean sorginak zirela eta sei emakumek jasandako auzia. Honela zioten: “…brujas maestras que embrujaban y habían embrujado muchas criaturas y las dichas criaturas lo decían, declaraban y manifestaban y que en dicho ofício y secta demoniaca…”. Bi urteko zigor espetxea jasan zuten, baina gero aske utzi zituzten. Orduan hasi omen zen gizartearen pentsatzeko modua aldatzen eta sorginen jazarpena alde batera uzten.

Hondarribiako Udal Artxiboa, signatura: B-1-I-5-2

Ondorioz, emakumezkoak presente daude gure Artxiboetan. Neurri txikiago batean, bai, baina bilaketa egokiak eginda uste duguna baino gehiagotan eta egoera kuriosoetan aurkitu dugu adibidea. Gutxi azaltzen bagara historiako liburuetan, bada dokumentazio asko ez dugulako, baina baita bilatzeko lanak gutxi direlako ere. Honetan guztian sakontzeko beharrezkoa da erakundeek ikerketak sustatzea.

Ereiteneko artxibozainak

Bloga

Elena Barrena Osoro: irakasle

Maisu/maistra ere izan zitekeen, hitzak bere muinean “onena”, “gorena” eta horrelakoak omen daramatza eta. Baina ikastea eragin digu Elenak; eta hori irakastea da, azken batean. Eta nahiago dugu horrela azaldu unibertsitatean hasitako harremana: irakasle izan dugu bera. Izan ere, unibertsitateko giro gris eta apal hartan, bost urte luzez, irakaskuntzan aritzen zirenen artean oso gutxi arduratu ziren irakasteaz. Maisuki irakatsi zigun hark, ordea. Hezkuntza arloan ez ezik, baita alor profesionalean eta maila pertsonalean ere.

Elena Barrena irakasleaz aritzea egokitu zait artikulu sorta honetan. Noski, kontakizun pertsonala izango da; pertsonalaren baitan, norberarena, profesionala eta politikoa elkarrekin batzen direla jakin badakigu eta. Guri dagokigunez, Elenaren eraginik gabe, haren gaitasunik gabe, nekez izango genukeen egun dugun ofizioa. Haren magisteritzarik jaso izan ez bagenu, Ereiten enpresak ez zukeen argirik ikusiko: Elenak berorren sorreran zuzeneko parte hartzerik izan ez zuen arren, gure formakuntzaren hazia ondo baino hobeto bermatu baitzuen. Haren eskolarik gabe, bestalde, are apalagoak izango ziratekeen Juan Carlos Morak eta biok Gipuzkoako historiari buruz han-hemenka idatzitakoak ere. Bere bultzadarik gabe, nik neuk ez nuke doktoradutza burutuko, ezingo nukeen. Eta, azkenik, bere irakaspenak formakuntza formalaren esparrutik hedatu izan ez balitu, ez genukeen sinetsiko historialari eta dokumentalistaren ofizioa lanerako aukera serios eta emankorra izan zitekeenik. Horri helduko diogu jarraian, eta kontatuko duguna oso pertsonala izango da, lagun eta irakasle bikain izan dudan Elenaren eskutik ikasitakoa azaldu nahi dut eta.

Horrenbestez, aspaldiko zorra kitatu nahi genuke testu honen bidez. Publikoki kitatu ere. Eta pertsonala izango da, baina memoria ariketa ere bada. Arestian aipatu legez, ez gara memoria pertsonalaz ari soilik. Pertsonala, profesionala; politikoa, beraz. Baina, politikoa, ez bere zentzurik zabalduenean, Etxetik Plazara doan bideak daukan zentzuan baizik; eta, hain zuzen, Plazara iristen lagundu digun hori kontakizunaren ardatz hartuta.

Kontu kitaketa horren beharra aspaldidanik izan dugu gogoan, baina 2020ko abenduan temati agertu zitzaigun begien aurrean. Euskal Herriko bideei buruzko sinposioa antolatu zuten Donostian; eta niri han izateko zoria fortunatu zitzaidan1. Elena Barrena, ordea, ez zegoen parte-hartzaileen artean. Harrigarria, Euskal Herriko bideen gaineko historiografia erabat berritu eta eguneratu baitzuen Gipuzkoako Komunikabideen Historia bildumak2,, bere zuzendaritzapean (Jose Antonio Rodriguez Ranzek jarraitu zion gerora). Berez dator metafora: bidea urratu zuen. Bildumaren bigarren alea dokumentatzea eskatu zidan Elenak. Hilabete haiek, garbi esanda, karrera osoak adina balio izan zuten. Paleografian trebatu behar, Gipuzkoako Historiari buruzko liburu eta artikuluak bilatu, irakurri, ulertu, eztabaidatu… eta Gipuzkoako Artxibo Orokorrean ikertu. 1994an izan zen, hau da, aurreko mendean eta bizimoduan… Aro profesional eta aro pertsonal berriaren hastapenean.

Horiek horrela, Elena Barrena irakasleaz aurkeztu nahi dudan lehen aldea dozentearena da, Unibertsitateko irakaslearena, hain zuzen ere. Irakaspenak bi mailatan jaso genituen. Lehena, molde klasikoan; gelan, alegia. Euskal Herriko Historia karrera osoko klaserik interesgarriena izan genuen, ez soilik edukiagatik, baita bi urtez izandako irakasleengatik ere3.

Elenaren klaseak direla eta, historiari buruz jakin uste genuena hankaz gora jarri zuen. Tabuak hautsi zituen. Horretarako, guztiz berriak ziren ideiak, kontzeptuak eta gertakizunak ulertzeko tresnak eman zizkigun. Esate baterako, ezin ahaztu Roger Collins-en Los Vascos liburuaren irakurketa kritikoa. Liburua gaztelaniara itzuli berria zen4. Autoreak maitekiro jorratzen zuen gaia, baina ez behar bezain zorrotz eta zehatz. Historia eta mitoa nahasturik, gertakizun historikoak, azalpen errazik ez zutenak behintzat, nolabaiteko magiaren ondorio balira bezala aurkezten zituen… Pentsamendu kritikoa, ofizioaren inguruko hausnarketa eta argudioak aurretik landu, eta metodologia sendoaren laguntzaz bermatuta, majo larrutu genuen Collinsen liburua. Gure lana kalitatez eta profesionaltasunez egin behar genuela konturatu ginen. Unibertsitatean ginen! Gertuko gizarteari ezer eskaini nahi izatekotan, beraz, karrera batean matrikulatzea ez zen aski. Trebatu, hobetu, saiatu… dialektika erabili behar zen eta horretarako ondo formatu behar.

Unibertsaltasuna bereiztasunean eta azaltzeko ezintasunean oinarritu beharrean, munduan egoteko eskubidea normaltasunean oinarritzen ikasi genuen. Historialariak leinuaren azti edo memoriaren zaindari izateak ez zuen esan nahi gure patua iraganaren edo halabeharrez beteko zen sineskeriaren esku utzi behar zenik. Memoria astintzeak, kasu honetan, beste helburu bat zeukan: gizarte edo jendarte jakin batek egindako bidea ilustratzea, munduan modu estandarizatuan izan zedin. Euskal herritarrak “aro bakoitzak eskatzen zuen bezalakoak” izan ginen, garaian garaikoak. Eta, ondorioz, baita oraingo aro honetan ere. Aroan egoteko edo garaian garaiko izateko modua gure komunitatean erabakitzen ahal genuen. Hori bai hori ideia ahaltsua: Geure buruaren jabe gara; sortzen ditugun harremanen baitakoak dira gure oraina eta geroa. XX. mendetik aurrera izan ahal izateko, bistan da zeren beharra dagoen: Estatua. Era berean, Estatua antolaketa mota historikoa da. Ez da beti izan. Hori gabeko Euskal Herria ere bazela ikasi genuen, egungo beharrek ez omen zuten eta, aspaldikoak izan behar. Baina horrek ez zuen esan nahi egoteko molde horietatik aldenduak ginenik, zirenik. Alderantziz.

Elenak gurekin partekatu zituen ezagutzak ez ziren makalak izan gela barruan. Adibide bat jartzearren, ohiko gaitegi hertsitik atera, eta begiak lurralde osora zabaltzeko grina piztu zigun, aurrerago Manex Goienetxek egingo zuen moduan; edota Irulegikoa hari historikoan ulertzeko balekoa den interpretazio ez lineal ez eta lurralde osorako aldiberekoa ere.

Historiaren eta gizarte-espazioaren arteko harremanak ulertzeko modu zehatz hori egokia iruditu izan zait beti. Euskal mitologia ondo ulertzeko eta kontakizun horien itzala errealitatearekin lotzeko baliagarri direlakoan nago; eta erromatar inperioaren gainbeheratik Erdi Aroko egitura politikoetaraino doan zubia osatzen dutelakoan: jentilak Baiona —Txingudi— eta Aiako harria batzen; Martin Txiki Goierriko populazionearen ibilbidea kontatzen; Polifemo Haizeoletako Ttartalo bihurtuta; Lamiak, hiriguneetatik ihes, txanponak ezkutatzen… Era berean, Oiartzun–Urruña espazioaren garapena erromatarren ostean, eta bi espazioen arteko lehia eta antzekotasunak; Akitaniaren nondik norakoak; ospe txarra edo batere ezagunak ez diren nafar errege-erreginak; Banukasi-Aritza gure Merlin-Arthur gisa ezaugarrituta… Gai hauek izan lezaketen interesa pertsonala baino ez da, agian. Jakina, kontu horiek behar bezala garatzeko gaitasunak, berriz, politiko bihurtuko lituzke, betiere, izaera historikoari eta historialariaren metodoari eutsita. Ez dut esan nahi horiek zirenik klaseetako gaiak; horiek oinarri hartuta, bestelako arazo, enigma, gako eta abar garatzeko edo argitzeko erabil daitezkeela baizik. Erran nahi baita: ikertzeko erronka edota jakintza-gaia bihur litezke. Beste gai batzuek, ostera, aplikazio praktikoagoa izan zuten gure bizitza profesionalean; han hemen, Gipuzkoako herrietako historia berritu nahian, berriz ere egitura politiko administratiboei (tokikoei zein probintzialei) heldu genien, garapen gisa ulertuta betiere, hots, une jakin batean sortu eta giza harremanen baitako indar erlazioaren ondorio zirela kontuan hartuta.

Historiaren inguruan piztutako debate hurbilak ere ezagutu genituen. Agian txikikeriak izango ziren, baina, nolanahi ere, ofizioari zegokion eta badagokion giroaren eta askotan kiratsaren erakusle ziren. Santioko bidea, tenplarioak edo Adarra mendiko zubi ustez erromatarra behin eta berriz azaleratzen dira oraindik ere, interes pertsonalak historialari senari gailentzen zaizkion egoeren aurrean.

Klase mamitsu, gogor eta interesgarri haien kontuak amaitzeko, ezinbestekoa zait 1989-90eko negua aipatzea (Elenaren beraren baimenaz). Lurraldetasunaz inoizko klaserik magistralena eman zigun. Hitzak soberan dauden arren, emandako klaseari gaur metaklasea deituko geniokeen, ordukoaz bikain jardun baitzen, oraingoari begirik galdu gabe; tinkontasun eta profesionaltasun osoz, alegia.

Formazio bikaina, berria eta eskuzabala eskaintzeaz batera, mugak birrindu zituen, “gela” ez baitzen irakasteko gune bakarra izan. Ofizioa, historialari izateko aukera, aurrez aurreko jakintzaren trasmisioa, ariketa praktikoak… Hori guztia jarri zuen Elenak gure eskura. Eskuzabaltasunez. Eta horixe da, hain zuzen, aipatu beharreko bigarren gakoa: irakasteko moldean eskola sortu zuen.

Artean karrera amaitu gabeak ginela, trebatze taldean parte hartzeko aukera eman zigun Elenak. Ezin jakin zein izen arranditsu jarriko lioketen gaur egun halako ekimenari. Orduan, besterik gabe, “ikerketa batean parte hartzeko aukera” deitu zitzaion. Horri esker, besterik gabe lizentziadunak izan beharrean, historialari bihurtzeko aukera eman zigun. Gipuzkoako baselizen datutegia osatzen laguntzea, eskuz, lan hutsala irudituko zaizuen arren, Gipuzkoako geografia, artea, antolaketa, eta, jakina, osaketa historikoa ulertzeko eta barneratzeko ariketa itzela izan zen. Itzela ez ezik, baita bikaina ere, lanean hasi berria denari laguntzen, zuzentzen eta animatzen ikasteko. Hasierako lan hura, beraz, eskola izan zen, zentzu guztietan.

Hau da: unibertsitarioak izan aurretik, Unibertsitate batean egiten ohi ziren “gauzak” egiten aritu ginen. Ikerlari talde bateko partaideak izan ginen! Hori guztia nola egiten den ikasi genuen! Errealitateak, ordea, besterik ere erakutsi zigun: ikerketarako prestakuntza edo teoriaren aplikazio praktikoa beste upel bateko sagardoa direla; Unibertsitatean ez zeuden propio gure zain. Baten batek probokatu edo eskaini ezean, jai zegoen. Baina Elenak halaxe egin zuen. XXI. mendean, lizentziatu berri diren gizon-emakume askoren curriculumak jasotzen ditugu guk, eta berehala antzematen dugu, behin eta berriz gainera, ikasketetan ez zutela guk adinako zorterik izan.

Gure formazioa modu integralean eskainita, Elena Barrena aitzindari bihurtu zen. Horretara dator arestian esandakoa: formazio hori gabe, nekez bihurtuko ginatekeen historialari.

Urteen perspektibaz argi eta garbi ikusi dugu Elena nolabaiteko eskola sortzen ari zela unibertsitatean, eta eskola hori egundaino iritsi dela. Josean Marín eta Josean Achón ere han ziren, besteak beste. Baita Luzia Alberro eta Eider Landaberea ere, geroago. Urtez urte luzatutako kontu horretan esanguratsua da, adibidez, nola eraldatu diren generoa eta hizkuntza. Aipatutako lagunek, Leyre Arrieta ere tarteko, Unibertsitatean segitzen dute klaseak ematen. Pentsa zer nolako katea osatu zuen.

Agian perspektiba behar da horretaz ohartzeko. Niri behintzat hala gertatu zitzaidan 2021eko abenduan. Uxuen ari ginen lanean, eta hango alkate Ruben Sanchezek La Blanca baselizaren jabetza komunitarioa epaitegian defendatzen laguntzeko eskatu zigun. Ataka estuan jarri gintuen, baina argudioak osatze aldera, lurraldearen okupazioaren nondik norakoak azaldu genituen, eta haren antolaketari eutsi genion, zeri bestela. Elena Barrena ez ezik, haren bide-erakusle Garcia de Cortazar ere aipatu genuen, eta gure burua tradizio historiografiko horretan kokatu genuen. Epaiketan entzun beharrreko horiek merezi izan zuten, Gerora Elenari kontatu nion, ia barkamena eskatuz, baina hark emandako erantzuna borobila izan zen: bai, Eskola horretakoak ginen; bai, ondo jokatuta; eta bai, hori harro esatea zilegi zen.

Denborak ez du kidetza hori desegin; leinuak deiadarra jo, eta gu dantzan. Nolabaiteko aitortza eta elkarlanerako grina zalantzagabea erakutsi diogu elkarri urte hauetan. Unibertsitatetik kanpo egon arren, Eskola horretan irabazitakoa hartu dute beti aintzat besteek, beraiekin batera klaseak ematea eskaintzeraino, aukera izan denean; bueltan, ekimen honetan hartuko dute parte haietako gehienek. Ziur naiz, gainera, leinu buruari zor zaion errespetuagatik eta inoiz formalizatu ez den Eskolakidetza direla horretarako arrazoirik behinenak.

Trebatze talde hartatik, esan bezala, profesional handiak atera ziren. Bitartean, guk geure bideari eman genion hasiera. Bide profesionala hori ere; lanaren balorea Elenak jarri zigun agerian. Zehaztapen bat: balorea diogunean, balio ekonomikoaz ari gara. Hain zuzen, horixe bera dugu azpimarratu beharreko hirugarren irakasgaia: lanaren balioa.

Ermitetatik Gipuzkoako bideetara pasatu ginen. Eta hori benetako lana zen, alegia, ordaindua. Hots, profesionalak ginen! Eta hori, esan gabe doa, ez zen batere normala. Zer esanik ez gaurko egunean, bekak eta praktikak ezkutuko lan bihurtu direnean. Esan nahi baita: hasierako planteamendua egin zuenean, guk ere kobratu egingo genuela erabaki zuen lanaren zuzendari Elenak. Ez ginen debaldeko bekario, beraz, hain zuzen, lana, edukiak eta informazioa sortzen ari ginelako, artean ikasleak izan arren. Formula bat aurkitu behar izan zuen, ordaina jaso genezan; eta horrekin beste irakasgai bat eskaini zigun bidenabar: gure lanari balioa ematearena. Guztiz koherentea eta normala zen, bestalde. Zer dela eta, harritu? Baina, beharbada bai… XXI. mendean gara, eta lana praktiken azpian ezkutatzen dela ikusi duenari harrigarria egingo zaio guztiz. Hori ere ikasgaia izan da, profesionala eta pertsonala gurutzatu eta politiko bihurtzen den ikasgaia, jokatzeko printzipio bihurtzeraino. Pentsatu nahi dugu Elenaren jokaera hori geure egin genuela; geure harreman laboralera ekarri dugula.

Irakaslearen ardura ez zen hortan gelditu, ez horixe. Ardura horren baitan, batetik lana bilatzeko laguntza, eta bestetik doktoradutza gorpuzteko laguntza ere bere egin zituen. Biak ala biak aurretik aipatu ikuskeran kokatzen ditugu. Hau da: klasean, gaiak komentatzea baino gehiago, irakasle izatea da langintza, Barrenaren ikuspuntutik behintzat. Egun era guztietako izendapenak asmatu ditugu horretarako: zaintza, tutoretza, mentoretza… Elenak ardura soziala jarri zuen mahai gainean, hala sentitu genuen guk. Hiru opari itzel egin zizkigun. Lehena, gazteegi izanagatik ere, Unibertsitatean klaseak emateko aukera: ausarta izan zen, bai gugan konfiantza jartzean, bai eta kontratua negoziatzen laguntzean ere, garai hartan. 1996. urtean, hain zuzen, espetxe zigorra betetzen ari bainintzen, intsumiso egin nintzelako. Bigarren oparia, dokumentalista moduan aritzeko aukera. Horrek erabat zabaldu zigun bide profesionala; eta gaurdaino ekarri gaitu. Hirugarrena, gure tesia. Gorago aipatu dugun lehen lan hartan, Gipuzkoako bideei buruzko lan hartan, tesi baterako ideiak hasi ziren agertzen. Historian zeharreko bazterketa sozialaren gaineko gure interesari bide ematen saiatu zen Elena: Gipuzkoa izaki politiko izatetik izaki administratibora bihurtzea ez ote zen bazterketa kolektiboa ere. Azkenean baina, bideetan agertzen ziren ustekabeko protagonistak nagusitu ziren tesian: euskal bandoleroak eta horiek jazartzeko modu berria, polizia: Bistan denez espazio politikoaren antolaketaren ideia ez zegoen ikerketa honetatik oso aparte. Halere, tesiari oso bestelako bultzada eman zion, ikerketa burutu ahal izateko laguntza ekonomikoa lortzen, Rodriguez Ranz irakaslearen bidez. Kontakizun pertsonal honetan ezin aipatu gabe utzi.

Bistan denez, gorago aipatutako hiru esparruak —pertsonala, politikoa eta profesionala— ez dira erraz bereiztekoak. Baina horren ardatzean ezinbestean ardura dagoela esango genuke. Irakasle senaren baitan gotortzen den arduraz ari naiz.

Alabaina, tartean kontakizun pertsonalik izango ez balitz edota zorra publikoki kitatu beharko ez balitz, Barrena doktore eta irakaslearen ekarpena neurtzeko gailurik ere izango genuke: hain zuzen ere, bere tesia bera, eta Gipuzkoako historiografia berritzen izandako eragina.

Subjektu politikoen garapen historikoari erreparatzea izugarrizko irakasgaia da. Eta garapen horretan eragiteko borrokatzen diren indarrak edo aldeak identifikatzea eta ulertzea irakaspen horren bigarren ondorioa dela esan liteke. Gure nahiak ez daude iraganean, garatutako bizi estrategietan eta horren ondorioz galtzen edo irabazten ditugun abaguneetan baizik.

E.P. Thompsonena ematen duen ideia hori, lurraldearen osagaiei aplikatzean, ongi baino hobeto identifikatuta agertzen ziren Gipuzkoa historikoak. Ez zen, jakina, hautu neutroa; bai ordea guztiz historikoa. Horretara dator gure izaera bikoitza. Batetik, historialariarena, eta bestetik, historiaren dialektikaren bidez mundua ulertu eta eraldatu nahi duenarena. Eta biak, bat eginda.

Erro oso bestelakoa izanik ere, balekoa izan da kontzeptualizazioa egungo mundua ulertzeko, Jason W. Mooren deskribapenarekin bat eginez; alegia, kapitalak bere mesederako eta kontrolik gabe bultzatu duen eraldaketa lurraldearen ordenazio soziala ere bada, oraingo honetan ordenazioak finantza kapitalaren alde jokatu eta lurraldearen barruko biosfera osoa hartu badu ere. Beraz, espazioa eta bizitza ordenatzea ez da soilik geografia edo geologia, mundu ikuskera nagusitzeko borroka ere bada.

Horiek horrela, 90eko hamarraldian hasi eta 20 bat urtez luzatu zen Gipuzkoako historiografiaren berritzea azalera ekartzea ondo ulertuko dela uste dut. Hau da, 35 urte asko badira ere –tesiak beste horrenbeste beteko ditu5–, ikerketa lan itzel horrek ondo eutsi dio bere ideia nagusiari.

Euskal erakundeen bilakaera historikoa aitortzea, hau da, testuinguru batean sortu zirela aintzat hartzea, ematen duena baino ideia ahaltsuagoa da. Besteak beste, politikan zein historian nagusi den “unidad de destino en lo universal” deritzon ardatza birrintzen duelako, modu praktikoan. Klasean iradokitako ideiak azkar batean laburbildu, Gran Atlas Histórico del Mundo Vasco bilduman sartu eta Euskal Herri osora zabaldu nahi izana eskertzekoa da. Oraindik ere gida gisa balio duten ideiak dira, eta gozamen hutsa da. Lurraldearen garapena politikoa izan zen, inondik ere. Kultura eta espazio komuna betetzen zuen giza taldearenaz ere ari gara.

Elenak bere tesia argitaratu ondoren, Gipuzkoako komunikabideen historia bilduma lurraldearen antolaketarekin lotu eta haren ondoriotzat jo zen, eta hala, marko teoriko orokorra berritu eta finkatu ostean, Gipuzkoa, Gipuzkoako herri, gizarte, barne gatazka eta gainerakoak beste era batean islatu ziren liburuetan. Ordura arte, Gipuzkoako herriak lantzen zituzten liburuak errepikakorrak ziren, eta gizonezkoek idatziak. Absolutuak izan nahi izaten zuten, eta datuen jatorriari dagokionez, gizonezko horien burutik atereak ziruditen. Betiere, erdaraz.

90eko hamarralditik aurrera, hipotesi txiki eta apal bat nabarmendu nahi genuke. Batetik, Achón eta Marínen tesiak —propioak zein zuzendutakoak—, eta Elenak eta Josetxo Urrutikoetxeak aro historiko batetik bestera eramandakoak. Bestetik, Aranzadiren beraren indusketa berriak. Eta, azkenik, herrien historia modu erakargarri baina zientifikoan lantzen zituzten liburuak ugaldu izana. Ez dugu hemen zerrenda egingo, baina baten bat saiatuko da hipotesia uxatzen edo berresten.

Artikuluaren hasieran garbi azaldu dugu gure asmoa: Elena Barrena Osoro irakasle gisa azaltzea, irakasle horren dohainak ahal bezala eta betiere kontakizun pertsonaletik osatzea eta harekiko zor kitaketa publikoa esker onez aitortzea. Esan bezala, memoria ariketa sinple bat baino ez da; hau da, gure jardunean ahal dugun moduan txertatzen eta luzatzen saiatzen garen memoria eredugarria. Unibertsitatean bertan beste lan batzuk egiteko aukera izan genuen. Ondo egin genituen arren, arduradunak argi eta garbi azaldu zigun ez genuela jarraituko, besteak beste Elena Barrenaren sokakoak ginelako. Nik ere nahiago dut lanik ez egin soka horretakoa izatea gaizki hartzen duen koitaduekin.

David Zapirain Karrika

1IURA VASCONIAE: Revista de Derecho Histórico y Autonómico de Vasconia = Euskal Herriko Zuzenbide Historiko eta Autonomikorako Aldizkaria. 18 (2021). Donostia: Iura Vasconia, 2021. Bertan: Euskal Herriko bideak gure aroan: ikerketa berrirako ideiak. 217 – 243.

2 BARRENA OSORO, Elena (zuz.). Gipuzkoako Komunikabideen Historia. Donostia: Aldundia, 1994 – 2011.

3Josetxo Urrutikoetxea izan zen bestea. Bidenabar, Barrena irakasleak Historia Modernoa ere irakatsi zigun eta berau kontakizun pertsonala izanik, hor izan nuen karrera osoko ez aprobatu bakarra. Hau diot ikuspuntu pertsonalaren objektibotasuna goratzeko edo.

4Alianza, 1989.

5La formación histórica de Guipúzcoa: transformaciones en la organización social de un territorio cantábrico durante la época altomedieval. Donostia, Universidad de Deusto, 1989.

Artxiboak Bloga

Iputza eta Gipuzkoa: Elena Barrenari gorazarre

Iputza eta Gipuzkoa: mila urteko historia. Elena Barrena Osorori gorazarre. #G1025 eta #GI35

Laster 1000 urte beteko ditu Gipuzkoak. Edo, hobeki esanda, hari buruz ezagutzen dugun lehen aipamen historikoak.

Elena Barrena Osororen tesiak ere urteurrena du aurten: 35 egingo ditu. Tesi horretan Iputzaren esanahia jorratu eta ulergarri bihurtu zuen Barrenak, eta Gipuzkoa deitzen dugun izaki politikoaren izaera, izanak eta osagaiak ere xehatu zituen.

Hain zuzen ere, bi ideia horiei baina batez ere bigarrenari eskainia da hemen aurkezten ari garen ekimena.

Izan ere, ezin baita milurtekoa gogora ekarri hori posible egin zuen pertsona eta haren lana behar bezala balioetsi eta loriatu gabe. Izugarrizko erronka izan zen hura. Oparoa, zentzu askotan. Gipuzkoako historiografia ere berritzerainokoa.

Alabaina, jakin badakigu 1000 urte ospatzea hainbat pertsonaren ekarria ospatzea baino errazagoa dela; eta, ondorioz, gure eredu izan direnak Historiaren bazterrean geratzen direla maiz, arrazoiak ia inoiz ez diren arren neutroak.

Badira bi urte ideia horri bueltaka hasi ginenetik. Iaz, asmoa gorpuzten hasi, eta lagunek berehalakoan baietz, batak bestearen atzetik gainera. Ez gintuen harritu. Gure proposamena, honako hau: Iputza-Gipuzkoaren 1000 urteak gogoan, eta Elena Barrenaren tesiaren 35 urteurrenaren aitzakian, Elena bera eta haren lan eskerga oroitzea. Horretarako, aurten, artikulu bana argitaratuko dugu hilean behin online, eta urte amaieran liburu batean batuko ditugu guztiak. Artikuluak era askotakoak izango dira: Elena Barrenaren eta bere obraren ingurukoak, edo, Elenaren ikasgaiak oinarritzat hartuta, Erdi Aroko Gipuzkoaren berri emango dutenak. Hainbeste merezi du eta.

Hasiera bateko ordena hauxe izango da: David Zapirain, Eider Landaberea, Amaia Mendizabal, Leyre Arrieta, Iago Irixoa, Josu Narbarte, Alfredo Moraza, Borja de Aguinagalde, José Antonio Marín, José Ángel Achón.

Ez dugu ezkutatuko ondo pasatzeko ekimena denik, laguntasunaren izenean arituko ez garenik. Horixe bera baita irakasle eta lagunari zor geniona.

Juan Carlos Mora eta David Zapirain

Artxiboak

Telefonista, emakumeen lanbidea

Apirilaz geroztik Gipuzkoako Artxibo Orokorrean ari gara lanean Diputazio Probintzialeko (1877-1977) ogasunari dagokion dokumentazioa antolatzen. Aldundiak zerga bilketan eta gastu eta diru sarreren kudeaketan sortutako dokumentazioa da antolatu eta deskribatzen ari garena. Halakoetan, instituzio publiko bateko dokumentazio historikoarekin lan egiten dugunean dokumentuetan soilik gizonezkoen izen-abizenak ikustera ohituta gaude, XX. mende amaiera aldera arte gizonezkoak baitziren dokumentuak sortu eta sinatzen zituzten agintari eta funtzionario guztiak, baita instituzioarentzat lan egiten zuten langile gehienak ere. Seguru asko horregatik, Gipuzkoako Telefono Sareari dagokion dokumentazioa ikusten hasi ginenean atentzioa eman zigun telefonistei ordaindutako soldaten zerrendetan emakumeen izenak besterik ez topatzeak.

1909an Gipuzkoako Telefono Sarea sortu zenetik emakumeena izan zen telefonisten lanbidea. 1909ko iraila eta azaroa bitartean eginiko lehen lan eskaintza deialdietan 69 plaza deitu ziren Donostia, Azpeitia, Bergara, Eibar, Zarautz, Ibarra, Ordizia, Tolosa, Hernani, Hondarribia, Irun eta Pasaiako zentraletarako eta 69 emakumek osatu zuten Gipuzkoako lehen telefonisten plantilla. Azterketa gainditzeko euskarazko eta gaztelerazko irakurketa eta idazketa ariketak burutu eta hainbat problema aritmetiko ebatzi behar ziren.

Horrez gain, 1911ko urrian onetsitako Gipuzkoako Telefono Sare Probintzialeko lehen araudiaren arabera, telefonista plaza eskuratzeko ezinbestekoa zen, ezkongabea edo alargundua izatea eta 3 urte baino gutxiagoko haurrik gabea. Ezkondu ostean, emakumeek telefonista lana utzi eta familiaren zaintzaz arduratu behar izaten zuten. Garaiko gizarte moldeak ezarritako mugak agerikoak diren arren, ordea, lanbide honek emakume askori lan merkatuan sartu eta independentzia ekonomikoa eskuratzeko aukera eman zien.  

Olatz Etxeberria

Gipuzkoako Telefono Sareko telefonistak. Iturria: Deia egunkaria, 2021.

                                 

BIBLIOGRAFIA

IBISATE ELÍCEGUI, Maria Luisa, La telefonía en Gipuzkoa: un modelo original, Kutxa Fundazioa, Donostia, 1999.

VILLANUEVA GARCÍA, Begoña, «Voces de mujer: las telefonistas de la Diputación Provincial de Gipuzkoa», Deia, 2021eko martxoaren 12a [Linean]. Hemen eskuragarri: https://www.deia.eus/historias-vascas/2021/03/12/voces-mujer-telefonistas-diputacion-provincial-1963026.html , 2022ko uztailaren 1ean kontsultatua.  

Artxiboak

Berriak Gipuzkoako Artxibo Orokorrean

Orain dela hilabete batzuk proiektu berri bati hasiera eman diogu, oraingoan Gipuzkoako Foru Aldundiarekin elkarlanean. Tolosako San Frantzisko kalean kokatuta dagoen Gipuzkoako Artxibo Orokorrean gaude hain zuzen ere. Ez da lehenengo aldia Ereitenek eta Aldundiak elkarrekin lan egiten dutela, izan ere, urteak daramatzagu proiektu desberdinak aurrera eramaten, bai Tolosan baita Oñatin ere, Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoan.

Aldundiak eta Batzar Orokorrek beren historian zehar sortu dituzten dokumentu eta espediente guztiak baldintza egokietan gordetzeko eta euren kontserbazioa bermatzeko 1904 urtean Tolosan sortu zen eraikin honek, handitze eta egokitzapen obra desberdinak jasan ditu urte guzti hauetan zehar, azkenak hilabete hauetan izan direlarik. Hemen gordetzen diren dokumentuak gure ondarea dira eta kontserbazio baldintzak bermatzeko obra hauek beharrezkoak dira. Funts ugari daude gordeta artxiboko gordailuetan, milaka kutxekin eta hauen kontserbazioa bermatzea artxiboaren funtzio nagusienetako bat da.

Esan bezala, funts desberdinak aurkitu ditzakegu bertan, batzuk erakunde edo pertsona pribatuenak eta beste batzuk erakunde publikoetakoak. Gure lanari dagokionez, Aldundiak 1877 urtetik 1977 urtera bitartean sortutako espedienteak dira interesatzen zaizkigunak, hau da, Gipuzkoako Diputazio Probintziala izenarekin ezagutzen zenekoa. Espediente hauek, artxiboak gordetzen duen funts handienetako bat osatzen dute. Urte batzuk iraungo duen proiektu honetan, aipatutako garaian sortu zen dokumentazio guztia aztertu eta tresna deskribatzaileak erabiliz sailkatuko da. Horrekin batera, datu base batean batuko da lortutako informazioa, erabilera praktiko eta efiziente baten bila.

Lan egiteko denbora ordea, mugatua da, horregatik, aukeraketa bat egin behar izan da. Fase honetan, Gipuzkoako Diputazio Probintzialaren dokumentazio ekonomikoa izango da landuko duguna. Honek bakarrik, ehundaka kutxa eta liburu biltzen ditu. Datozen hilabeteetan joango gara hemen ikusten ditugun bitxikerien eta dokumentu interesgarrien berri ematen.

Amaia Mendizabal

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.5 Fisika – Haiti

Will Smithi, ala bere lagunen bati, Alexander Dumas beltza zela entzun genion. Ez genion sinetsi. Gero, Tom Reissen The black count irakurri genuen. Haitiko iraultzaile abolizionistek Napoleonen armada garaitu zutela ere nekez sinistuko duzue; agian Alejo Carpentierren El reino de este mundo edo El siglo de las luces irakurtzen pasako zaizue.

Pasako ez dena da, ordea, Haitik mundu pobrezian duen rankiña. Horrekin ba al du zer ikusirik Colonek bertan lurra hartu izanak eta, esan bezala, iraultza frantsesaren garaian esklabo beltz batzuk bertan progresoen ideiari heldu nahi izateak? kasualitatea ala kausalitatea?

Halere, harrigarriagoa da 1795ean Frantzia eta Espainiak Haiti erdia (egungo Errepublika Dominikarra) eta Gipuzkoa elkarrekin trukatu izana.

Alegia, Konbentzioneko gerra bitartean, Gipuzkoako agintariek Gipuzkoa Gaztelako korotik banandu zuten. Gertakizuna objektiboa da. Getarian bildu ziren Batzar Nagusiek hala erabaki zuten. Bitxia da, 1397an Getarian ere hasi baitzen gorpuzten Gipuzkoa lurralde politiko gisa.

Historialariek gutxietsi egin dute gertakizun hori. Zilegitasuna kendu diote. Horretarako, gerora Debagoienan bultzatu kontrako mugimendua goraipatu dute; edo, independientzia aldarrikatu eta Errepublikarekin bategitea lideratu zutenei errepresentatibitate falta egotzi diete. Tartean Berroeta-Zarautz-Aldamar edo Zuaznabar bezalako izenak egoteak ez omen die ezer esaten.

Gipuzkoak eskatu foruak, erlijioa, milizia eta abar Frantziako Errepublikak inoiz ez lukeela onartuko, eta ez zutela onartu, esango dute gainera. Moncey jeneralaren hausnarketa ere ez zaie aski iruditzen:

Ondo ala gaizki atera, gure ustez esanguratsuena da teoria politikoak praktikara eramateko gaitasuna izan zutela. Jakina, interes zehatzen arabera. Hau da, gainontzeko guztiek bezala. Ez baitago praktika politiko naturalik. Indar harremanek sortzen dituzten abaguneak eta erabakiak baizik.

Bestalde, episodio hau perspektiba historikoan jartzea ere badago: hala Garaten proiektua nola Bakea eta Foruak leloaren ildo berean, hain zuzen ere. Bigarren horretan, gainera, Berroeta-Zarautz topatzen dugu berriro. Aita 1793an Larralde-Diustegirekin nola, semea orain Harizpekin hala.

Azkenik, Konbentzio gerraren bestelako eragina soziala izan zen. Bi esparrutan. Lehena, gerra gastuak Gipuzkoak berak ordaindu zituen; Godoyentzat gertatutakoak oso nabarmena izan zela ematen du eta. Ordainketa nola? Udal jabetzak eta ondazilegiak pribatizatzen. Eta, beraz, tokiko komunitateek babeserako zituen ondasunak gutxitzen. XIX. mendean zehar areagotuko dena: ondazilegiak pribatizatzea gerra-zorra ordaintze aldera.

Bigarrena, segurtasun falta eta lan egiteko aukera eza medio, bidelapurren urrezko aroa.

EHko XVIII. mendearen nondik norakoak berridazketa oso bat merezi du; patrizioen arteko harremanak eta zuzendaritza politiko-ekonomikoan izandako iraupena barne. Imizcozen lanen ildotik, esaterako. Edo Cécile Mary Trojan-en bidetik: L’écriture de l’amitiè dans l’Espagne des Kumières; la RSBAP d’apres la source épistolaire 1748-1775. Press Universitaires du mirail, 2004.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: turismovasco.com

Liburutegiak

Komikigunea 2019an

Komikigunea Koldo Mitxelena Liburutegiaren komiki funtsa bildu eta kudeatzen duen ekimena da. Bertan liburutegi, artxibo, katalogazio zein kudeaketa lanak burutzen ditugu.

Katalogazio lanen artean funtsa pertsonalak, kartelak, analitikak, askotariko komikiak e.a. izan ohi ditugu esku artean. Katalogazio berezia burutzen da ale bakoitzarekin esaterako komiki generoak ere gehituz. Hemen aurkitu ditzakezue orain arte katalogatutakoak.

Bestalde, eta hedapen lanei dagokienez, hauxek dira laburtuta 2019an zehar burututako ekimenak. Hainbat aldaketa tarteko izan diren arren, komikigintzaren mundua lantzen, kontatzen eta sustatzen aritu gara aurten ere. 2019an zehar ekimen batzuk Komikigunean bertan eta beste batzuk Gipuzkoan zehar antolatu ditugu. Usurbil eta Arrasateraino iritsi da aurten gure oihartzuna.

Komikia, komikigileak eta oro har komikilariak sustatze aldera egin ditugu aurten Dzirt-dzart saioak, komiki aurkezpenak, komikigileentzako formakuntza saioak eta bisita gidatuak Gipuzkoako Aldundiaren komiki funtsa erakutsiz.

Udaberrian hasi ginen komiki aurkezpenekin Tupust liburu kolektiboaren aurkezpen eta erakusketa txikiarekin. Komiki aurkezpen gehienak berriz udazkenean izan ohi dira eta aurten Komikigunearen trasladoa tarteko, beste hainbat liburu denda, liburutegi zein aretotan burutu dira gehienak, adibidez, Harriet argitaletxeko aurkezpen orokorra Koldo Mitxelena liburutegiko Komikitekan.

Komikigileen formakuntzari dagokionez, lehenik, eta Farmazia Beltza argitaletxearen elkarlanari esker, Zerocalcare komikigile italiarra izan genuen Komikigunean, bere azken komikiaren euskarazko edizioa aurkeztu eta bertako komikigileekin bildu zen master classa emateko. Udazkenean berriz, komiki orriaren konposaketari buruzko formakuntza saioa antolatu genuen hiru komikigile handi gonbidatuz: Dani Fano, Albert Monteys eta David Rubín. 26 komikigile elkartu ziren Koldo Mitxelenako Ganbaran.

Dzirt-dzart saioei dagokienez berriz, zuzenean marrazteko Komikiguneko arbelak erabilita, aurten 4 saio burutu dira Gipuzkoan zehar. Bi Donostiako auzoetan, bata Intxaurrondon Donostia Kulturari esker, eta bestea Cristinaenea parkean bertako fundazioak sustatuta eta klima aldaketaren inguruko erakusketa batekin uztartuta. Udazkenean Usurbilen izan ginen bertako Harria Hitz bisita gidatuarekin batera dzirt-dzart saioa antolatzen. Eta Arrasaten berriz bertako Bibliotekaren laguntzarekin.

Komikiaren sustapen eta hedapen saio izan diren ekimen hauetan parte hartu dutenei eskerrak luzatu nahi dizkiegu: Ainara Azpiazu ‘Axpi’, Alazne Zubizarreta, Albert Monteys, Antton Olariaga, Dani Fano, David Rubín, Garbiñe Ubeda, Harkaitz Cano, Idoia Torregarai, Iñaki Holgado, Iñaki Martiarena ‘Mattin’, Iraitz Agirre, Joseba Larratxe, Julen Ribas, Leire Cano, Zerocalcare.

Artxiboak Erakusketak Liburutegiak Lugorri

Zaharrak berri

Euskal sorgortasunaren
adiera nagusiena ematen duen esaera zaharrak bizitasuna eta etengabeko
mugimendua estaltzen du. Ez soilik iraupena. Mugimendua.

Gure
amets (profesional) zaharrenetarikoa berri egin zaigu: Gipuzkoako
artxibategi orokorrean gordeta dagoen auzietako agiriak indexatzea.
Kontu zaharrak modu berrian prestatu; ikerketan lagungarria. Jada COUCI
osoa dago kontsultagai http://www.artxibogipuzkoa.gipuzkoakultura.net/funtsak.php
gunearen bitartez. Urtea amaitu baino lehen, baita besteak ere! Hobe
dugu bai, bestela ametsak betetzea komenigarria ez dela iragartzen duen
bestelako esaera zaharra aipatu beharko dugu.

Aintzinako
lekuko material ez dira soilik agiriak. Bestelakoak gordetzen dira
Aldundiko Gordailuan; eta han ere kolaboratzeko aukera izango dugu
hurrengo asteotan.

Zaharra
dugu ere Komikigunearekiko gure harremana; berria, ordea, urteotako
interes zientifikoa horren agerikoa izatea. Batetik, Kike Infame eta
Mikel Begoñak sortu erakusketa; bestetik, Jose Carlos Torresen tesia,
komikiguneko bilduma oin hartuta Egilleorri buruzkoa. Bidean, batetik
Castañeda eta Pinedaren eta bestetik Tapizen artikuluak errekuperatu
ditugu.

Honek
guztiak udazken beroa aurreratzen du Komikigunean, ohi bihurtu den
bezala. Adi egon, berriak zahar bihurtuko zaizkizue bestela.

Liburutegien
zein artxiboen gaineko formakuntzarekin segitzen dugu, erronkan berrien
aurrean zehar ez geratzeko, hala administrazio elektronikoaren arloan
nola hedapenari dagokienez.

Eta, amaitzeko, HormekDiote zaharberritu da; berriz ere. Horrela, inteneteko berkokatu dugu; honatx: http://hormekdiote.ereiten.eus/home
Eta, gainera, Pasaiako udalaren ekipamendu kultural berria
inauguratzeko zer aukeratu eta… Haatik Dantza Konpainiaren HormekDiote
lana.

Bai, zaharrak berri. Baina ez ahantzi: Dabilen harriari goroldiorik ez.