Category: <span>Artxiboak</span>

Artxiboak

Abaltzizketan “En castellano y vascuence”

Urte gehiegi daramatzagu udalen kontestuen barruan euskararen erabileraren eztabaida luzean. Azken urteetan eztabaida hori amaituta zegoela uste bagenuen ere, beti dago zerbait berriro bizten duena.

Sobera jakina da historian zehar udal dokumentazioaren gehiengoa gaztelaniaz aurkitzen dela eta udal osoko bilkuretako aktak ez dira salbuespena. Hala ere, gure udaletxeetan euskararen erabilera etengabekoa izan denaren aztarnak ikus ditzakegu ofizialki erderaz idatzita dauden dokumentuetan.

Abaltzisketaren kasuan, enkanteetan baldintzak euskaraz eta gaztelaniaz irakurtzen ziren.  Osoko bilkurako aktei esker, 1898. urtean zehar idazkariak enkanteari hasiera emateko baldintzak bi hizkuntzetan irakurtzen zituela ikus dezakegu[1].

Abaltzisketako Udal Artxiboa. Signatura: 0006-2_151

… y pliego de condiciones adjunto / el cual ha sido leido por mi, el secretarío, en / voz clara, pública e inteligible en castellano y vascuence..

Irudian agertzen den dokumentuaren kasuan ardoaren arbitrioaren enkanteari buruzko osoko bilkurako akta da. Udalak erremate edo enkantearen bidez ardoaren arbitrioa, hau da, ardoaren salmentaren gaineko udal zerga, alokatzen zuen denbora jakin batez eskaintza onena egiten zion herritarrari. Honi esker udalak diru-sarrera finkoak eta likidezia lortzen zuen. Hori dela eta, Udalaren helburua enkantean ahalik eta pertsona gehienek parte hartzea zen, eskaintza altua lortu ahal izateko.

Funtsean, egun oraindik leku askotan argi geratzen ez bada ere, XIX. mende bukaeran jada konturatuta zeuden herritarren parte hartzea zuten udal prozeduretan beharrezkoa zela nahitaezean hizkuntza bien erabilera.


[1]  Abaltzisketako Udal artxiboa  https://abaltzisketa.artxiboa.eus/node/79577 https://abaltzisketa.artxiboa.eus/node/79572

https://abaltzisketa.artxiboa.eus/node/79573

https://abaltzisketa.artxiboa.eus/node/79576

https://abaltzisketa.artxiboa.eus/node/79578

https://abaltzisketa.artxiboa.eus/node/79641

Artxiboak

Kultu eta elizgizonen kontribuzioari Abaltzisketak ez

“Marca la x a favor de la Iglesia” entzutean askori belarri batetik sartu eta bestetik irtetzeen zaigu baina XIX. mendean kontuak beste garrantzi bat zuen.  Elizari ordaindu beharreko tributua kristau onen eginbeharretako bat zen, baina, ez hori bakarrik, zer eta nola ordainduk ere eztabaidak sortzen baitzituen.

1869 urtean Hondarribian ospatutako Gipuzkoako Batzar Nagusiak hamarrena kendu eta kultu eta elizgizonen kontribuzioa (Contribución de Culto y Clero) martxan jartzeko erabakia hartu zuen. Aldaketa honen helburua orain arte herri bakoitzak bere modura biltzen zuen zerga bati uniformetasuna ematea zen. Horrez gain, parrokoen soldata erregulatu eta abadeen kopurua herriaren biztanleriara egokitu zen. Estatu mailan hamarrenaren kentzeko akordioa 1837 urtean hartu zen baina gerra karlistak zirela eta ez zen martxan jarri 1841 urte arte.[1]  Beraz, Gipuzkoako Batzar Nagusiak ez zuen ezer berririk asmatu. Egun, aldaketa hauek arrazoizkoak iruditu arren, leku askotan 1869an iritzia bestelakoa izan zen.

Horietako herri bat Abaltzisketa izan zen. Udalak 1869ko abuztuaren 20ko Osoko Bilkuran Gipuzkoako Batzar Nagusiak hartutako erabakia mahi gainean jarri zuen eta Udalaren akordioa aho batez dena segoen bezala ustea izan zen.

Abaltzisketako Udal Artxiboa. Signatura: 0003-9_021

Egun batzuk beranduago Aldundiari gutun bat bidaltzea onartu zen gaiari buruzko iritzia azaltzeko asmoz. Laburbilduz, Udalbatzaren iritziz, Eliza kontuetan gobernu zibilak ez zuen zeresanik. Hortaz, Gotzainak agindua eman arte hauek lehen bezalaxe jarraituko zuten ordaintzen. Jakina, Gasteizeko Gotzaina Batzar Nagusiak martxan jarritako kultu eta elizgizonen kontribuzioa ez zuen gogoko. 

Abaltzisketako Udalak erabakia tinko hartuta, ez zuen kultu eta elizgizonen kontribuzioa martxan jartzeko asmorik. Hori dela eta, Aldundiak instantzia eta oharrak bidali zizkion hainbat hilabetez. 1869ko Irailean José Manuel Olascoaga Diputatu Nagusiaren gutuna ere jaso zuten, desobedientzia jarraituz gero neurriak hartu beharko zituela abisatuz, baina Udalaren erantzuna beti berdina zen: ezekoa.

Eztabaida hau 1870ko maiatzaren 7an ebatzi zen, izan ere,  lehen auzialdiko epaileak Udalak bertan behera utzi zuen. Honen ondorioz, Abaltzisketan behin behineko Udala osatu behar izan zen eta, nola ez, gobernu honek hartu zuen lehen erabakia kultu eta elizgizonen aurrekontuen onarpena izan zen.  


[1] http://www.gipuzkoamuseobirtuala.net/teselas90eb.html?id_teselas=210

Artxiboak

Baliarrainen, irakurtzen ulertzen

Akten hustuketa idatzita dagoena irakurtzea eta bertan jartzen duenaren laburpena egitea dela laburbildu daiteke. Askotan zailena irakurtzeko ahalmena izatea dela pentsatzen da baina kasu askotan garrantzitsuagoa da testuingurua ondo ulertzea hustuketa zuzena egiteko.

Agian, horrela esanda ez da ulertzen, horregatik adibideak jartzea esandakoa frogatzeko modurik egokiena litzateke.

Baliarraineko Udal Artxiboa. Signatura: 0003-1_020

“ El examen y aprobación en su caso / de la ordenanza de guardería rural que / se proyecta implantar “

Irakurketa egin ostean segur aski burura etortzen zaigun lehen pentsamendua landa haurtzaindegi bati buruz dabiltzala izango da baina Udal ordenantza hauek Basozaintzari buruzkoak dira, hau da, ordenantza hauek mendi eta landa zaintza zerbitzua arautzen duten neurriak dira. Herritarrek urtero zerga bat ordaintzen zuten zerbitzu hau mantentzeko, beste udal zerbitzuekin egiten den bezalaxe.

Beste kasu batzuetan aktak ere akatsak izan ditzaketela ulertzea nahitaezkoa da.  Akats batzuk beste batzuk baino errazagoak dira ulertzeko.

Baliarraineko Udal Artxiboa. Signatura: 003-2_090

“La reunión tenía por objeto dar cuenta / de la aprobación de la agrupación con los pueblos de Icasteguieta, Baliarrain y esta / villa por el Excelentísimo señor Ministro de la Gobernación…”

Kontuan izanda osoko bilkura hau Baliarrainekoa dela, “la agrupación con los pueblos de Icasteguieta, Baliarrain y esta villa” esaldiak ez du zentzu askorik.  Hala ere, testuingurua ezagutzen dugunez, akats hau ulertzen laguntzen digun bi datu ditugu. Alde batetik, badakigu Legorretak, Ikaztegietak eta Baliarrainek idazkaria partekatzeko asmoz elkarte bat sortu dutela aurreko akta bateri esker eta beste alde batetik, idazkaria hiru tokietan berdina izanda akatsak egotea normalagoa da.  Hori dela eta falta den herria Legorreta dela dakigu. Adibide hau jarraituta, idazkari berdinak hiru herriko aktak idazten zituenez akta bat baino gehiagotan data topikoa gaizki jarrita dagoela ikusi ahal izan da.

Artxiboak

Baliarrainen kaleak jazten

Egun kaleetan errotulazioak ikustean bizi guztian bertan daudela pentsatu dezakegu, baina, ba ahal dakigu noiz hasi ginen kaleak eta etxeak zenbakiz jazten?

Estatu mailan bezala, Baliarrainen ere kaleetako errotulazioak XIX. mendeko kontuak dira. 1887ko apirilaren 3ko osoko bilkuran 1877ko urtarrilaren 12ko Errege Agindua betez Udalak etxeen eta kaleen zenbakiak batzen zituen zerrenda bat eratu zuen. Horretarako herria bost barruti edo kaletan banatu zen: Calle de Santa María, Cuartel del Poniente, Cuartel del Oriente, Cuartel del Norte eta Cuartel del Mediodia.

Eratu zuten zerrenda oso oinarrizkoa da. Baserriei eta etxeei zenbaki bana eman zizkien eta herriko orografia kontutan izanda multzo desberdinetan banatu zituzten. Izenetan ikusi dezakegun bezala, Puntu kardinalen izenak jarri zizkieten, hiri-nukleoa erreferentziatzat hartuta. Gaur eguneko mapa baten gainean barrutiak horrelako zerbait izango lirateke.

Gainera, 1990. urtean baserri gehiago daudela ikusi dezakegu. Horrez gain, barruti bakoitzeko arduradun bezala lehendakari eta idazkari bana izendatzen dira.

Artxiboak

Emakumeak artxibo historikoetan

Emakumearen eguna dela eta artxibozainen artean jarduera txiki bat sustatu dugu. Gure artxiboetan zein dokumentazio dugu esanguratsua eta historikoa (50 urte baino gehiagokoa) emakume bat protagonista duena. Abiapuntua tipikoa, edozein ikerketa historiko egiteko erabiltzen dena. Hipotesia ere: dokumentazio historikoan azalduko zaigu alarguna bezala, ezkonkide bezala,… beti bigarren mailako paperak egiten. Emaitza, polita.

3 arlo bereiztu ditugu:

Denbora librea

Arlo honetarako, nola ez, Eibarko Klub Deportiboaren funtsa aukeratu dugu. Elkarte honek azken ehun urteetan itzelezko presentzia izan du Eibarren orohar. Bai kiroletan, eta baita denbora librea eta gizartean bertan ere. Tarteka, Kezka izeneko aldizkaria argitaratzen du elkarteak. Bertan, bazkideek beren kirol frogen inguruko berri ematen dute. 1967 urteko apirileko alean baina hara non kirolaz gain ere beste gai interesgarri bat lantzen den. Emakume batek gainera! “Clima del club” izenburua duen artikulua sinatzen du Amaya Aseguinolazak. Bertan, emakumearen papera klubean eta bere tabernan ausnartzen duelarik: “…las chicas que formamos parte del club, podríamos cambiar el ambiente que ahora reina en nuestra querida sociedad…”.

Eibarko Klub Deportiboaren Artxiboa, signatura: CDE0651

Editorialak berak ere jasotzen du honen inguruko hausnarketa. Hitzak gaur egun bizi dugun momenturako oso aproposak ez diren arren, kontestuan jarrita izugarrizko pisua dutela eta garaian eztabaida sortuko zutela garbi dago: “… Ahora que la mujer ha invadido la Sociedad, ocupando puestos y desempeñando cargos que antaño eran de exclusividad masculina, no es de extrañar que haya puesto sus ojos en nuestro Club Deportivo…”.

Morala

Emakumea beti galtzaile atera da arlo honetan. Bere ardura izan da betidanik (eta gehiegitan baita oraindik ere) zuzentasunaren eta “garbitasunaren” eredu izatea. Emakumeek moraltasuna inposatua zuten jaiotzen ziren momentutik eta horren baldintzapean jardun behar ziren beti. Zarautzeko udal artxiboan 1948 urteko agiri bat aurkitu dugu. Bertan erabakitzen da Isabel zentzategian sartu behar dela: “…la gravedad de su conducta moral, que produce el natural escándalo en la población, aparte del mal ejemplo… entre la juventud…”.

Zarauzko Udal Artxiboa, signatura: 113-17

Zeren, emakumearen ardura zen moralaren aginduak beteaz jokatzea eta bizitzea. Baina baita honen adibide eman eta hezitzea ere. Horregatik, emakumeak izan ohi ziren, besteak beste:

Irakaslea: Villabonan 1793 urtean, María Micaela Atxukarrok eskatu zuen haurren irakasle izateko lana. Udalbatzak eskaera akta liburuan kopiatu eta ardura berari ematen dio. Honela dio: “…suplica se le conceda la enseñanza de niñas y muchachas de esta villa, en leer, escribir, coser, planchar y otras habilidades correspondientes a una mujer…”.

Villabonako Udal Artxiboa, signatura: 0005CF

Serora: eliza eta baselizetako zaindariak, noski ohikoenak, emakumeak. Orendainek 1884 urtean Josefa Antonia Zubillaga izendatu zuen San Sebastian baselizako serora. Bere funtzioen artean soldata eliza garbia mantentzea, santuaren irudiaren aurrean argia jartzea gabetan eta apaizak meza emango duenetan… horiek ohikoak, baina harritu gaituen beste bat: “…de retejar el tejado cuando convenga…”. Langileak deitu eta ordaintzea esan nahiko dute? Ez du zehazten.

Orendaingo Udal artxiboa, signatura: 003-40

Ogibideak

Gorago aipatu ditugu bi, serora eta irakaslea, baina bazeuden emakumeentzako beste ohiko lan batzuek ere: tabernariak, ileapaindegiak, jostunak… beranduxeago baita bulegoetako administrariak ere. 1910 urtean Ibarrako “La Tolosana” paper frabikan lanean hasiko zen Agueda Zinkunegi Lazkano. Baina horretarako lehendabizi aitak baimena eman behar izan zion udaletxean bertan alkatearen eta idazkariaren aurrean. Honela dio aitak: “…otorgaba mi pleno consentimiento y autorización para que como jornalera pueda dedicarse a trabajar…”.

Orendaingo Udal Artxiboa, signatura: 003-40

Baina, gure harridura sortu duten dokumentuak ere aurkitu ditugu ogibideen gaian: hainbat artxibotan topatu ditugu gizonentzako ogibideak izan ohi zirenak emakumeek egiten. Gehienetan, hala beharrez eta aldi batekoak, hutsuneak bete bitartean, baina ez beti eta ez edonolakoak. Hona hemen adibide batzuek:

Villabonan 1805 urtean herria haragiz hornitzeko esleipena zuen gizonezkoa hil zen eta hitzarmenaren epea bete bitartean lan hori Magdalena Garmendiak betetzea onartu zen udalbatzak. Ez hori bakarrik, baldintza berdinak errespetatu zizkioten.

Villabonako Udal Artxiboa, signatura: signatura: 0005CF

Asteasu berriz bi adibide ditugu. Batetik, Guda Zibila hasi zenean idazkaria atxilotua izan zen eta bere alabak ordezkatu zuen hilabete batzutan. Urtebete beranduago, udal arielen administratzailearen kargua ere libre geratu zen eta emakume batek bete zuen. Kasu honetan eztabaida akta liburuan jaso zen. Lehenengo osokoan mahai gainean geratu zen gaia honako arrazoiagatik: “…por encontrar alguna dificultad en que no sea hombre quien haya de desempeñar dicho cargo…”. Pare bat hilabete beranduago ospatutako osokoan berriz aukera hau onartu eta Concepción Esnaola izendatu zuten arielen administratzaile.

Asteasuko Udal Artxiboa, signatura: H280-04

Abaltzisketan 1871 urtean medikua hil eta bere ordez Juliana Onzalo alaba kontratatu zuten berria aurkitu bitartean. Honek garbi uzten du alabak behar adina formakuntza zuela mediku eta zirujau ardura bere gain hartzeko. Kasu honetan ere nabarmentzekoa da aurreko kontratatuaren baldintza berdinetan aritu zela lanean. Honela erabaki zuen osokoak: “…y se obligaban a pagar igual salario que al cirujano anterior y en la misma forma…”.

Abaltzisketako Udal Artxiboa, signatura: 0003-09

Ogibide arrotzetan azken adibide bat. Gipuzkoako Artxibo Orokorrean Anselma Berrotaran Sagarzazuk errege-zergak ordaintzearen salbuespena eskatu zuen Glorioso San Antonio arrantza untzia legeak aginduta bezala herrialdean bertan eraiki bait zuen. 1936 urtean Anselmak untzi bat eraikitzeko hitzarmenak egin zituen Hondarribiako ontziola batean.

Gipuzkoako Artxibo Orokorra, signatura: AGG-GAO DPG JDIT1434

Amaitzeko, hiru multzoetan zuzenean sartu daitekeen espedientea. Hondarribiako Udal Artxiboan gordeta dagoena. 1611 urtean sorginak zirela eta sei emakumek jasandako auzia. Honela zioten: “…brujas maestras que embrujaban y habían embrujado muchas criaturas y las dichas criaturas lo decían, declaraban y manifestaban y que en dicho ofício y secta demoniaca…”. Bi urteko zigor espetxea jasan zuten, baina gero aske utzi zituzten. Orduan hasi omen zen gizartearen pentsatzeko modua aldatzen eta sorginen jazarpena alde batera uzten.

Hondarribiako Udal Artxiboa, signatura: B-1-I-5-2

Ondorioz, emakumezkoak presente daude gure Artxiboetan. Neurri txikiago batean, bai, baina bilaketa egokiak eginda uste duguna baino gehiagotan eta egoera kuriosoetan aurkitu dugu adibidea. Gutxi azaltzen bagara historiako liburuetan, bada dokumentazio asko ez dugulako, baina baita bilatzeko lanak gutxi direlako ere. Honetan guztian sakontzeko beharrezkoa da erakundeek ikerketak sustatzea.

Ereiteneko artxibozainak

Artxiboak Bloga

Iputza eta Gipuzkoa: Elena Barrenari gorazarre

Iputza eta Gipuzkoa: mila urteko historia. Elena Barrena Osorori gorazarre. #G1025 eta #GI35

Laster 1000 urte beteko ditu Gipuzkoak. Edo, hobeki esanda, hari buruz ezagutzen dugun lehen aipamen historikoak.

Elena Barrena Osororen tesiak ere urteurrena du aurten: 35 egingo ditu. Tesi horretan Iputzaren esanahia jorratu eta ulergarri bihurtu zuen Barrenak, eta Gipuzkoa deitzen dugun izaki politikoaren izaera, izanak eta osagaiak ere xehatu zituen.

Hain zuzen ere, bi ideia horiei baina batez ere bigarrenari eskainia da hemen aurkezten ari garen ekimena.

Izan ere, ezin baita milurtekoa gogora ekarri hori posible egin zuen pertsona eta haren lana behar bezala balioetsi eta loriatu gabe. Izugarrizko erronka izan zen hura. Oparoa, zentzu askotan. Gipuzkoako historiografia ere berritzerainokoa.

Alabaina, jakin badakigu 1000 urte ospatzea hainbat pertsonaren ekarria ospatzea baino errazagoa dela; eta, ondorioz, gure eredu izan direnak Historiaren bazterrean geratzen direla maiz, arrazoiak ia inoiz ez diren arren neutroak.

Badira bi urte ideia horri bueltaka hasi ginenetik. Iaz, asmoa gorpuzten hasi, eta lagunek berehalakoan baietz, batak bestearen atzetik gainera. Ez gintuen harritu. Gure proposamena, honako hau: Iputza-Gipuzkoaren 1000 urteak gogoan, eta Elena Barrenaren tesiaren 35 urteurrenaren aitzakian, Elena bera eta haren lan eskerga oroitzea. Horretarako, aurten, artikulu bana argitaratuko dugu hilean behin online, eta urte amaieran liburu batean batuko ditugu guztiak. Artikuluak era askotakoak izango dira: Elena Barrenaren eta bere obraren ingurukoak, edo, Elenaren ikasgaiak oinarritzat hartuta, Erdi Aroko Gipuzkoaren berri emango dutenak. Hainbeste merezi du eta.

Hasiera bateko ordena hauxe izango da: David Zapirain, Eider Landaberea, Amaia Mendizabal, Leyre Arrieta, Iago Irixoa, Josu Narbarte, Alfredo Moraza, Borja de Aguinagalde, José Antonio Marín, José Ángel Achón.

Ez dugu ezkutatuko ondo pasatzeko ekimena denik, laguntasunaren izenean arituko ez garenik. Horixe bera baita irakasle eta lagunari zor geniona.

Juan Carlos Mora eta David Zapirain

Artxiboak

“Liquizqueri ciquiña”, emakumezkoen ohorearen aurkako irainak

Gaurkoan, 1805 urtean irainak direla eta sustatutako auzi-jartze bat dakargu. Kasu honetan, Felipe Antonio Otaegik Maria Josefa Eguzkitzaren (Goroabarrena etxeko maizterra) aurka jarritako kereila dugu, bere emaztea Maria Josefa Garandiasen aurkako irainak direla eta (sig. 165-11). Irain-auziak oso ohikoak dira dokumentazio historikoaren artean eta irainduen ohorea auzitan jartzean oinarritzen dira. Santiago Bellon Serrano ikertzaileak “Expedientes judiciales en el Archivo de Villahermosa (1567-1850)” artikuluan adierazten duen moduan, gisa honetako espedienteek egitura nahiko egonkorra izaten dute: 1) Gertakariak justiziari jakinaraztea. 2) Kaltetuak gertaerak kontatzea. 3) Lekukoen adierazpenak. 4) Autoak eta epaiaren betearazpena (159. orria).

Prozesu hauetako irain ohikoenak, gaztelaniaz jasoak, honako hauek dira: pícaros y pícaras, pellejas, borrachos y borrachas, calabazonas, ladrones y ladronas, cornudos, putas, desvergonzadas, cochinos y cochinas… (Bellón Serrano, S. 165. orria). Horregatik, lantzen ari garen ofizioaren kasuan dokumentazioak harribitxi bat jasotzen du, irainak euskaraz jasota baititugu:

“… no solo trató a mi muger de embustera y de poca conciencia, si también vertió contra mi expresada consorte la expresión injuriosa de “liquizqueri ciquiña” y otras igualmente injuriosas que dirán los testigos, sin que para ultraje de esta naturaleza hubiere tenido la expresada Egusquiza la menor causa ni motivo, y para reivindicar el honor de dicha mi muger, que ha tenido y tiene una conducta honrada y verdaderamente cristiana, y al mismo tiempo sea castigada con el rigor que corresponde la insinuada Eguzquiza por la injuria enorme que ha cometido contra el honor y buena reputación de mi muger…”

Ondoren, lekukoen adierazpenetan beste irain batzuk jasotzen dira euskaraz: “Nescame progatzalle liquisqueria bat zerazu”.

Salatzaileak erasotzailea espetxeratzea eta bere ondasunak desjabetzea eskatu zuen. Gaurkotasunaren ikuspegitik, gehiegizko neurri bat iruditu dakiguke, baina hori hobeto ulertzen da XIX. mendeko ohorearen zentzua ulertuz. Madrilgo Unibertsitate Konplutentseko Raquel Sanchez doktoreak idatzitako “Derechos en conflicto. Honor, libertad de expresión y vida cotidiana en la España del siglo XIX” artikuluan adierazten den moduan, emakumeen ohorea gizonen esku zegoen zuzenean, haien babespean baitzeuden. Testuinguru horretan, bizioak edo moraltasunik eza egozten zituzten irainak irain larritzat jotzen ziren; eta are larriagoak ziren publikoki egiten baziren. Gainera, «sexu-moralaren aurkako irainek garrantzi handiagoa zuten […], ez baitziren emazteari bakarrik zuzentzen, baizik eta senarrari eta bikotearen seme-alabei eragiten zieten zuzenean» (Sánchez, R. 522-523. orriak). Bestela esanda, honek esan nahi du gisa honetako irain batek zalantzan jartzen zuela bikotearen seme-alaben zilegitasuna.

Espedientea salatuaren adierazpenarekin ixten da, non aipatzen du aurreko egunetan salatzaileen zerriak beren lurretan sartu zirela, eta testuinguru horretan esan zuela hainbat zikinkeri eta likiskeri garbitu zituela. Epailearen betearazpena falta da, beraz ez dakigu nola zigortu zuten demandatua. Dena den, Santiago Bellón Serrano ikertzaileak aipatzen duenez, oso ohikoa zen gisa honetako epaiketak ondoriorik gabe ixtea salaketa kendu ondoren, hura eragin zuen haserrealdia lasaitu eta gero (165. orria).

Bibliografia:

-Bellón Serrano, S. (2017). Expedientes judiciales en el Archivo de Villahermosa (1567-1850). Rev. estud. Campo Montiel, 2017, 155-170 orrialdeak. https://doi.org/10.30823/recm.5201714

-Sanchez García, R. (2020). Derechos en conflicto. Honor, libertad de expresión y vida cotidiana en la España del siglo XIX. Historia constitucional: Revista Electrónica de Historia Constitucional, ISSN-e 1576-4729, Nº. 21, 2020, 510-532 orrialdeak. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=7572803

Irudiak: Asteasuko Udal Artxiboa (https://asteasu.artxiboa.eus/node/76326)

Miriam Ruiz

Artxiboak Bloga

Francisco de Paula Borbon infantearen egonaldia Villabonan

Noizean behin, herriaren iragana gogora ekartzen duen dokumentazioa agertzen da artxiboan. Orain dela gutxi jakin dugu 1830eko uztailaren 26an, Zestoako Bainuetxetik etorrita eta Donostiarako bidean, Francisco de Paula de Borbón eta Luisa Carlota de Borbón-Dos Sicilias infanteak Villabonako Zubiaurre Zarra ostatuan egon zirela. Egonaldi honek herriko jaiekin kointziditu zuenez, ostatu jabeak, Juan Ignacio Etxabegurenek, jasandako kalteen erreklamazioa eskatu zuen.


Udal artxiboan egonaldi honen inguruko dokumentazio gehiagoren bila, gutun bat ageri da, 1830eko uztailaren 18an datatua eta Ladislao Zabalak sinatutakoa (sig. 0609 – 02). Gutun honek errege bisitaren berri ematen du, eta bazkaltzeko egonaldia gauzatzeko Pedro Nolasco Telleria arkitektoari herriko etxerik onenak erakusteko agindua ematen du:

Gauzak honela, badirudi aukeratutako etxea Juan Ignacio Etxabegurenen Zubiaurre Zarra ostatua izan zela. Hala ere, oraingoz ez dugu jabeak sustatutako kalte-ordainen erreklamaziorik topatu udal artxiboan.

Urte bereko uztailaren 18an ospatutako Osoko Bilkuran (0006 cf – 02) infanteen iritsierari buruz hitz egin zen, eta batzorde bat eratu zen Asteasu eta Zizurkilerantz igotzen zen harrizko zubia konpontzeko helburuarekin:

Miriam Ruiz
Argazkiak: Villabonako Udal Artxiboa

Artxiboak

Lesakako plano zaharrenetako bat aztertuz

Lesakako Udal Artxiboan gordetzen den plano zaharrenetako bat 1807 urtekoa da. Plano hau Udalaren eta herritar baten artean izandako liskar baten ingurukoa ebazteko marraztu zen.

Antza, 10 bat urte lehenago Udalari baimena eman zitzaion 24 herri-lur zati zozketan saltzeko eta bertan bordak egin ahal izateko. Honen ondorioz María Lucía Otxotekoren senarrari bi lursail egokitu zitzaizkion, gertu elkarren artean, baina ez ondoan. Ordea, ez udalak ez eta Otxotekok ere, ez batak eta ez besteak saldutako lurrak ez zituzten mugatu. Akats larria izan zen hori. Ondorioz, urte batzuk beranduago lursail horien mugekin arazoak eta auziak sortu ziren. Ohiko arazoak, egia errateko.

Alabaina, arreta ez dugu horretan jarri nahi. Arreta planoan bertan jarriko dugu. Eskuz egindako plano bat da, erregelarik eta neurketak egiteko tresna berezirik erabili gabe. Gutxi gora beherakoa, zalantzarik gabe. Lursailen kokapena eta María Luciaren senarrak, antza, baimenik gabe eta saladutakoa baino metro gehiago hartzeko asmoz egindako itxitura berrien inguruko informazioa jasotzeko egina dago. Honengatik, kokapena ahalik eta zehatzena izan dadin, plano hauek toponimia eta informazio interesgarri ugari bildu behar izaten zuten. Horrela, gaur esku artean dugun plano honetan biltzen dira besteak beste: Itureder iturria, “Herrería vieja” deitzen duten burdinola eta bere ubidea, Bidasoa ibaia, Alkaiaga auzoa eta Erramoegi parajea.

Plano hauek informazio baliotsua ematen dute bai iraganeko Lesakaren inguruan eta baita bere bilakaerarena ere. 200 urte beranduago, erraza da zein lursailei buruz ari diren jakitea eta kuriosoa izen batzuen aldaerak ezagutzea. Baita gaur egun ikusten ez diren estrukturak (ubideak, adibidez) nondik igarotzen ziren ikusi ahal izatea ere.

Hortaz, planoaren helburua ez zen artistikoa; planoak funtzio periziala betetzen zuen. Egin zutenean ez zioten inolako asmo historikorik eman. Honek azken galdera sortarazten digu: zer balio ematen diegu gaur administratiboak diren baina etorkizunean historikoak izango diren agiriei? Nola egin kutsu administratibo izaeratik gaindi irauteko? Azken batean, administratiboa baino iruditzen ez zaigun dokumentazioak gure aroaren lekukotza emango du, bai gizartean, bai herrian bertan, ematen diren aldaketen berri emanez.

Artxiboak

Herriko dantzen araudia Lazkaon

Folklorea dugu giza-komunitate baten nortasun zantzua. Gizarteak eraldatu ahala, iraganeko ohiturak errekuperatu, gureganatu eta errepikatu egiten dugu. Oso gutxitan, baina, ohituren esanahia aztertzen dugu eta, ia inoiz, ez ditugu usadio horiek modu historikoan pentsatzen. Hau da, betikotasunaren ikuspuntutik hartu eta errepikatu egiten ditugu. Beti izan da horrela, eta beti hala izaten jarraitzeko errepikatu egiten ditugu.

Alabaina, betikotu dugun ohitura askok jaiotze data dute; eta, era berean, beste ohitura batzuk estali egin dituzte.

Udal akta hauetan, hemezortzigarren mendearen erdiko aktetan, gizartea osatzen zutenen arteko harremanak nolakoak ziren, nola aldatu zuten eta aldaketa horiek zeinek bultzatu zituen dago jasota.

Izan ere, bertan herriko dantzak arautzen dira. Alegia, neska eta mutil gazteak moral estu batean sartzeko agindua ematen da, dantzatzeko modua, aisialdiaren denbora eta haien arteko erlazioak murriztuz eta zigortuz.

Danbolina eta doinu zehatzak debekatuz, elkarrekin nonahi musika jo eta dantza egitea jazarriz, zapi-dantzen bidez gorputzak eta ukimena banatuz… Fosilizatu ditugun ohiturak ez ziren ohitura bakarrak, ez ziren ere ohitura nagusiak beste garaietan.

Morala eta ohituren kontrola, moral eta ohitura hertsiak inposatzea, garai hartan inposatzen ari zen liberalismoari aurre egiteko modutzat har ditzakegu gainera.

Bestalde, testuak kultura popularrari lotutako hiztegia ere jasotzen du, debekatzean. Horra hor, esate baterako, danbolina eta albokarekin batera, Aimariak (ama birjinaren bezperako jaiak, dantzak eta suak), tapatan eta unzurraketan dantza erritmoak edo doberajotzaileak (tobera-munstra izenarekin Euskal Herri kontinentalean, herri portaera ez egokiak salatzeko herri antzerkia bezala ezaguna, bertsolaritzarekin edo xaribariekin lotuta beraz).

Irudia: Lazkaoko Udal Artxiboa.
Dokumentu osoa ikusteko esteka: https://lazkao.artxiboa.eus/node/3838

Artxiboak

Jaiak antolatzeak duen lana

Urtero Udalak herriko jaiak antolatzen ditu emozio handiz. Eta helburu gisa aurrekoak baino alaiagoak izan daitezen hurrengoak eta inguruko jendea herrira gerturatu dadin. Eta hala izan ohi da aspalditik. Adibidez,1913 urteko San Prudentzio jaietako ospakizunetarako Udalak Ordiziako musika banda ekarri nahi izan zuen, Baina “por razones ajenas a su voluntad” ezin omen zuten etorri.

Gainera, txirrindan egiteko zinta lasterketa, aurresku dantzaldia,… Baina denetan ikusgarriena: garaiko pilotaririk famatuenetako bat kontratatu zuen: Zapaterito de Lequeitio.

Izenez Valentín Castellanos zen. Bere aita zapataria izanik hortik bere ezizena. 1907 eta 1925 bitartean euskal pilotarien artean ezagunenetakoa izan zen. Asko dira bere partiduen inguruan bilatu ditzakegun datuak.

Eta Lazkaoko Udalak ere kontratatu zuen, noski. Honela dio Udalbatzaren erabakiak: “ Acto seguido el Señor Presidente manifiesta que al pelotari Zapaterito después de haber cruzado algunas cartas con este, le prometió setenta pesetas, caso de que hiciera buen tiempo; que en caso contrario y no pudiendo jugarse el partido, únicamente se le abonarían los gastos del viaje y manutención”. Beste datu batekin alderatuta argiago ikusiko dugu Udalaren saiakera: jaiak antolatzeko urte horretan guztira 485 pezeta aurreikusi ziren.

Hala eta guztiz ere, jaien ondoren ospatutako Osoko Bilkuran alkatea ez dago gustura jasotako emaitzekin eta honakoa dio: “El Señor Alcalde expone que ve con sentimiento lo poco correspondidos que se ven los esfuerzos que ha hecho el Ayuntamiento para atraer gente y con ello aumentar los ingresos”.

*Indalecio Ojangurenek Zapateritori ateratako argazkia Gipuzkoako Artxibo Orokorrean gordeta dago.
*Dokumentuaren irudia: Lazkaoko Udal Artxiboa

Artxiboak

Zein da Lazkaoko Udalbatzaren lehen erabakia?

Jakin badakigu Lazkaoko herria 1743 urtea baino lehenagokoa dela. Artxibo Orokorrean ordea urte honetakoa da Udalbatzaren bilkuren akta libururik zaharrena. Beraz, hau lehenengo erabakia ez den arren, dugun lehenengoa bai. Eta ez da edonolako erabakia. Garai hartako egoera gogorrenetako bati egiten dio aurre Udalak.

Urte horretan, otsailean, Domingo Iztueta eta Josefa Sarasola senar-emazteak zendu ziren. Hauen heriotzaren arrazoien inguruan pistarik ez da ematen. Auskalo.

Senar-emazteek baina 9 seme-alaba zituzten. Denak adingabeak (“…de tierna edad…”) eta gazteentak 12 egun. Honela dio udalbatzak: “… considerando dichos señores constituientes la estrema necesidad y falta de medios con que los huérfanos han quedado por falta de sus padres y en particular el recien nacido…”. Bilkuran erabakitzen da haur jaioberria elikatzeko inude bat bilatzea. Inude honi udalak hilabetero 20 erreal ordainduko dizkio eta alkatea arduratuko da inudea zenbat denboraz arituko den erabakitzen.

Baina Domingok eta Josefak zituzten beste 8 seme-alaben inguruko egoera eta arduraz ez da ezer aipatzen. Zer gertatu ote zen haiekin? Akta liburuetan ez da beste daturik aurkitu. Espedienteen artean ikertu beharko dugu eta egunen batean hauen inguruko ezer irakurtzen badugu beste berri baten protagonista bihurtuko ditugu.

*Irudia: Lazkaoko Udal Artxiboa

Artxiboak

Lazkaoko udal kontuak XIX. mende amaieran

1882ko otsailaren 21 egun mugitua izan zen Lazkaoko udaletxean. Egun hartan Osoko Bilkura bat ospatu zen. Hau da, herriko alkate eta zinegotziak herriaren eta bere kudeaketaren inguruko erabakiak hartzeko bildu ziren. Garai hartan ia astero elkartzen ziren eta ondorioz, gehienetan bilerak motzak eta landu beharreko gai gutxikoak izaten ziren. Egun hartarako ordea gai oso bereziak gorde ziren.

Batetik, Udalak enkantean ateratzen zituen urtero bai udal arielak jasotzeko eskubidea eta baita udaletxea eta bere baratza alokatzekoak ere. Baina hori baldintza batzuen gainean egin behar zen. Baldintza horiek Osokoak onartu behar zituen, bertan zehazten baitzen enkanterako erabiliko zen formula eta baita onartuko ziren prezioak ere. Hau oso ohikoa bazen ere, Lazkaokoak bazuen berezitasun bat: harategia ere udaletxean bertan zegoen eta hori ere alokairuan ematen zen. Ondorioz, harategia kudeatzeko baldintzak ere erantsi dira bertan. Hauek, benetan kuriosoak, beste berri batean aztertuko ditugu akaso.

Gaurkoan, ordea, egun hartan landutako beste gai bati helduko diogu. Udalak bere aurrekontua ere onartu baitzuen. 1901 urtera arte, erakunde guztien aurrekontuek ez zuten urte naturalarekin bat egiten, baizik eta urte bateko uztaila eta hurrengoko ekainaren bitartean ulertutako ekitaldi ekonomikoak gauzatzen ziren. Hau, legeak aginduta, noski. Honela, 1882 urteko otsailaren 21ean, 1882ko uztaila eta 1883ko ekaina bitarteko ekitaldi ekonomikoaren aurrekontua onartu zen.

Bitxiak dira benetan garai hartan Udalak aurreikusten zituen gastu eta diru-sarrerak (pezetatan denak):

Gastuak
Hezkuntza publikoa 2227,50
Idazkaria 750
Diruzaina 133
Udaltzaina 100
Alondegizaina 25
Agiri ofiziala 31
Gaceta agrícola 30
Consultor del Ayuntamiento 40
Idazkariaren bulegoko materiala 191,50
Soldadutza deialdiak 250
Ogasuna 752
Ongintza 730
Obrak 250
Hauteskundeak 80
Herri-bideak 100
Bapatekoak 270
Guztira gastuak 5960

Diru-sarrerak
Udaletxea eta bere baratzaren alokairua 700
Eskolako etxeko alokairua 47
Ardoaren arielagatik 3000
Goiko zubiko tabernaren zergagatik 300
Beheko zubiko tabernaren zergagatik 200
Izen-emateen interesen ondorioz jasotzekoak 150
Medikuaren garia saltzeagatik 160
Pattarra eta beste likoreen arielagatik 875
Guztira diru sarrerak 5432

Gastuen eta diru-sarreren arteko desberdintasuna kalkulatzen badugu Udalaren aurka 528 pezetako defizita geratzen zen. Baina Udalak ez zuen bere diru-sarreren bidez egoera orekatzen. Gastu guztiei aurre egiteko herritar guztien artean diru kopuru hau biltzea erabaki zuen: banaketa egin zuen.

Erabaki hau ordea behin-behinekoa zen. Guztiz onartua izateko herritarren artean aurkeztu behar zen eta ondoren, alegazioen arabera, onartu edo atzera bota. Erabaki honen inguruan hurrengo egunetan eztabaida egon zen arren, behin-betiko onarpena jaso zuten.

*Irudiak: Lazkaoko Udal Artxiboa

Artxiboak

Simancaseko Artxibo Nagusiko altxorrak: San Joan naoaren neurketa espedientea

Laburpena: Oraingo lerroek, Ternuan, 1565 urtean hondoratutako San Joan baleontziaren ezagutzan sakontzen jarraitu nahi dute. Ezezagunak ziren Simancaseko Artxibo Nagusiko bi testuren ondotik egindako hausnarketa txiki baten ildoari eusten diote, baina helburu xumeago batekin: dokumentu horien transkribaketa plazaratzea. Alde batetik, itsasontziaren neurketa dugu, 1563an egindakoa. Bestetik, 1567an hartutako lekukotzak daude. Horien asmoa Erramu Arrietakoa naoaren jabe bakarra izan zela frogatzea zen, baina itsasontzia 1565eko abenduaren 4an hondoratu zenaren berri ere ematen digute.

Gako hitzak: San Joan naoa. Simancaseko Artxibo Nagusia. Ternua. Dokumentazioa.

Resumen: Las presentes líneas pretenden seguir ahondando en el conocimiento de los avatares de la nao San Juan, hundida en Terranova en 1565. Seguimos la estela de una pequeña reflexión hecha a raíz de dos textos inéditos del Archivo General de Simancas, pero con un objetivo es más humilde: publicar la transcripción de los propios documentos. El primero recoge su arqueo y medición, llevados a cabo en 1563. El segundo reúne testimonios tomados en 1567 que buscaban demostrar que el barco perteneció exclusivamente a Ramos de Arrieta, pero que también dan cuenta de su naufragio, ocurrido el 4 de diciembre de 1565.

Palabras clave: Nao San Juan. Archivo General de Simancas. Terranova. Documentación.

Abstract:  The next lines want to continue delve into the basque nao called San Juan, wrecked in Newfoundland at the end of the year 1565. Following a report based on two unpublished records found in the Archivo General de Simancas, our purpose is much simpler: publish the transcription of those documents. On the one hand, we have the measurement of the ship, done in 1563. On the other there are some testimonies taken in 1567; a document which was intended to prove that Ramos de Arrieta was the only owner of the vessel, and which gives information about it sinking, on 4 December 1565.Keywords: Nao San Juan. Archivo General de Simancas. Newfoundland. Documents.

1. Introducción

            El pasado 4 de diciembre se cumplieron 447 años del hundimiento de la nao San Juan en Terranova. Un barco que ha adquirido notable fama debido a que sus aparentes restos son, desde hace largos años, objeto de construcción de una réplica por parte de la asociación Albaola.

            Aprovechando esa fecha, presentamos un breve cotejo entre los datos de la nao que se manejaban hasta ese momento y la información contenida en un expediente inédito del Archivo General de Simancas que recogía el arqueo de la nao y notas sobre su naufragio[1]. La documentación de Simancas presentaba importantes novedades que venían a completar y, sobre todo, a rectificar ciertas ideas que se habían venido repitiendo, de ahí el interés por realizar la comparación documental. Las principales aportaciones se centran en tres puntos:

  • Año de construcción más antiguo: Todo el proyecto de reconstrucción establece la fecha inicial en 1563, pero la información inédita la retrasa en 3 años. Se construyó en 1560.
  • Fecha exacta del hundimiento: Hasta ahora se había mencionado de forma genérica que fue en octubre. Gracias a Simancas conocemos el día concreto: 4 de diciembre de 1565.
  • Un barco más grande: Sin duda era la principal aportación. Simancas presenta una nao mayor que los restos de Red Bay a los que se ha atribuido la identidad de la San Juan, tanto en porte, como en eslora, manga y altura. Por extensión, era un barco de mayor tamaño al que construye en la actualidad.

Los nuevos datos dejaban en evidencia la necesidad de realizar un exhaustivo estudio para poder dilucidar si el pecio 24M de Red Bay y la nao San Juan histórica son el mismo barco o no, o simplemente saber más sobre todo ello. Es un aspecto fundamental y que debería haberse llevado a cabo desde el inicio mismo de un proyecto de reconstrucción al que se ha pretendido dotar de rigurosidad histórica. Una iniciativa tan ambiciosa y espectacular no puede abstraerse de elaborar un detallado examen histórico, máxime cuando varios aspectos eran hipotéticos, entre ellos, si el pecio a reproducir pertenece a la San Juan. Al fin y al cabo, el conocimiento del pasado no se consigue mediante la promoción de visiones bucólicas y ahistóricas o repitiendo lo recogido hasta el momento. Se logra a través de un ejercicio de revisión y reflexión crítica que incluye la (re)utilización de fuentes[2].

En el caso de la nao San Juan esta situación es más significativa porque la regesta del expediente de Simancas llevaba más de 20 años en Internet, fácilmente accesible en la base de datos del Archivo Histórico de Euskadi. Una simple búsqueda la hubiese encontrado sin dificultades y una visita a Simancas habría posibilitado su consulta.

            En esta ocasión, presentamos la transcripción de los dos documentos que sirvieron de soporte a nuestro artículo. El objetivo es simple: difundirlos y ponerlos al alcance de los investigadores. El primero recoge su arqueo y medición, llevados a cabo el 10 de agosto de 1563 ante el delegado regio Cristóbal de Barros y uno de los alcaldes de San Sebastián. El segundo reúne testimonios tomados en noviembre de 1567 que buscaban demostrar que el barco perteneció exclusivamente a Ramos de Arrieta, desde que se construyó hasta su hundimiento, el 4 de diciembre de 1565.

Como decimos, se trata de textos que aportan nuevos y desconocidos datos que vienen a tener una mayor información sobre las vicisitudes del barco, pero también proporcionan información fundamental que rectifica afirmaciones que el proyecto de Albaola ha venido repitiendo en torno a la nao de Arrieta. Sin duda, nos permitirán ahondar de manera más fidedigna en el estudio del pasado.

2. Documentos

Para la edición hemos seguido criterios paleográficos habituales, respetando lo máximo posible el texto original y su grafía, pero normalizando el uso de mayúsculas y acentuando las palabras. Se han desarrollado las abreviaturas. Se ha mantenido el subrayado original del segundo documento. No indicamos el final de renglón pero sí el de folio, mediante dos barras oblicuas (“//”).

1

1563, agosto 10. Nao San Juan (Pasaia)

Autos promovidos por Ramus de Arrieta, vecino de Pasai Donibane, relativos al arqueamiento de su nao San Juan, para poder cobrar el acostamiento del rey  prometido a naos superiores a los 300 toneles machos.

Fuente: AGS. Contaduría del Sueldo, 8-2, s. f.

Ramus de Arrieta, dueño de la nao nombrada San Juan. Arqueamiento y auto de contadores mayores para lo del acostamiento.

En la nao nonbrada San Juan, que es de Ramus de Arrieta, que está surta e anclada en el puerto y agua del Pasaje, que es en juridiçión de la villa de San Sebastián, en la Muy Noble y Muy Leal Prouinçia de Guipúscoa, en diez días del mes de julio, año del Nasçimiento de nuestro Señor Ihesu Christo de mill y quinientos y sesenta y tres años, ante los muy magníficos señores Cristóbal de Barros, criado de Su Magestad, y el liçençiado Juan Pérez de Herçilla, alcalde hordinario de la dicha villa de San Sevastián y su juridiçión, y en presençia de mí, Niculás de Ayçaga, escriuano de Su Magestad y vno de los del número de la villa de Ascoytia, que es en la dicha Prouinçia de Guipúscoa, y ante los testigos de yuso escriptos, paresçió presente el dicho Ramus de Arrieta, dueño y señor de la dicha nao, vezino del lugar del Pasaje de la parte de la villa de Fuenterrabía, e dixo que a su notiçia hera benido que Su Magestad abía mandado por vna su cédula firmada de su real nonbre, que está en poder del dicho señor Christóbal de Barros, de que izo demostraçión y quedó en su poder, que se arqueasen las naos que ay en esta costa de mar por el dicho señor Christóbal de Barros y por las justiçias hordinarias de Su Magestad, para que las naos que tubieren trezientos toneles machos y dende arriba gozasen de los diez mill maravedís que Su Magestad les haze merçed a razón de diez mill maravedís por cada çient toneladas en cada vn año, y que la dicha su nao hera de porte de más de los dichos trezientos toneles. Por tanto, que pedía y requería a los dichos señores Cristóbal de Varros y el liçençiado Juan Pérez de Herçilla, alcalde, que biesen la dicha çédula real y la obedeçiesen y cunpliesen como en ella se contiene, y conforme a ella hiziesen arquear y arqueasen la dicha nao nonbrando para ello personas de esperiençia y crédito, y fecho el dicho arqueamiento, se lo mandasen dar firmado de sus nonbres y signado de mí, el dicho escriuiano, como por la dicha çédula Su Magestad se lo manda y para el efeto [sic] en ella contenido, e lo pedió por testimonio. A lo qual fueron presentes por testigos: Juanot de Villabiçiosa y Miguel de Ysasti y Juanes de Huarte. En fe de lo qual firmé yo, el dicho escriuano. Niculás de Ayçaga.

E luego los dichos señores Cristóbal de Barros y el liçençiado Herçilla, alcalde, dixieron que obedeçían y hobedeçieron la dicha çédula real como çédula de Su Magestad y la tomaron en sus manos y la besaron y pusieron sobre sus cabeças con todo humill y debido acatamiento y quanto a su cunplimiento, hizieron llamar y paresçer ante sý personalmente a Miguel de Darieta, capitán hordinario de Su Magestad, vezino del lugar de Leço, y a Pedro de Hua, vezino de la dicha villa de San Sebasitán, y a Antón de Galatas, vezino del lugar de Leço, maestro carpintero de hazer naos, que son personas de hesperiençia y crédito, y tomaron d’ellos y de cada vno y de qualquier quier [sic] d’ellos juramento en forma debida de derecho, haziéndoles poner sus manos derechas sobre la señal de la cruz en forma debida de derecho, so cago del qual // v.º les mandaron que en su presençia midiesen y harqueasen la dicha nao lo más justa y retamente que pudiesen, declarando las medidas que la dicha nao tiene. Los quales, juntamente, prometieron de lo hazer asý.

E luego, yncontinente, en presençia de los dichos señores Cristóbal de Barros y el liçençiado Herçilla y de mí, el dicho escriuano, midieron la dicha nao con vn codo que dixieron ser de la suerte y tanmaño [sic] con que se suelen arquear y medir otras naos para seruir a Su Magestad, que es de dos terçios de vna bara de medir. Y dixieron que hallaban y hallaron, so cargo del dicho juramento, que tiene la dicha nao de largo por la esloria [sic], que es por la cubierta prinçipal d’ella, çinquenta y vn codos, y en lo más ancho d’ella, en manga, tiene diez y seys codos, y en altor, desde el soler asta la tabla de la puente, treze codos y medio, y conforme a las dichas medidas y codos tiene la dicha nao quatroçientos toneles. Cristóbal de Barros y el liçençiado Herçilla. Christóbal de Barros. El liçençiado Erçilla. Miguel de Darieta. Pedro de Hua. Antón de Galatas. Niculás de Ayçaga.

E luego, yncontinente, en la dicha nao, los dichos señores Cristóbal de Barros y el liçençiado Erçilla hizieron llamar y paresçer ante sy, personalmente, a Juanot de Villabiçiosa y Tomás de la Lana y Juanes de Huarte, vezinos del dicho lugar del Pasaje de donde asy bien es vezino el dicho Ramus de Arrieta, y tomaron y resçebieron d’ellos y de cada vno d’ellos juramento en forma devida de derecho, echándoles la confusión en tal caso acostunbrada, los quales y cada vno dellos dixieron “sý, juro” y “amén”. So cargo del qual dicho juramento fueron preguntados por los dichos señores Cristóbal de Varros y el liçençiado Erçilla sy saben que la dicha nao es suya propia del dicho Ramus de Arrieta y que por tal la ha tenido y tiene y mantiene y para poder seruir a Su Magestad ofresçiéndose ocasión. Los quales dichos Juanot de Villabiçiosa y Tomás de la Lana y Juanes de Huarte dixieron que saben y an bisto que el dicho Ramus de Arrieta hizo hazer de nuebo la dicha nao podrá aver tienpo de tres años, poco más o menos, y después acá la ha tenido y tiene y mantiene por suya y que está armada y adreçada y a punto de todo lo nesçesario para nauegar y hazerse a la vela y para poder seruir a Su Magestad ofresçiendose ocasión, y que lo saben porque todo lo susodicho han bisto y ben por vista ocular, y que lo susodicho es la verdad, so cargo del juramento que tienen fecho, y lo firmaron de sus nonbres: Christóbal de Barros. El liçençiado Erçilla. Tomás de la Lana. Juanes de Huarte. Juanot. Niculás de Ayçaga.

Lo qual todo por los dichos señores Cristóbal de Barros y el liçençiado Erçilla bisto, dixieron que les paresçía que el dicho arqueamiento de la dicha nao estaba muy bien // r.º y justamente fecha y medida [sic], y que la dicha nao estaba bien adreçada y armada para seruir a Su Magestad ofresçiéndose ocasión, y que Su Magestad le debía mandar gozar de la merçed contenida en la dicha cédula, y que mandaban y mandaron a mí, el dicho escriuano, dé al dicho Ramus de Arrieta el dicho arqueamiento e ynformaçión con este su paresçer para el efeto que Su Magestad en la dicha su çédula real manda y lo firmaron de sus nonbres. A todo lo qual fueron presentes por testigos los dichos Juanot de Villabiçiosa y Miguel de Ysasti y Juanes de Huarte y otros. Christóbal de Barros. El liçençiado Erçilla. Niculás de Ayçaga.

E yo, el sobredicho Nicolás de Ayçaga, escriuano de Su Magestad, real e público, de los del número de la dicha villa de Azcoytia, presente fuy en vno con los dichos señores Christóval de Barros y el liçençiado Erçilla y arqueadores y testigos al dicho arqueamiento y ynformaçión, y por mandamiento de los dichos señores juezes y de pedimiento del dicho Ramos de Arrieta los fize sacar y escriuir del registro que en mi poder queda firmado de sus nonbres, segund que ante mí pasó. E por ende hize aquí este mío signo (signo) en testimonio de verdad. Nicolás de Ayçaga (rúbrica). // v.º

Arqueamiento e ynformaçión resçeuyda por Christóval de Barros, criado de Su Magestad, y el liçençiado Erçilla, alcalde hordinario de la villa de San Sebastián, ante escrivano público, por virtud de vna éedula real, de la nao de Ramos de Borda, veçino del Pasage de la parte de la villa de Fuenterrabía, para gozar de los diez mill maravedís de merçed por cada çient toneladas. Va para ante los señores contadores mayores de la hazienda de Su Magestad signada, çerrada y sellada (restos de sello).

Asiéntese en los libros de acostamientos de Su Magetad para que goze del acostamiento que a de auer conforme al porte que tiene el navío, desde diez de jullio de mill e quinientos e sessenta y tres en adelante, que fue arqueado y aprobado por Christóval de Barros y por el liçençiado Erzilla, alcalde de la villa de San Sebastián, que tuvieron orden de Su Magestad para hazerlo. Fecho en Madrid, a doze de diziembre del dicho año.

Original. Contador: Juan d’Escobedo.

2

1567, noviembre 24. Errenteria.

Información testimonial promovida por Ramus de Arrieta, vecino de Pasai Donibane, para demostrar que ha sido el único dueño de la nao San Juan hasta su hundimiento en Terranova, ocurrido el 4 diciembre de 1565, y poder cobrar así el acostamiento prometido por el rey para naos mayores de 300 toneles.

Fuente: AGS. Contaduría del Sueldo, 8-2, s. f.

Informaçión de testigos de cómo el dicho Ramus de Arrieta tubo y mantubo su nao por suya y como suya hasta quatro de dezienbre de DLXV que se perdió en Tierranoba.

En la villa de La Rentería de la Muy Noble e Muy Leal Prouinçia de Guipúzcoa, a veinte e quatro días el mes de nouiembre, año del Señor de mill e quinientos e sesenta e syete, ant’el muy magnífico señor Martín de Acorda, alcalde hordinario por Su Magestad en esta dicha villa, y en presençia de mí, Martín de Yriçar, escriuano real e del número de la dicha villa, e testigos yusoescriptos, paresçíó presente Ramus de Arrieeta, vezino de lugar del Pasaje de la parte de la villa de Fuenterrauía, e dixo que por quanto él hizo y fabricó vn galeón nombrado San Juan, de porte de quatroçientos y más toneles, en el dicho puerto del Pasaje, el qual hechó en el agua y le arqueó por çedula de Su Magestad en los dichos quatroçientos y más toneles, y comforme al dicho arqueamiento por Su Magestad le fueron mandados librar quarenta e quatro mill maravedís desde que el dicho galeón se hechó al agua hasta el mes de agosto del año que pasó de mill e quinientos e sesenta e quatro como por el dicho libramiento a que me refiero paresçe, de cómo el galéon desde el dicho mes de agosto en adelante ha tenido e mantenido por suyo e como suyo, como le tubo desde el día que le hechó al agua hasta el dicho mes de agosto del dicho libramiento dende hasta que se le perdió´e anegó en la prouinçia de Terranoba, en quatro días del mes de deziembre del año que pasó de mill e quinientos e sesenta e çinco, como ello es notorio en esta dicha Prouinçia. Y porque a él le combiene aver y lleuar ynformaçión de cómo él hizo y fabricó el dicho galeón y le hechó al agua y al dicho tienpo y en todo el tienpo, hasta que se perdió, le tubo e poseyó e mantubo por suyo e como suyo propio, syn parte alguno de otro, por tanto, que pedió [sic] e suplicaba a su merçed mandase resçebir ynformaçión de lo susodicho de los testigos que ante su merçed presentasen, y lo que dixiesen y deusiesen se lo mandase dar en pública y debida forma e manera que hiziese fee para el dicho hefecto, para lo qual ymploró su ofiçió e pedió justiçia. E luego, el dicho señor alcalde dixo que, dándole testigos de ynformaçión, estaba presto de hazer justiçia, seyendo presentes por testigos: el capitán Gaspar de Pontica e Juanes de Sara, vezinos de la dicha villa. En fee de lo qual firmé de mi nombre. Martín de Yriçar.

E después de lo susodicho, en la dicha villa de La Rentería, el sobredicho día, mes e año susodichos, ant’el señor alcalde y em [sic] presençia de mí, el dicho escriuano, e testigos yusoescriptos, paresçió presente el dicho Ramus de Arrieta y presentó por testigos para la sobredicha ynformaçión a Tomás de La Lana e a Jamot de Gibraltar e a San Juan de Arana, vezinos del lugar del Pasaje, e Martín Sanz de Çelaya, vezino de la dicha villa de La Rentería, de los quales // v.º y de cada vno d’ellos el dicho señor alcalde tomó juramento en forma devida de derecho e sobre la señal de la cruz e palabras de los Sanctos Evangelios, do quier que más largamente están escriptos, que dirían la verdad en lo que fuesen preguntados, los quales y cada vno d’ellos dixieron que “sý, juraban” y “amén”, seyendo presentes por testigos los dichos capitán Gaspar de Pontica e Juanes de Sara, vezinos de la dicha villa. En fee de lo qual firmé de mi nombre. Martín de Yriçar.

E lo que los dichos testigos y cada vno d’ellos, por sy e sobre sý, apartadamente, dixieron y depusieron es lo seguiente:

Testigo. El dicho Tomás de la Lana, vezino del dicho lugar del Pasaje, testigo de ynformaçión para lo susodicho por el dicho Ramus de Arrieta presentado, aviendo jurado en forma e seyendo preguntado por el dicho señor alcalde por el dicho pedimiento, dixo que este testigo conoçe al dicho Ramus de Arrieta por vista e combersaçión, y es de hedad de treinta e syete años, poco más o menos, y que este testigo sabe e vio que el dicho Ramus de Arrieta hizo hazer y fabricar el dicho galeón San Juan el año que pasó de mill e quinientos e sesenta y el dicho año hechó en el agua y después acá hasta el día de Santa Bárbara, que fue a quatro días del mes de deziembre del año que pasó de mil e quinientos e sesenta e çinco, que se anegó y perdió en la prouinçia de Terranoba, le tubo e mantubo por suyo propio syn parte alguna de otro. El qual dicho galeón al dicho tiempo que se hechó en el agua fue y hera de quatroçientos toneles machos, antes más que menos, y lo susodicho sabe este testigo ser asý por hauer nabegado en él e sauer de sus medidas, y ello ser asý verdad es público e notorio y la verdad, so cargo del juramento por él fecho, en que se afirmó e lo firmó de su nombre. Martín de Acorda. Tomás de La Lana. Martín de Yriçar.

            Testigo. El dicho Jamot de Gibraltar, vezino del dicho lugar del Pasaje, testigo de ynformaçión para lo susodicho por el dicho Ramus de Arrieta presentado, aviendo jurado en forma e seyendo preguntado por el dicho señor alcalde por el dicho pedimiento, dixo que este testigo conoçe al dicho Ramus de Arrieta por vista e combersaçión e saue e tiene notiçia del galeón San Juan del dicho Ramus de Arrieta por le aver visto e nabegado. El qual dicho galeón saue e vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta hizo y fabricó el año pasado de mill e quinientos e sesenta y después que asý hizo el dicho año le hechó al agua y hera de porte de más de quatroçientos toneles ma- // r.º -chos. El qual dicho galeón vio este testigo que el dicho Rmus de Arrieta le tubo e mantubo y nabegó por propio suyo, syn parte alguna de otro, hasta quatro días del mes de deziembre próximo pasado que se perdió y anegó en la mar, en la prouinçia de Terranoba. Y lo susodicho sabe ser asý este testigo por hauerse hallado presente a todo ello y nabegado en él y sauer de su porte y medidas y que ello ser asý es público e notorio y la verdad, so cargo del juramento por él fecho, en que se afirmó. E no lo firmó porque dixo que no sauía escriuir. Martín de Acorda. Martín de Yriçar.

Testigo. El dicho San Juan de Arana, vezino del dicho lugar del Pasaje, testigo de ynformaçión para lo susodicho por el dicho Ramus de Arrieta presentado, aviendo jurado en forma e seyendo preguntado por el dicho señor alcalde por el dicho pedimiento, dixo que este testigo conoçe al dicho Ramus de Arrieta por le aver visto y nabegado. El qual dicho galeón saue e vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta hizo y fabricó el año pasado de mill e quinientos e sesenta y después que asý hizo, el dicho año le hechó al agua, y hera de porte de más de quatroçientos toneles machos. El qual dicho galeón vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta le tubo e mantubo y nabegó por propio suyo, syn parte alguna de otro, hasta quatro días del mes de deziembre próximo pasado que se perdió y anegó en la mar, en la prouinçia de Terranoba. Y lo susodicho saue ser asy este testigo por hauerse hallado presente a todo ello y nabegado en él y sauer de su porte y medidas, y que ello ser asý es público e notorio y la verdad, so cargo del juramento por él fecho, en que se afirmó. E no lo firmó porque dixo que no sauía escriuir. Martín de Acorda. Martín de Yriçar.

Testigo. El dicho Martín Sanz de Çelaya, vezino de la dicha villa de La Rentería, testigo de ynformaçión para lo susodicho por el dicho Ramus de Arrieta presentado, aviendo jurado en forma e seyendo preguntado por el dicho señor alcalde por el dicho pedimiento, dixo que este testigo conoçe al dicho Ramus de Arrieta por vista e combersaçión, e sabe e tiene notiçia del galeón San Juan del dicho Ramus por le aver visto e nabegado. El qual dicho galeón saue e vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta hizo y fabricó el año pasado de mill e quinientos e sesenta y después que asy hizo, el dicho año le hechó al agua, y hera de porte de más de quatroçientos toneles machos. El qual dicho galeón vio este testigo que el dicho Ramus de Arrieta le tubo e mantubo y nabegó por propio suyo, syn parte alguna de otro, hasta quatro días del mes de deziembre del año próximo pasado que se perdió e hanegó en la mar, en la // v.º prouinçia de Terranoba. Y lo susodicho saue ser asy este testigo por hauerse hallado presente a todo ello y nabegado en él y sauer de su porte y medidas, y que ello ser asý es público e notorio y la verdad, so cargo del juramento por él fecho, en que se afirmó. E no firmó porque dixo que no sauía escriuir. Martín de Acorda. Martín de Yriçar.

E después de lo susodicho, el sobredicho día, mes e año e lugar susodichos, en presençia de mí, el dicho Martín de Yriçar, escriuano, e testigos yusoescriptos, el dicho señor alcalde, visto el pedimiento por el dicho Ramus de Arrieta hecho en la informaçión por su merçed resçiuida, dixo que mandaba e mandó a mí, el dicho escriuano, qu’el sobredicho pedimiento e ynformaçión haga sacar o saque vn traslado o dos o más y que signados en pública e deuida forma, en manera que haga fee, e firmados de su nombre, los dé y entregue al dicho Ramus de Arrieta para el hefecto que pide. Al qual o quales su merçed ynterponía e ynterpuso su auctoridad y decreto judiçial tanto quanto podía y con derecho deuía, para que valga y haga fee en juizio e fuera d’él, e lo firmó de su nombre seyendo presentes por testigos los dichos capitán Gaspar de Pontica e Juanes de Sara, vezinos de la dicha villa. Martín de Acorda. Pasó por mi presençia, Martín de Yriçar.

E yo, el sobredicho Martín de Yriçar, scribano real e del número de la dicha villa de La Rentería, ante el dicho señor alcalde, en vno con los dichos testigos presente fuy a todo lo que de suso por mí se haze mençión, e de pedimiento del dicho Ramus de Arrieta, a quien doy fee que conozco, e por mandamiento del dicho señor alcalde, // r.º  que aquí firmó de su nombre, fize sacar y scribir del \Martín de Acorda/ (rúbrica) registro oreginal que en mi poder queda e por ende, fiz aquí este mío signo (signo) en testimonio de verdad. Martín de Yriçar (rúbrica).

Informaçión original. Contador: Sancho de Andoyn. //

Informaçión de Ramus de Arrieta.

Iago Irixoa Cortés

*Irudiaren jatorria hemen


[1] Inicialmente, el objetivo era abordar la figura del dueño del barco, un Ramos o Ramus de Arrieta del que apenas se se sabía algo; un individuo fallecido para marzo de 1573 y cuyas actividades marítimas siguieron tras el hundimiento de la “San Juan”, dirigiéndose a latitudes más cálidas como Andalucía y el Norte de África. Por desgracia, la escasa información recogida (en parte, gracias a la ayuda de Hilario Casado Alonso) no permitió realizar una investigación en profundidad, aunque no descartamos abordarla en un futuro. Hasta el momento sólo hemos encontrado pequeños datos sobre su mujer, sus escasos bienes inmuebles y diversos aspectos de sus actividades. Quizás uno de los aspectos más destacables sean los vínculos que mantuvo con Nicolás de Aizaga, escribano del número de Azkoitia pero vecino de Lezo. Aizaga desarrolló gran parte de su actividad notarial en la bahía de Pasaia; de hecho, él fue el encargado de escribir el proceso de arqueamiento de la “San Juan” que transcribimos más abajo. Desgraciadamente, sus protocolos no parecen conservarse en la actualidad, al menos en el AHPG-GPAH.

[2] Actualmente Daniel Zulaika está llevando a cabo una investigación al respecto, que esperamos que pueda abrir nuevas reflexiones y vías de estudio.

Artxiboak

Oria ibaiaren poluzioaren aztarnak Villabonako artxiboan

Poluzioa eta honek klima-aldaketarekin duen lotura gaurkotasun handia duen gaia da: hedabideek aldi oro jakinarazten dizkigute enpresek hartutako neurriak haien jardueraren ondoriozko kutsadura murrizteko. Uraren poluzioa aipatzen denean, ezinezkoa da Oria ibaian ez pentsatzea. Horregatik, gaurkoan Villabonako ondare industrialarekin gatoz berriro.

Herri honen kokapen geografikoa dela eta, Oria ibaiaren ertzean, industriak errotze handia izan zuen XX. mendeko 50 eta 80ko hamarkadetan; batez ere, beren jarduera garatzeko uraren indarra behar zuten paper-fabrikak eta ehun-fabrikak ezarri ziren. Ibaiertzetako industria indartsu honen ondorioz, Oria ibaiak kutsadura handia jasan zuen. Villabonako Artxiboan aurkitzen den argazki honi arretaz erreparatzen badiogu, lantegien isuri horien ondorioz ibaian sortzen zen aparra ikus dezakegu:

Uraren poluzio honen inguruko aztarna gehiago aurkitu ditzakegu Villabonako artxiboan: adibidez, 1962an “Comisaría de Aguas del Norte de España”-k hainbat enpresari jarritako salaketak Oria ibaira ingurumenari kalte egiten zioten isurketak egiteagatik (sig. 0254 – 06). Ibaian denetik isurtzen zen garai hartan.

Urte batzuk beranduago, 1968ko irailak 10eko Udal Batzarrean gai honi buruz eztabaidatu zen (sig. 0014-04 CF, 75r-76r). Akta liburuan ondorengoa aipatzen da: “paper-fabrikek egiten dituzten isurketengatik Oria ibaiaren egoera kontuan hartuta, bere flora eta fauna suntsitzeaz gain, kirats desatsegina sortzen da… eta haize pixka bat dabilenean herrian hegan egiten duen aparrak eragozpenak sortzen ditu”.

Egoera 1990. urtetik aurrera hobetu zen, industriek hondakin-urak zuzenean ibaira ez isurtzeko araztegiak eraiki zituztenean. Denborak aurrera egin ahala, Oria ibaiaren uretara arrainen bizitzaren zati handi bat itzuli da, batez ere amuarrainak ikus daitezke bere uretan.

Miriam Ruiz

Artxiboak Bloga

Ekainak 9, artxiboen nazioarteko eguna (eta astea)

Artxiboak ospatzen ditugu, artxibozainak ospatzea, baina, beste upel bateko sagardoa da.

Izan ere, eskuz eta tintaz idazten zen garaikoa omen ofizioa. Akaso ere mekanografiatzen zen garaietara arte, edo.

Nonbait, agiriak multinazionalen zerbitzarietan gordetzen direnez geroztik, artxiboa ez da artxibozainen lana. Prozesu administratiboak ezagutzea, erakundearen historia nahiz osatzearen ezagutza, indexazioak eta tesauroak, balorazioak, edukien gaineko kontrola eta loturak, bermea… aldatu ez badira ere eta indarrean bete-betean segitzen badute ere, artxibo eta artxibozainak gero eta berezituagoak daude gure erakundeetan.

Kontabilitate programak eta kontabilitatearen beraren ardura espezialistetatik bereiztea ez zitzaion inori bururatuko, nahiz eta eginbide horiek ordenagailu baten aurrean eman. Dokumentalisten lanak, ordea, bai. Dokumentalisten lanak, teknika eta praktika profesional zehatz bati lotu beharrean, lanabesari (ordenagailuari) lotzen zaizkio.

Ondorioa begi bistakoa da: gure udaletxeetan artxibo fisiko zenik ere ez zekiten operarioen esku geratzen dira. Horrela, esaterako, eraikin baten altxatzeko espedientea artxiboan dago, baina, demagun, eraikin horren fatxada konpontzea… ez. Hori “digitalizazioa” da. Holaxe. To! Ño!

Gure ogibidearekiko ezagutza falta horrek administrazioari buruzko ezagutza falta baino ez du ikusarazten. Bai eta “artxiboa berdin kultura” ekuazio faltsuaren emaitza eman ere.

Guk orain urrats bat, aurrera, ematen dugu. Gardentasuna, komunitatea, elkarlana… modaz modazko hitzak dira. Guk ere erabiltzen ditugu. Eta, tartean, praktikara eraman ere bai. Orain bezala.

Artxibo nahiz administrazio elektronikoa deitzen den horretarako artxiberoek darabilkigun labelizazio estandarizatua guztiz da beharrezkoa. Alegia, sailkapen kuadroa. Ohikoa da, baina, Madrilgoa, Kataluniakoa, auskalo nongo sailkapen kuadroa erabiltzea. Askotan, zaharkituta formetan edo, geografikoan ez ezik, izatez ere oso urrutikoa suertatzen da.

Hori dela eta, urteen poderioz zerbitzu publikoa hobetze aldera sortu dugun kuadroa partekatu nahi dugu. Ereiten-en kuadroa da, baina ez da. Ereitenek proposatzen duen kuadroa da: erabili, osatu, zuzendu, zuen aplikazioetara igo, komentarioak bidali… dakiguna eta ez dakiguna erakusten du. Baina, batez ere, gure eremu profesionalean gure ofizioa buru dela adierazten du.

Beraz, harro bagaude ere, proposamen apala da gurea, gaur, artxiboen nazioarteko egun honetan, aurreratzen duguna eta datorren astean zehar gauzatuko duguna.

Jakina, gure eremu profesionaleko autoritateari (Jaurlaritza, Aldundi, Idazkariei) dokumentalisten eta artxibozainen lana babesteko aldarria ere bada honako hau.

Artxiboen nazioarteko egun ona izan.

*Irudiaren iturria Wikimedia da

Artxiboak

1897 eta 1898ko soldaduxka : Belauntzatarrak Kubako gerran

Soldaduxkaren istorioa ezaguna da askorentzat baina belaunaldi berrientzat agian ez, izan ere, 2001. urtean bertan behera geratu baitzen XVIII. mendetik abiarazia zegoen erreklutamendu sistema.

Soldaduxka edo “mili”-ak urte jakin batetako kintoak (gazteen bostgarren zatia) erreklutatzean zetzan, zozketa bidez. Hauek formakuntza militarra jasotzen zuten urte bat edo biz gutxi gora behera eta bake garaietan baldin bazen, gaitz erdi, bertzela, momentuko gerren fronteetan akitzeko aukera handia zeukaten eta. Zozketaren antolaketa eta gazteei zegozkien jakinarazpenak udalaren konpetentziak ziren eta horregatik, egungo udal artxiboetan erreklutamenduaren inguruko serie bat egon ohi da.

Belauntzako Udal Artxiboan XIX. mendeko erreklutamenduak kuxkuxeatzen ibili gara eta urte esanguratsu batetan erreparatu dugu: 1898. Hura ez zen urterik oparoena izan espainiar estatuarentzat, ez barne politikan (ekonomia krisia eta ezegonkortasun politikoa medio) ezta kanpo politikan (Ameriketako koloniak
independizatu nahiean zebiltzan). Kubatarrak 1895ean altxatu ziren gobernuaren aurka eta 1898an gauzak gehixeago berotu ziren, Ameriketako Estatu Batuek ere gerra aitortu baitzioten, Kuba bereganatzeko asmoarekin.

1823ko ordenantza militarretan kintoen zozketak apirileko lehen igandean egitea zehaztu zen, ordu eroso batetan. Geroztik, “en abril, cada soldado con su fusil” esaera nahikoa ezaguna zen, nahiz eta zozketa hilabetea aldatuz joan denborarekin. Tira, ordua erosoa izan ziteken baina zozketan “saritua” ateratzea agian ez horrenbeste.

Soldaduxka egiteak bazuen bere erronka, gazte askok lana eta ikasketak alde batera utzi behar izaten baitzuten eta gainera, askorentzat lehenengoz bidaia handi bat egitea suposatzen zuen. Ohikoa zen iparraldeko mutilak hegoaldera edota Afrikara bidaltzea eta alderantziz. Interesatzen zaigun zozketa ordea, 1897koa da, mobilizazioa urte amaieran ematen baitzen eta hurrengoan bukatu, inkorporazioaren arabera lizentziatuz joaten zirelarik. Hilbeltzaren lehen egunean, Francisco Maria Celaya alkateak ohiko bandoa publikatu zuen, 19 urte betetzen zituztenen erreklutamendua gauzatuko zela jakinarazteko. Zozketa otsailaren lehen igandean egin zen. Udaletxeko dokumentazioan, argi ikus dezakegu prozedura guztia, osasun azterketa, nola libratu zitekeen eta abar, baita Hernani eta Belauntzaren arteko liskarra mutil bat nongo zerrendetan sartu behar zen zehazteko; gaztea Belauntzan bizi baina gurasoak hernaniarrak zituelako. Espediente guztiak artxiboko 15. kaxan daude.

Zozketako gazteak hauek izan ziren:
Domingo Iztueta Esnaola, Esteban Goenaga Oñatibia, Francisco San Sebastián Garmendia, Jose Echave Eceiza, Martin Uranga Muñagorri (zozketa unean egon ez zen bakarra, Habanan baitzegoen), Martin Lizaso Aizpurua eta Jose Hospitaleche Sagarzazu. Abizen hauek oraindik ere herrian diraute, Celaya alkatea eta Dravasa idazkariarenak bezalaxe.

Tolosan 29 gazte hil baziren ere urrutiko gerra hartan, ez zen belauntzatarrik zendu. Akitzeko, gertaera xelebre bat aipatu beharra dago. Proiektuaren azkeneko egunean, argentinar bat bertaratu zen udaletxera, Paskieta baserriaz galdetuz. Bidea mapan seinalatu genion eta honek bere arbasoen jatorria han kokatzen zela azaldu zigun, baita Etxabe abizena zuela. Harekin solasetan, zozketako Echave Eceiza gogoratu eta berari galdetu genion. Ba, erantzutean ¡a zer sorpresa! ¡1897ko gazte hura bere birraitona zen! bere sinadura ikusteko aukera izan zuen baserriranzko bideari ekin aitzinetik. Autokarabana hura paskietako bidetik pasa ote zen?

Mieltxo Sobrino

Artxiboak

Arrate eta txirrindularitza

Arrate aspaldidanik izan da eibartarrontzat leku berezia. Denok ezagutzen ditugu bertan ospatzen diren jaiak, bertako eliza eta zelaiak, eta asko gara mendi buelta bat eman ostean, orain denbora gutxi itxi zen Kantabria tabernan zerbait hartzera geratutakoak. Baina Eibartik kanpo, nazioartean ere, Arrate izena esanda, hainbat jenderi ezaguna egiten zaio. Honen arrazoi nagusietako bat txirrindularitza da hain zuzen. Nola heldu da Arrateko helmuga azken urteetan, World Tour (nazioarteko maila altuena) kategoriako lasterketetako helmuga izatera? Bide luzea izan da, baina hurrengo lerroetan lehenengo harriak ipini ziren garai haietara begiratuko dugu.

Honetarako 80 urte inguru egin behar dugu atzera, hain zuzen ere 1941 urtera. Seguraski gaur egun Arrateko maldak ez lukete daukaten izena izango, urte hartan Eibarko Klub Deportibuak ez balu I. Arrate Igoera ospatzea erabaki. 1941eko apirilaren 20an Klub Deportibuak “Finalista eguna” ospatzeko asmoa zuen. Finalista egunean mendi gehien igotako mendizaleak omentzen ziren, eta urte hartan, eguna girotzeko, txirrindularitza lasterketa bat antolatzea bururatu zitzaien. Horrela, lasterketa antolatzeko batzordea sortu zen, Antonio Dorado buru zela.

Lehen edizio honetan txirrindularitzan hasi berriak ziren eta laugarren mailako 22 txirrindularik hartu zuten parte, 18 helmugaratuz. Azkarrena “Umore Ona” taldeko Pedro Zugasti izan zen, 25 minutu eta segundo bateko denborarekin. Mendiaren inguruan ospatzen zen egun bat girotzeko asmoarekin egindako lasterketa honek, gaur egun arte gelditu ez den errobera bat ipini zuen martxan.

Bigarren ediziorako, lasterketa handitzen ari zen seinale batzuk ikus ditzakegu. Euskal Herriko hainbat lekutatik etorri ziren taldeak, eta Klubak prentsara bidalitako idatzian lehen mailako txirrindulari nazionalak gerturatuko direla adierazten du, zeren aurreko urteko emaitza onak ikusita, 1942 urteko edizioan edozein mailatako txirrindulariak parte hartu ahal izan zuten, “hasi berriak” izan ezik. Horrela urte bakarrean txirrindularien maila asko igo zen. Klubak ere errepide bazterrak eibartarrez betetzea espero duela dio, eta ilusio handia erakusten da, Oñatiko C.D. Chanchicu choco taldeak irteera bat antolatu duelako, proba ikusteko asmoarekin. Beraz, bigarren edizioko idatzi originaletan nabaritu dezakegu probak urte bakarrean izandako gorakada eta antolatzaileen ilusioa urtez urte lasterketa antolatu eta handitzen joatekoa.

Urte batzuk aurrera eginda, 1948 urteko Arrate Igoeraren VIII ediziora egingo dugu bidaia. Aurreko edizioetan bezala, Eibarko Klub Deportibuak “Finalista egunean” ospatzen jarraitzen du. Baina edizio honetako prentsara bidalitako idatzietan, dagoeneko azpimarratzen da, nahiz eta historia motza izan, hartutako famaren ondorioz zonaldeko lasterketa garrantzitsuena bilakatu dela.

VIII edizio honetan azpimarratzekoa da gainera, antolatzaileek lehen nazioarteko edizio bezala aurkezten dutela, Tarbesko “Velo Club” txirrindularitza taldeak bere txirrindulari batzuk aurkeztu dituelako. Azkenik, aurreko bi erakusle hauekin batera, sarietan egondako gorakada ere azpimarratu dezakegu. 1942 urteko lasterketan, garaileak 350 Pesetako saria jaso zuen, eta sei urte beranduago ia hirukoiztu egiten da, 1000 Pesetara igo arte. Honekin lotuta garaileen denborak ere gero eta azkarragoak dira, lasterketaren famak erakarrita. Lehenengo urte hauetan errekorra Martin Mancisidorrek ezartzen du 21 minutu eta 23 segundoko denborarekin.

Hasieran esan dugun bezala, urte hauetatik aurrera Arrateren eta txirrindularitzaren arteko lotura banaezina izan da. Horren erakusgarri da 80 urte beranduago apiril inguruan eibartarrok Ixuako maldetan lehen mailako txirrindularitzaz disfrutatzen jarraitzen dugula da, mundu guztiko zaletuen aurrean horrenbeste maite dugun txoko hau mapan kokatuz. Neurri handi batean lehenengo Klub Deportiboko antolatzaile hauei zor diegu Federico Martin Bahamontes, Jacques Anquetil, Raymond Poulidor, edo gaur egungo Tadej Pogačar, Primoz Roglic edo Remco Evenepoel bezalako kirolariez disfrutatzea. Beraz jarrai dezagun lehen mailako txirrindularitzaz disfrutatzen, baina nondik gatozen ahaztu gabe.

Txomin Osoro Gutierrez

Artxiboak

Zer egiten du honek hemen?

Artxiboan lan egiteak beti ekartzen du sorpresaren bat. Gipuzkoako Artxibo Orokorrari buruz idatzi genuen beste berri zaharrago batean esan bezala, martxan dugun proiektu honetan Ogasuneko dokumentazioa da aztertzen ari garena. Batek pentsa dezake denbora guztian diru kontuak besterik ez ditugula ikusten. Hori hein handi batean horrela da, eta nahiz eta ez diodan garrantzirik kendu nahi dokumentazio mota horri informazio interesgarri asko ematen baitu, tarteka ekonomiarekin zerikusirik ez duen dokumentazioa ere topatzen dugu. Horrelakoetan, betiko galdera: “hara! Zer egiten du honek hemen?”

Oraingoan, zerga-bilketako espedienteak begiratzen ari ginela marrazketa koaderno bat topatu dugu. Zer egiten duen denak nahastuta ez dakigu eta jabeak Diputazioarekin zuen lotura ere ez, baino bitxikeria polita iruditu zaigu partekatzeko.

Koaderno honen lehen orrian agertzen zaizkigu dokumentuari buruz jaso ditzakegun datu gehienak: norena zen, noiz egindakoa, non erabili zen,… Bertan irakurri dezakegu “Dibujos de Javier Leivar. Escuela superior de Zaragoza. Curso 1913-1914”. Hau irakurri ondoren, ikerketa txiki bat jarri genuen martxan pertsona honi buruzko informazioa bilatzeko asmoz. Tamalez, Ogasuneko dokumentuen artean ez dugu ezer topatu eta ez dakigu Aldundiko langile bat izango ote zen edo kanpoko norbait. Edozein kasutan, zergatik zegoen koaderno pertsonal hau Aldundiko ekonomiako dokumentaziarekin batera jasota jakiteko, denboran atzera egin beharko genuke. Noski, irakurleren batek zerbait jakingo balu, eskertuko genuke jankinaraziko baligu gure jakin-mina asetzeko.

Aipatutako lehenengo orri horretan, Javierrek Aragoiko armarria marraztu zuen, gaur egungoarekin alderatuta, desberdintasun batzuk dituelarik. Alde batetik, gaur egungo armarriak goiko aldean koro bat du eta beste alde batetik, lehenengo kantoian gainean gurutze bat duen arte bat agertzen da. Gure koadernoko marrazkian ordea, ez dago ez kororik ez eta gurutzerik artearen gainean. Azkenik, hirugarren kantoian atzealde horian lau makil gorri agertzen dira gaurko armarrian, baino gurean badirudi bost daudela marraztuta. Aragoiko armarriaren bertsio pertsonalizatua marraztu zuen bere koadernoan Javier Leivarrek.

Barruan dauden marrazkiei dagokienez, 12 lamina daude, denak daude beragatik sinatuak eta denak dira marrazki geometrikoak. Gehienak marra zuzenak dira, laukiak, hirukiak, erronboak eta horrelakoak, baina konpasarekin ere praktikatu zuela ikusten da. Orri batzuen atzealdean badaude konpasarekin egindako proba batzuen markak. Lehenengo laminetan marrazki sinpleak daude, baino azkenekoak landuagoak direla ikusten da, ikasturte amaierakoak seguruenik. Bukatzeko, lamina hauetako batzuen atzealdean ikusi ditugu beste marrazkitxo estraofizial batzuk, baino hauetaz aurrerago hitz egindo dugu beste berri batean.

Amaia Mendizabal

Artxiboak

Elosegitarren artxiboa Gipuzkoako Artxibo Orokorrean

Dakizuenez, oso Leial eta oso Noblea den Tolosako villa honetan arras ezagunak dira urte luzez bertan ekoiztu diren Elosegi txapelak, egun herriaren bereizgarrietako bat izatera bilakatzeraino.

Gipuzkoako Artxibo Orokorretik, Elosegitarren funtsarekin lan egitea eskatu digute, txapelen enpresak dohaintzan eman baitzien familiaren zenbait argazki eta dokumentu.

Lan honen lehen zatia arras pollite izan da, izan ere Polikarpo Elosegi Ansolak (“Poli” lagunentzat”) ateratako argazkiekin egon baikera. Poli fundatzailearen iloba zen eta enpresan eta politikan jardun bazuen ere, argazkilaritzara ere afizionatua izan zen. Bere funtsa 1875 eta 1942 bitarteko euskal mundua ezagutzeko aukera paregabea da. Kristalezko negatiboak dira eta gehienak digitalizatuta daude (Gure Gipuzkoan bilduma bat dago bere izenarekin, begirada bat ematerat gonbidatzen zaituztet). Irudietan janzkera dotoreko pertsonaiak ageri dira, mendian eta guzti elegante ibiltzen zirenak, zapela –Elosegirenak, nola ez-, abarkak, taxalekoa eta manta batekin (ikusi pea000069).

Argazkiekin bukatzeko, familiako albumak eta digitalizatutako irudiak alderatu behar izan ditugu, nahiko eromena izan dena baina zorionez bukatu duguna.

Proiektuaren bigarren zatian, txapelen enpresak emandako dokumentuekin lan egitea egokitu zaigu. Hauek Antonio Elosegik 1858ean “La Casualidad” enpresa sortu zuenekotik aurrerakoak dira, eta denetarik dago. Bai, egungo “Boinas Elosegi” izenera iritsi aitzinetik, jatorrian “La Casualidad” eta ostean “Nietos de Antonio Elosegi” izatera pasa zen. Estatu mailan martxan jarri zuten lehen txapel fabrika izan zen eta irekita dirauen bakarra, 160 urte baino gehiagoren ostean.

Erran bezala, saltsa haundie dago dokumentuen artian, kontu liburuez gain, hainbat erakundeen reglamentuak daude (bitxienetakoa 1894ko Tolosako polizia hiritarrarena, gurdia non aparkatu eta non ez erraten duena), otoitz liburuak, aldizkariak etab.

Mieltxo Sobrino.

Argazkia: Polikarpo Elosegi Ansola. “Argazkilaria (1870 Tolosa-1948 Tolosa)” Polikarpo Elosegi fondoa Kristala txuri-beltzean. Gure Gipuzkoa ataria