Category: <span>Bloga</span>

Bloga

Elena Barrena Osoro: mujer, profesional, referente

“No son necesarias grandes conmemoraciones para desplazarse por unos momentos de las ocupaciones habituales que nos envuelven día a día, que nos encaran en dirección hacia el mañana, y dedicarnos a reconocer la trayectoria pasada, la que también día a día ha ido configurando nuestro presente.

A nadie se le ocurriría pensar en sujetos, individuales o colectivos, desprovistos de dimensión espacial, carentes de marco socio-territorial que les contextualiza, que les vincula a una realidad y les otorga una de las señas esenciales de su identidad.

En teoría, también declaramos sin dudar que la dimensión temporal forma junto a la territorial el binomio de coordenadas que encuadran nuestra concreta realidad. Pero el quehacer cotidiano, cargado casi siempre de apresuramiento, nos impide muchas veces reconocer ese pasado que ha ido tallando nuestra personalidad actual y que, aún inconscientes de ello, se proyecta en nuestro presente. Por ello, el registro de los rasgos que conforman nuestra fisonomía, material e íntima, será uno de los hechos capitales que nos permita planificar con realismo el futuro”[1].

Estas palabras conforman los tres primeros párrafos de la introducción del libro titulado Hemen. Kutxa-Gipuzkoa, 1979-1995. En ellos, Elena Barrena Osoro expresa dos ideas que han inspirado el texto que comparto con el lector. En primer lugar, la invitación a salir de las obligaciones del día a día sin que para ello sean necesarias grandes conmemoraciones. En segundo lugar, la autora de esas palabras nos recuerda que el pasado se proyecta en nuestro presente “material” e “íntimo”, subrayando así la vinculación entre nuestro espacio, nuestro tiempo y nuestra identidad (individual y colectiva).

No cabe duda de que escribir el presente texto me ha permitido ausentarme, por un rato, de mis responsabilidades y tareas cotidianas. Sin embargo, y contradiciendo a la autora de Hemen, confieso que no lo hago sin un motivo importante, sin algo grande que conmemorar. Y no me refiero a que nuestra Fidelissima Bardulia Nunquam Superata vaya a cumplir 1000 años. El principal motivo que me ha llevado a escribir estas líneas es el reconocimiento a la persona que hizo comprensible el significado de aquella Iputza y renovó la mirada de la historiografía guipuzcoana en su tesis doctoral titulada Las transformaciones en la organización social de un territorio cantábrico durante la época medieval: la reforma histórica de Guipúzcoa, y publicada en 1989, hace treinta y cinco años; otra fecha “redonda”.

Con el pretexto de estas efemérides, David Zapirain se puso en contacto con distintos colegas, con personas cercanas a Elena y nos convenció -sin necesidad de insistir y con adhesiones, también, fidelissimas– de formar parte de un sencillo, pero sincero y sentido homenaje para reconocer a la autora del trabajo citado.

Mi pequeña participación en este más que merecido reconocimiento no va a ahondar en la labor investigadora de Elena Barrena ni en su notable contribución al conocimiento de nuestra historia; la historia vasca. Me consta que este aspecto quedará más que cubierto con las aportaciones de otros colegas mucho más capacitados para ello que yo y que también están embarcados en la misma aventura. Yo, para esta ocasión, voy a hacer un ejercicio de memoria. Presento, por tanto, un ejercicio personal, experiencial, testimonial y emotivo, inspirado por Mnemosyne y no por Clío. Se trata de un ejercicio individual, subjetivo, aunque todos sabemos que la memoria tiene también un carácter social, colectivo, compartido. En este ejercicio se entrelazan, inevitablemente, pasado y presente, un pasado que, como dice la propia Elena se proyecta en nuestro hoy “material e íntimo” y “ha ido tallando nuestra personalidad actual, nuestra identidad”. Esto es lo que voy a compartir en este texto: un relato, unos recuerdos, una memoria, mi memoria de y con Elena.

El primer capítulo de esta serie de piezas que quieren reconocer la labor y a la persona de Elena Barrena se ha centrado en un elemento nuclear de la identidad de la homenajeada: Elena-Maestra, con todo lo que ello significa y que David Zapirain ha sabido expresar con claridad, justicia y cariño. Esta faceta de Elena nos ha marcado a muchos, a muchas y confieso que a mí enormemente. Elena ha sido muy generosa con sus estudiantes. Nos enseñó a aprender, nos entrenó para preguntar, nos hizo dudar, cuestionarnos para poder analizar de manera crítica y con rigor la realidad que nos rodea, nos enseñó a pensar históricamente, nos dio herramientas para ello y lo hizo en unas clases intensas, tan duras como interesantes. La formación de los estudiantes ha estado en el centro de su quehacer como docente: ha sido algo que le ha preocupado y le ha ocupado. Elena ha dejado su impronta en la formación de muchos de nosotros y eso lo consiguen unos pocos. La maestra nos marcó, y en mi caso lo hizo tanto profesional como personalmente. Y esta idea, este sentimiento lejos de diluirse con el paso del tiempo, se me hace cada día más presente, más grande, más nuclear en mi forma de ser, en mi identidad. Elena ha sido toda una influencer.

Aunque la faceta de maestra ya ha sido resaltada por David, me resulta difícil empezar este ejercicio de memoria obviando un recuerdo, que tengo grabado profundamente, y que tuvo lugar en una clase de Historia de la Alta Edad Media Española. Lo recuerdo como si fuera ayer, aunque hayan pasado tres décadas. Yo tenía 18 años, era el curso 1994-95, primero de carrera. Además de las clases magistrales, Elena nos hacía preparar los temas del programa que teníamos que presentar, de forma oral y desde la tarima, una vez por semana. Todavía recuerdo la atmósfera de tensión y los nervios de todos los estudiantes cada vez que Elena revisaba la lista de clase y nombraba al agraciado o agraciada. Un día, claro, me nombró a mí, y me tocó exponer un tema que no me resultó nada fácil de entender ni de preparar. Se trataba de la afirmación monárquica en los territorios de la Marca Hispánica en la transición al feudalismo del libro de José María Mínguez titulado Las sociedades feudales 1. Mi juventud, mi inexperiencia, mis dificultades con el contenido del capítulo y de la asignatura, mis apuros con el idioma (hasta los 18 años estudié todo en euskera, pero la carrera la tuve que hacer en castellano y el primer curso me resultó complicado, también por este motivo) y la exigencia de la profesora me acompañaron en el camino que iba desde mi silla a la tarima; un camino que no era largo y que, sin embargo, se me hizo eterno. Lo recuerdo perfectamente, en cámara lenta. Subí a la tarima, me temblaban las rodillas y la voz. Empecé a presentar el tema, titubeante, al principio muy insegura y dubitativa. Elena me ayudó con varias preguntas, y me fui soltando, me fui concentrando y fui ganando seguridad. En un momento, Elena dio por finalizada mi presentación, me dio las gracias y me pidió que volviera a mi sitio. Y aquí la “anécdota”. Yo, con la osadía que confiere la ingenuidad, y cierta espontaneidad, que creo no me caracteriza, le respondí que no, que no había terminado, que me faltaban varias ideas por comentar. Todavía hoy no me reconozco en aquella acción. Mis compañeros y compañeras me miraron atónitos y Elena, lejos de llamarme la atención por semejante respuesta, reaccionó riéndose y, girándose hacia a mí, me dijo: “disculpa; por favor, continúa”. Y así lo hice. Continué.

Este episodio me marcó. Lo recuerdo como un primer punto de inflexión en mi etapa de estudiante. Gané confianza en mí misma, seguridad; dos características o cualidades que valoro mucho y que mi memoria las vincula con Elena-Maestra. Esta más que anécdota sirve a mi relato, me sirve a mí para situar en un lugar y en un momento concreto el inicio de la relación profesora-alumna, maestra-discípula; una relación que, por suerte para mí, no terminó ni 1994, ni en aquella tarima de una de las aulas de la zona del antiguo Paraninfo del campus donostiarra de la Universidad de Deusto. Para muestra otro hecho: veinte años después, Elena me acompañó como madrina en el acto de investidura de doctora que se celebró en el Paraninfo de la Universidad de Deusto, en el campus de Bilbao, en enero de 2014. Otro lugar y otro momento de la relación maestra-discípula que guardo en mi memoria. Veinte años entre Elena-profesora y Elena-madrina.

La redacción de este texto me ha hecho ver o tomar conciencia de que hoy, 2024, han pasado ya treinta años desde aquél “disculpa; por favor, continúa”. Confieso que he tenido que hacer las cuentas un par de veces porque me parecían muchos los años vividos. Ya se sabe, la memoria es recreación y se mueve en el plano de lo emotivo, incluso en el de la invención. Pero por mucho que este sea un ejercicio inspirado por Mnemosyne y no por Clío, hay hechos, hay datos que no puedo obviar. Y sí, han pasado treinta años desde aquel “continúa” y sí, hoy puedo decir que continué, y que, aunque en el recorrido de estos treinta años no haya estado acompañada solo por Elena, ella ha sido, sin duda, una constante y una referencia en un camino profesional lleno de idas y de venidas. Elena me dio el empujón inicial para echar a andar, me ha ayudado a levantarme en alguna caída, me ha tendido la mano para recorrer algún tramo más difícil y me la ha ido soltando cuando ha creído que yo podía sola, a pesar de mi resistencia.

Sobre esto último volveré más adelante, aunque es, al mismo tiempo, lo que me permite recordar y rescatar otra faceta de nuestra homenajeada, una, quizá, más desconocida para muchos, pero que, a mi entender, conforma igualmente su identidad. Me refiero a su labor y a su dedicación a la Universidad de Deusto en distintos cargos de responsabilidad y de gestión. Sin ánimo de exhaustividad (porque no es el objetivo y porque seguro que me olvido de algo), Elena Barrena ha sido directora del departamento de Historia de Euskal Herria de la Facultad de Filosofía y Letras del campus de Donostia entre 1994 y 1997, ha sido decana de la misma facultad entre 1997 y el año 2000, y decana de la nueva Facultad de Humanidades entre el 2000 y el 2003. En el año 2005 fue nombrada vicesecretaria para el campus de Donostia y ejerció esta responsabilidad hasta el año 2015 en el que fue nombrada adjunta al secretario general de la universidad; labor que desempeñó hasta su jubilación en 2018. Esta simple enumeración de los distintos cargos y responsabilidades asumidas ya nos proporciona una idea del compromiso de Elena Barrena con la Universidad de Deusto y de su dedicación a esta institución.

A esto voy a dedicar las siguientes líneas destacando dos ideas que a priori no tienen por qué ir unidas, pero que en Elena confluyen o forman parte de un todo, inevitablemente. Me refiero a dos elementos que, en mi opinión, siguen teniendo plena vigencia: por una parte, está el hecho de ser mujer y, por otra parte, la forma de estar en la Universidad y de entender la Universidad.

Empiezo por el primero de los elementos seleccionados y no lo hago porque este texto se vaya a publicar en el mes de marzo. En el curso 1965-1966, cuando la nueva universidad donostiarra se trasladó a su actual ubicación en Mundaiz, trabajaban en ella tres profesoras, mientras que eran casi setenta los profesores que ejercían la labor docente en aquel curso. La incorporación de las mujeres a los cargos de dirección en el campus donostiarra fue un proceso lento. La primera decana del campus fue Rosa María Ayerbe, nombrada decana de la Facultad de Filosofía y Letras en 1988. Le siguieron en el cargo Asunción Urzainki, decana de la misma facultad entre 1991 y 1997, y la propia Elena Barrena desde 1997 hasta el 2003. Fueron las primeras mujeres decanas en el campus, junto a Carmen Navarrete, nombrada directora de la biblioteca en 1995, y Rosa Cristóbal responsable de la administración del campus desde 2003. Estos números han conocido un vuelco en las últimas décadas y hoy día no hay espacios docentes, de investigación o de gestión en el que no estemos presentes las mujeres. En referencia a esta cuestión y, en concreto, a la progresiva incorporación de las mujeres a cargos de gestión en la Universidad, el profesor Juan Manuel Díaz de Guereñu afirmó en 2006, todavía en un contexto de inferioridad numérica, que “estos porcentajes pueden cambiar y van a ir cambiando, porque ningún prejuicio en contra se sostiene y menos que ninguno el de la eficacia”[2].

Fueron las primeras, las que abrieron camino, las que normalizaron un hecho tan natural como extraordinario, por inusual. Creo que las siguientes generaciones no hemos sabido reconocerles suficientemente o, al menos, no lo hemos hecho públicamente. Pienso que sus experiencias son todavía hoy desconocidas, quizás, porque ni ellas mismas las han relatado o se han relatado desde esta mirada. Es otra tarea pendiente, la de recoger los testimonios y las experiencias de estas mujeres en la Universidad, poniendo el foco en su condición de mujeres. Estoy convencida de que, de esta manera, podremos conocer otra historia de la Universidad de Deusto. El llamamiento está hecho. ¡A ver quién se anima!

El segundo de los elementos que he querido destacar y que también considero de actualidad es el relativo a la forma de estar en la Universidad y la de entender la institución. Elena representa a la perfección al conjunto de personas que conciben los cargos desde el compromiso, la responsabilidad y la vocación de servicio. Tres conceptos que tienen sus antónimos y que yo emparejo de la siguiente manera: compromiso versus oportunismo, responsabilidad versus frivolidad/superficialidad y vocación de servicio versus avidez de medrar e individualismo.

Elena asumió y ejerció el cargo de decana de la Facultad de Filosofía y Letras a finales de los años noventa, en una coyuntura de lento, pero claro declive de los títulos de “letras”. Además, el gobierno de la Universidad, consciente de que en un ámbito geográfico tan pequeño como el de la Comunidad Autónoma Vasca resultaba insostenible una oferta de títulos duplicada por territorios, sugirió la necesidad de una nueva redistribución de los mismos. A Elena le tocó gestionar la desaparición de Filología Vasca del campus donostiarra en 2001 y tuvo que ver una carrera de Historia progresivamente mermada en número de estudiantes (dejó de impartirse en 2005). Ser decana de una facultad en esta coyuntura no fue ningún regalo y únicamente el compromiso, la responsabilidad y la vocación de servicio, además de, seguramente, el anhelo de supervivencia, explican la asunción del encargo. Elena se echó a sus espaldas la carga de re-inventar la facultad. La Facultad de Humanidades fue creada en 1999, siendo ella decana y Dionisio Aranzadi vicerrector del campus. Los estudios en Humanidades: Empresa (1997-98) y Humanidades: Comunicación (1999-2000) fueron la apuesta de la nueva Facultad. Con esto no quiero transmitir la idea de que a Elena le tocara el peor momento; todas las épocas, pasadas y presentes, tienen lo suyo. Tampoco quiero decir que lo hiciera sola. Pero ser decana de esta facultad en aquel momento no debió resultar sencillo. El reto era enorme. Se trataba de reflotar un barco que se estaba hundiendo y que estaba lleno de personas. Y eso no se entiende si no es desde el compromiso, la responsabilidad, el servicio y la dedicación.

Desde 2005 a 2015 Elena fue vicesecretaria general del campus de Donostia. Reorientó radicalmente su labor universitaria para ocuparse de dirigir, supervisar y mejorar todos los procesos relacionados con la gestión de los expedientes de los estudiantes, los títulos, los planes de estudio o las normativas académicas. Una labor tan fundamental como invisible en una universidad. Dedicó a esta tarea una década de su vida profesional. Trabajó con dos secretarios generales, Begoña Arrieta y Álvaro de la Rica. Le tocó gestionar todos los cambios de los planes de estudios derivados de la reforma Bolonia; impulsó el trabajo conjunto y colaborativo con la secretaría general del campus de Bilbao, algo novedoso, ahora diríamos innovador, así como la relación con todas las facultades; elaboró las nuevas normas académicas de los estudios de grado, posgrado y doctorado de la Universidad, y tantas cosas más. Todo ello con mucho trabajo, intensa dedicación, rigor, compromiso, responsabilidad y servicio silencioso, siempre lejos de “la foto”.

Yo he tenido la suerte de compartir con Elena parte de esta etapa. Retomo aquí eso que he dicho que dejaba para “más adelante”. En el curso 2014-2015, me volvió a tender la mano. Elena es una persona reflexiva, que planifica, de las que no deja nada para mañana, y ya por aquél entonces pensaba en su jubilación. Y aquí, de nuevo, compromiso, responsabilidad y servicio. Elena no pensó en su jubilación en clave exclusivamente personal e individual, que, por otra parte, ¡bien podía haberlo hecho porque merecido lo tenía! Hasta en el momento de la jubilación prevaleció lo colectivo y lo institucional, y la pensó y planificó en clave de relevo. Tenía que enseñar a alguien la labor a la que se había dedicado en la última década. Y pensó en mí. En el curso 2014-2015 fui su adjunta y un año más tarde fui nombrada vicesecretaria del campus de Donostia, mientras Elena fue nombrada adjunta al secretario general. Desde esta fecha y hasta su jubilación en 2018, ambas compartimos despacho en la oficina de secretaría general del campus donostiarra. Fueron cuatro años muy intensos de formación en un área totalmente desconocida para mí. En la última etapa laboral de Elena, volvía a asomar la Elena-Maestra, que, en realidad, nunca ha desaparecido. Volví a aprender mucho de ella, con ella, día a día, en un despacho que rediseñó para trabajar de igual a igual; lo bautizó como “el tú y yo”. Sin que se notara, Elena controló los tiempos y las responsabilidades del “tándem”; marcando el ritmo del pedaleo ella en un principio, y dejándome marcarlo a mí, posteriormente, sin casi darme cuenta. Una maestra. Formamos un buen equipo, más allá de nuestras naturales diferencias.

Elena se jubiló en mayo de 2018. En julio del mismo año fui nombrada secretaria general de la Universidad de Deusto. Este hecho resulta imposible de comprender sin Elena. Una vez más, ella creyó más en mí que yo misma. Una vez más me empujó, me animó, me enfrentó a un espejo en el que me hizo ver lo que yo no veía. Y lo volvió a hacer desde el compromiso y la responsabilidad; eso sí, dejándome la libertad de la decisión. Como se dice ahora, Elena me ha empoderado en más de una ocasión en mi vida profesional. Y le estoy muy agradecida, también, por ello. He intentado desempeñar esta labor guiada por los principios que ella me ha transmitido siempre con su ejemplo. Espero no haberla decepcionado.

Estoy casi segura de que Elena no ha podido escapar de algo que se repite cuando cerramos una etapa. Me refiero a hacer balance, a mirar atrás, a repasar la trayectoria profesional y a enumerar todas las renuncias que se han tenido que hacer para, en este caso, dedicarse en cuerpo y alma a la universidad. Yo no puedo responder por ella. Se trata de una valoración absolutamente personal e íntima. Pero sí puedo decir(le) que, para algunas, ha merecido la pena. Con nuestras contradicciones, limitaciones y miserias diarias, algunos, algunas seguimos creyendo en esa manera de estar en la Universidad y de entenderla. Lo intentamos cada día y en cada intento, te haces presente, Elena.

Responsabilidad, compromiso, servicio, dedicación, rigor, fuerza, valentía, principios, honestidad, respeto, profesionalidad y generosidad son las palabras que más me resuenan para describir a la eibarresa a la que queremos reconocer hoy con este sencillo homenaje en forma de distintos capítulos. Este ha sido el mío. Elena Barrena Osoro: eskerrik asko bihotzez! Y, tomando prestado el lema de Emakunde para este 8 de marzo, Zu(e)taz harro!

Eider Landaberea Abad

Donostia, 2024ko martxoak 11.


[1] BARRENA OSORO, Elena: Hemen: Kutxa-Gipuzkoa, 1879-1995. Donostia: Kutxa Fundazioa, 1995, p. 25.

[2] DÍAZ DE GUEREÑU, Juan Manuel: Campus de Mundaiz: 50 años de universidad en San Sebastián. Donostia: Kutxa Fundazioa, 2006, p. 167.

Bloga

Elena Barrena Osoro: irakasle

Maisu/maistra ere izan zitekeen, hitzak bere muinean “onena”, “gorena” eta horrelakoak omen daramatza eta. Baina ikastea eragin digu Elenak; eta hori irakastea da, azken batean. Eta nahiago dugu horrela azaldu unibertsitatean hasitako harremana: irakasle izan dugu bera. Izan ere, unibertsitateko giro gris eta apal hartan, bost urte luzez, irakaskuntzan aritzen zirenen artean oso gutxi arduratu ziren irakasteaz. Maisuki irakatsi zigun hark, ordea. Hezkuntza arloan ez ezik, baita alor profesionalean eta maila pertsonalean ere.

Elena Barrena irakasleaz aritzea egokitu zait artikulu sorta honetan. Noski, kontakizun pertsonala izango da; pertsonalaren baitan, norberarena, profesionala eta politikoa elkarrekin batzen direla jakin badakigu eta. Guri dagokigunez, Elenaren eraginik gabe, haren gaitasunik gabe, nekez izango genukeen egun dugun ofizioa. Haren magisteritzarik jaso izan ez bagenu, Ereiten enpresak ez zukeen argirik ikusiko: Elenak berorren sorreran zuzeneko parte hartzerik izan ez zuen arren, gure formakuntzaren hazia ondo baino hobeto bermatu baitzuen. Haren eskolarik gabe, bestalde, are apalagoak izango ziratekeen Juan Carlos Morak eta biok Gipuzkoako historiari buruz han-hemenka idatzitakoak ere. Bere bultzadarik gabe, nik neuk ez nuke doktoradutza burutuko, ezingo nukeen. Eta, azkenik, bere irakaspenak formakuntza formalaren esparrutik hedatu izan ez balitu, ez genukeen sinetsiko historialari eta dokumentalistaren ofizioa lanerako aukera serios eta emankorra izan zitekeenik. Horri helduko diogu jarraian, eta kontatuko duguna oso pertsonala izango da, lagun eta irakasle bikain izan dudan Elenaren eskutik ikasitakoa azaldu nahi dut eta.

Horrenbestez, aspaldiko zorra kitatu nahi genuke testu honen bidez. Publikoki kitatu ere. Eta pertsonala izango da, baina memoria ariketa ere bada. Arestian aipatu legez, ez gara memoria pertsonalaz ari soilik. Pertsonala, profesionala; politikoa, beraz. Baina, politikoa, ez bere zentzurik zabalduenean, Etxetik Plazara doan bideak daukan zentzuan baizik; eta, hain zuzen, Plazara iristen lagundu digun hori kontakizunaren ardatz hartuta.

Kontu kitaketa horren beharra aspaldidanik izan dugu gogoan, baina 2020ko abenduan temati agertu zitzaigun begien aurrean. Euskal Herriko bideei buruzko sinposioa antolatu zuten Donostian; eta niri han izateko zoria fortunatu zitzaidan1. Elena Barrena, ordea, ez zegoen parte-hartzaileen artean. Harrigarria, Euskal Herriko bideen gaineko historiografia erabat berritu eta eguneratu baitzuen Gipuzkoako Komunikabideen Historia bildumak2,, bere zuzendaritzapean (Jose Antonio Rodriguez Ranzek jarraitu zion gerora). Berez dator metafora: bidea urratu zuen. Bildumaren bigarren alea dokumentatzea eskatu zidan Elenak. Hilabete haiek, garbi esanda, karrera osoak adina balio izan zuten. Paleografian trebatu behar, Gipuzkoako Historiari buruzko liburu eta artikuluak bilatu, irakurri, ulertu, eztabaidatu… eta Gipuzkoako Artxibo Orokorrean ikertu. 1994an izan zen, hau da, aurreko mendean eta bizimoduan… Aro profesional eta aro pertsonal berriaren hastapenean.

Horiek horrela, Elena Barrena irakasleaz aurkeztu nahi dudan lehen aldea dozentearena da, Unibertsitateko irakaslearena, hain zuzen ere. Irakaspenak bi mailatan jaso genituen. Lehena, molde klasikoan; gelan, alegia. Euskal Herriko Historia karrera osoko klaserik interesgarriena izan genuen, ez soilik edukiagatik, baita bi urtez izandako irakasleengatik ere3.

Elenaren klaseak direla eta, historiari buruz jakin uste genuena hankaz gora jarri zuen. Tabuak hautsi zituen. Horretarako, guztiz berriak ziren ideiak, kontzeptuak eta gertakizunak ulertzeko tresnak eman zizkigun. Esate baterako, ezin ahaztu Roger Collins-en Los Vascos liburuaren irakurketa kritikoa. Liburua gaztelaniara itzuli berria zen4. Autoreak maitekiro jorratzen zuen gaia, baina ez behar bezain zorrotz eta zehatz. Historia eta mitoa nahasturik, gertakizun historikoak, azalpen errazik ez zutenak behintzat, nolabaiteko magiaren ondorio balira bezala aurkezten zituen… Pentsamendu kritikoa, ofizioaren inguruko hausnarketa eta argudioak aurretik landu, eta metodologia sendoaren laguntzaz bermatuta, majo larrutu genuen Collinsen liburua. Gure lana kalitatez eta profesionaltasunez egin behar genuela konturatu ginen. Unibertsitatean ginen! Gertuko gizarteari ezer eskaini nahi izatekotan, beraz, karrera batean matrikulatzea ez zen aski. Trebatu, hobetu, saiatu… dialektika erabili behar zen eta horretarako ondo formatu behar.

Unibertsaltasuna bereiztasunean eta azaltzeko ezintasunean oinarritu beharrean, munduan egoteko eskubidea normaltasunean oinarritzen ikasi genuen. Historialariak leinuaren azti edo memoriaren zaindari izateak ez zuen esan nahi gure patua iraganaren edo halabeharrez beteko zen sineskeriaren esku utzi behar zenik. Memoria astintzeak, kasu honetan, beste helburu bat zeukan: gizarte edo jendarte jakin batek egindako bidea ilustratzea, munduan modu estandarizatuan izan zedin. Euskal herritarrak “aro bakoitzak eskatzen zuen bezalakoak” izan ginen, garaian garaikoak. Eta, ondorioz, baita oraingo aro honetan ere. Aroan egoteko edo garaian garaiko izateko modua gure komunitatean erabakitzen ahal genuen. Hori bai hori ideia ahaltsua: Geure buruaren jabe gara; sortzen ditugun harremanen baitakoak dira gure oraina eta geroa. XX. mendetik aurrera izan ahal izateko, bistan da zeren beharra dagoen: Estatua. Era berean, Estatua antolaketa mota historikoa da. Ez da beti izan. Hori gabeko Euskal Herria ere bazela ikasi genuen, egungo beharrek ez omen zuten eta, aspaldikoak izan behar. Baina horrek ez zuen esan nahi egoteko molde horietatik aldenduak ginenik, zirenik. Alderantziz.

Elenak gurekin partekatu zituen ezagutzak ez ziren makalak izan gela barruan. Adibide bat jartzearren, ohiko gaitegi hertsitik atera, eta begiak lurralde osora zabaltzeko grina piztu zigun, aurrerago Manex Goienetxek egingo zuen moduan; edota Irulegikoa hari historikoan ulertzeko balekoa den interpretazio ez lineal ez eta lurralde osorako aldiberekoa ere.

Historiaren eta gizarte-espazioaren arteko harremanak ulertzeko modu zehatz hori egokia iruditu izan zait beti. Euskal mitologia ondo ulertzeko eta kontakizun horien itzala errealitatearekin lotzeko baliagarri direlakoan nago; eta erromatar inperioaren gainbeheratik Erdi Aroko egitura politikoetaraino doan zubia osatzen dutelakoan: jentilak Baiona —Txingudi— eta Aiako harria batzen; Martin Txiki Goierriko populazionearen ibilbidea kontatzen; Polifemo Haizeoletako Ttartalo bihurtuta; Lamiak, hiriguneetatik ihes, txanponak ezkutatzen… Era berean, Oiartzun–Urruña espazioaren garapena erromatarren ostean, eta bi espazioen arteko lehia eta antzekotasunak; Akitaniaren nondik norakoak; ospe txarra edo batere ezagunak ez diren nafar errege-erreginak; Banukasi-Aritza gure Merlin-Arthur gisa ezaugarrituta… Gai hauek izan lezaketen interesa pertsonala baino ez da, agian. Jakina, kontu horiek behar bezala garatzeko gaitasunak, berriz, politiko bihurtuko lituzke, betiere, izaera historikoari eta historialariaren metodoari eutsita. Ez dut esan nahi horiek zirenik klaseetako gaiak; horiek oinarri hartuta, bestelako arazo, enigma, gako eta abar garatzeko edo argitzeko erabil daitezkeela baizik. Erran nahi baita: ikertzeko erronka edota jakintza-gaia bihur litezke. Beste gai batzuek, ostera, aplikazio praktikoagoa izan zuten gure bizitza profesionalean; han hemen, Gipuzkoako herrietako historia berritu nahian, berriz ere egitura politiko administratiboei (tokikoei zein probintzialei) heldu genien, garapen gisa ulertuta betiere, hots, une jakin batean sortu eta giza harremanen baitako indar erlazioaren ondorio zirela kontuan hartuta.

Historiaren inguruan piztutako debate hurbilak ere ezagutu genituen. Agian txikikeriak izango ziren, baina, nolanahi ere, ofizioari zegokion eta badagokion giroaren eta askotan kiratsaren erakusle ziren. Santioko bidea, tenplarioak edo Adarra mendiko zubi ustez erromatarra behin eta berriz azaleratzen dira oraindik ere, interes pertsonalak historialari senari gailentzen zaizkion egoeren aurrean.

Klase mamitsu, gogor eta interesgarri haien kontuak amaitzeko, ezinbestekoa zait 1989-90eko negua aipatzea (Elenaren beraren baimenaz). Lurraldetasunaz inoizko klaserik magistralena eman zigun. Hitzak soberan dauden arren, emandako klaseari gaur metaklasea deituko geniokeen, ordukoaz bikain jardun baitzen, oraingoari begirik galdu gabe; tinkontasun eta profesionaltasun osoz, alegia.

Formazio bikaina, berria eta eskuzabala eskaintzeaz batera, mugak birrindu zituen, “gela” ez baitzen irakasteko gune bakarra izan. Ofizioa, historialari izateko aukera, aurrez aurreko jakintzaren trasmisioa, ariketa praktikoak… Hori guztia jarri zuen Elenak gure eskura. Eskuzabaltasunez. Eta horixe da, hain zuzen, aipatu beharreko bigarren gakoa: irakasteko moldean eskola sortu zuen.

Artean karrera amaitu gabeak ginela, trebatze taldean parte hartzeko aukera eman zigun Elenak. Ezin jakin zein izen arranditsu jarriko lioketen gaur egun halako ekimenari. Orduan, besterik gabe, “ikerketa batean parte hartzeko aukera” deitu zitzaion. Horri esker, besterik gabe lizentziadunak izan beharrean, historialari bihurtzeko aukera eman zigun. Gipuzkoako baselizen datutegia osatzen laguntzea, eskuz, lan hutsala irudituko zaizuen arren, Gipuzkoako geografia, artea, antolaketa, eta, jakina, osaketa historikoa ulertzeko eta barneratzeko ariketa itzela izan zen. Itzela ez ezik, baita bikaina ere, lanean hasi berria denari laguntzen, zuzentzen eta animatzen ikasteko. Hasierako lan hura, beraz, eskola izan zen, zentzu guztietan.

Hau da: unibertsitarioak izan aurretik, Unibertsitate batean egiten ohi ziren “gauzak” egiten aritu ginen. Ikerlari talde bateko partaideak izan ginen! Hori guztia nola egiten den ikasi genuen! Errealitateak, ordea, besterik ere erakutsi zigun: ikerketarako prestakuntza edo teoriaren aplikazio praktikoa beste upel bateko sagardoa direla; Unibertsitatean ez zeuden propio gure zain. Baten batek probokatu edo eskaini ezean, jai zegoen. Baina Elenak halaxe egin zuen. XXI. mendean, lizentziatu berri diren gizon-emakume askoren curriculumak jasotzen ditugu guk, eta berehala antzematen dugu, behin eta berriz gainera, ikasketetan ez zutela guk adinako zorterik izan.

Gure formazioa modu integralean eskainita, Elena Barrena aitzindari bihurtu zen. Horretara dator arestian esandakoa: formazio hori gabe, nekez bihurtuko ginatekeen historialari.

Urteen perspektibaz argi eta garbi ikusi dugu Elena nolabaiteko eskola sortzen ari zela unibertsitatean, eta eskola hori egundaino iritsi dela. Josean Marín eta Josean Achón ere han ziren, besteak beste. Baita Luzia Alberro eta Eider Landaberea ere, geroago. Urtez urte luzatutako kontu horretan esanguratsua da, adibidez, nola eraldatu diren generoa eta hizkuntza. Aipatutako lagunek, Leyre Arrieta ere tarteko, Unibertsitatean segitzen dute klaseak ematen. Pentsa zer nolako katea osatu zuen.

Agian perspektiba behar da horretaz ohartzeko. Niri behintzat hala gertatu zitzaidan 2021eko abenduan. Uxuen ari ginen lanean, eta hango alkate Ruben Sanchezek La Blanca baselizaren jabetza komunitarioa epaitegian defendatzen laguntzeko eskatu zigun. Ataka estuan jarri gintuen, baina argudioak osatze aldera, lurraldearen okupazioaren nondik norakoak azaldu genituen, eta haren antolaketari eutsi genion, zeri bestela. Elena Barrena ez ezik, haren bide-erakusle Garcia de Cortazar ere aipatu genuen, eta gure burua tradizio historiografiko horretan kokatu genuen. Epaiketan entzun beharrreko horiek merezi izan zuten, Gerora Elenari kontatu nion, ia barkamena eskatuz, baina hark emandako erantzuna borobila izan zen: bai, Eskola horretakoak ginen; bai, ondo jokatuta; eta bai, hori harro esatea zilegi zen.

Denborak ez du kidetza hori desegin; leinuak deiadarra jo, eta gu dantzan. Nolabaiteko aitortza eta elkarlanerako grina zalantzagabea erakutsi diogu elkarri urte hauetan. Unibertsitatetik kanpo egon arren, Eskola horretan irabazitakoa hartu dute beti aintzat besteek, beraiekin batera klaseak ematea eskaintzeraino, aukera izan denean; bueltan, ekimen honetan hartuko dute parte haietako gehienek. Ziur naiz, gainera, leinu buruari zor zaion errespetuagatik eta inoiz formalizatu ez den Eskolakidetza direla horretarako arrazoirik behinenak.

Trebatze talde hartatik, esan bezala, profesional handiak atera ziren. Bitartean, guk geure bideari eman genion hasiera. Bide profesionala hori ere; lanaren balorea Elenak jarri zigun agerian. Zehaztapen bat: balorea diogunean, balio ekonomikoaz ari gara. Hain zuzen, horixe bera dugu azpimarratu beharreko hirugarren irakasgaia: lanaren balioa.

Ermitetatik Gipuzkoako bideetara pasatu ginen. Eta hori benetako lana zen, alegia, ordaindua. Hots, profesionalak ginen! Eta hori, esan gabe doa, ez zen batere normala. Zer esanik ez gaurko egunean, bekak eta praktikak ezkutuko lan bihurtu direnean. Esan nahi baita: hasierako planteamendua egin zuenean, guk ere kobratu egingo genuela erabaki zuen lanaren zuzendari Elenak. Ez ginen debaldeko bekario, beraz, hain zuzen, lana, edukiak eta informazioa sortzen ari ginelako, artean ikasleak izan arren. Formula bat aurkitu behar izan zuen, ordaina jaso genezan; eta horrekin beste irakasgai bat eskaini zigun bidenabar: gure lanari balioa ematearena. Guztiz koherentea eta normala zen, bestalde. Zer dela eta, harritu? Baina, beharbada bai… XXI. mendean gara, eta lana praktiken azpian ezkutatzen dela ikusi duenari harrigarria egingo zaio guztiz. Hori ere ikasgaia izan da, profesionala eta pertsonala gurutzatu eta politiko bihurtzen den ikasgaia, jokatzeko printzipio bihurtzeraino. Pentsatu nahi dugu Elenaren jokaera hori geure egin genuela; geure harreman laboralera ekarri dugula.

Irakaslearen ardura ez zen hortan gelditu, ez horixe. Ardura horren baitan, batetik lana bilatzeko laguntza, eta bestetik doktoradutza gorpuzteko laguntza ere bere egin zituen. Biak ala biak aurretik aipatu ikuskeran kokatzen ditugu. Hau da: klasean, gaiak komentatzea baino gehiago, irakasle izatea da langintza, Barrenaren ikuspuntutik behintzat. Egun era guztietako izendapenak asmatu ditugu horretarako: zaintza, tutoretza, mentoretza… Elenak ardura soziala jarri zuen mahai gainean, hala sentitu genuen guk. Hiru opari itzel egin zizkigun. Lehena, gazteegi izanagatik ere, Unibertsitatean klaseak emateko aukera: ausarta izan zen, bai gugan konfiantza jartzean, bai eta kontratua negoziatzen laguntzean ere, garai hartan. 1996. urtean, hain zuzen, espetxe zigorra betetzen ari bainintzen, intsumiso egin nintzelako. Bigarren oparia, dokumentalista moduan aritzeko aukera. Horrek erabat zabaldu zigun bide profesionala; eta gaurdaino ekarri gaitu. Hirugarrena, gure tesia. Gorago aipatu dugun lehen lan hartan, Gipuzkoako bideei buruzko lan hartan, tesi baterako ideiak hasi ziren agertzen. Historian zeharreko bazterketa sozialaren gaineko gure interesari bide ematen saiatu zen Elena: Gipuzkoa izaki politiko izatetik izaki administratibora bihurtzea ez ote zen bazterketa kolektiboa ere. Azkenean baina, bideetan agertzen ziren ustekabeko protagonistak nagusitu ziren tesian: euskal bandoleroak eta horiek jazartzeko modu berria, polizia: Bistan denez espazio politikoaren antolaketaren ideia ez zegoen ikerketa honetatik oso aparte. Halere, tesiari oso bestelako bultzada eman zion, ikerketa burutu ahal izateko laguntza ekonomikoa lortzen, Rodriguez Ranz irakaslearen bidez. Kontakizun pertsonal honetan ezin aipatu gabe utzi.

Bistan denez, gorago aipatutako hiru esparruak —pertsonala, politikoa eta profesionala— ez dira erraz bereiztekoak. Baina horren ardatzean ezinbestean ardura dagoela esango genuke. Irakasle senaren baitan gotortzen den arduraz ari naiz.

Alabaina, tartean kontakizun pertsonalik izango ez balitz edota zorra publikoki kitatu beharko ez balitz, Barrena doktore eta irakaslearen ekarpena neurtzeko gailurik ere izango genuke: hain zuzen ere, bere tesia bera, eta Gipuzkoako historiografia berritzen izandako eragina.

Subjektu politikoen garapen historikoari erreparatzea izugarrizko irakasgaia da. Eta garapen horretan eragiteko borrokatzen diren indarrak edo aldeak identifikatzea eta ulertzea irakaspen horren bigarren ondorioa dela esan liteke. Gure nahiak ez daude iraganean, garatutako bizi estrategietan eta horren ondorioz galtzen edo irabazten ditugun abaguneetan baizik.

E.P. Thompsonena ematen duen ideia hori, lurraldearen osagaiei aplikatzean, ongi baino hobeto identifikatuta agertzen ziren Gipuzkoa historikoak. Ez zen, jakina, hautu neutroa; bai ordea guztiz historikoa. Horretara dator gure izaera bikoitza. Batetik, historialariarena, eta bestetik, historiaren dialektikaren bidez mundua ulertu eta eraldatu nahi duenarena. Eta biak, bat eginda.

Erro oso bestelakoa izanik ere, balekoa izan da kontzeptualizazioa egungo mundua ulertzeko, Jason W. Mooren deskribapenarekin bat eginez; alegia, kapitalak bere mesederako eta kontrolik gabe bultzatu duen eraldaketa lurraldearen ordenazio soziala ere bada, oraingo honetan ordenazioak finantza kapitalaren alde jokatu eta lurraldearen barruko biosfera osoa hartu badu ere. Beraz, espazioa eta bizitza ordenatzea ez da soilik geografia edo geologia, mundu ikuskera nagusitzeko borroka ere bada.

Horiek horrela, 90eko hamarraldian hasi eta 20 bat urtez luzatu zen Gipuzkoako historiografiaren berritzea azalera ekartzea ondo ulertuko dela uste dut. Hau da, 35 urte asko badira ere –tesiak beste horrenbeste beteko ditu5–, ikerketa lan itzel horrek ondo eutsi dio bere ideia nagusiari.

Euskal erakundeen bilakaera historikoa aitortzea, hau da, testuinguru batean sortu zirela aintzat hartzea, ematen duena baino ideia ahaltsuagoa da. Besteak beste, politikan zein historian nagusi den “unidad de destino en lo universal” deritzon ardatza birrintzen duelako, modu praktikoan. Klasean iradokitako ideiak azkar batean laburbildu, Gran Atlas Histórico del Mundo Vasco bilduman sartu eta Euskal Herri osora zabaldu nahi izana eskertzekoa da. Oraindik ere gida gisa balio duten ideiak dira, eta gozamen hutsa da. Lurraldearen garapena politikoa izan zen, inondik ere. Kultura eta espazio komuna betetzen zuen giza taldearenaz ere ari gara.

Elenak bere tesia argitaratu ondoren, Gipuzkoako komunikabideen historia bilduma lurraldearen antolaketarekin lotu eta haren ondoriotzat jo zen, eta hala, marko teoriko orokorra berritu eta finkatu ostean, Gipuzkoa, Gipuzkoako herri, gizarte, barne gatazka eta gainerakoak beste era batean islatu ziren liburuetan. Ordura arte, Gipuzkoako herriak lantzen zituzten liburuak errepikakorrak ziren, eta gizonezkoek idatziak. Absolutuak izan nahi izaten zuten, eta datuen jatorriari dagokionez, gizonezko horien burutik atereak ziruditen. Betiere, erdaraz.

90eko hamarralditik aurrera, hipotesi txiki eta apal bat nabarmendu nahi genuke. Batetik, Achón eta Marínen tesiak —propioak zein zuzendutakoak—, eta Elenak eta Josetxo Urrutikoetxeak aro historiko batetik bestera eramandakoak. Bestetik, Aranzadiren beraren indusketa berriak. Eta, azkenik, herrien historia modu erakargarri baina zientifikoan lantzen zituzten liburuak ugaldu izana. Ez dugu hemen zerrenda egingo, baina baten bat saiatuko da hipotesia uxatzen edo berresten.

Artikuluaren hasieran garbi azaldu dugu gure asmoa: Elena Barrena Osoro irakasle gisa azaltzea, irakasle horren dohainak ahal bezala eta betiere kontakizun pertsonaletik osatzea eta harekiko zor kitaketa publikoa esker onez aitortzea. Esan bezala, memoria ariketa sinple bat baino ez da; hau da, gure jardunean ahal dugun moduan txertatzen eta luzatzen saiatzen garen memoria eredugarria. Unibertsitatean bertan beste lan batzuk egiteko aukera izan genuen. Ondo egin genituen arren, arduradunak argi eta garbi azaldu zigun ez genuela jarraituko, besteak beste Elena Barrenaren sokakoak ginelako. Nik ere nahiago dut lanik ez egin soka horretakoa izatea gaizki hartzen duen koitaduekin.

David Zapirain Karrika

1IURA VASCONIAE: Revista de Derecho Histórico y Autonómico de Vasconia = Euskal Herriko Zuzenbide Historiko eta Autonomikorako Aldizkaria. 18 (2021). Donostia: Iura Vasconia, 2021. Bertan: Euskal Herriko bideak gure aroan: ikerketa berrirako ideiak. 217 – 243.

2 BARRENA OSORO, Elena (zuz.). Gipuzkoako Komunikabideen Historia. Donostia: Aldundia, 1994 – 2011.

3Josetxo Urrutikoetxea izan zen bestea. Bidenabar, Barrena irakasleak Historia Modernoa ere irakatsi zigun eta berau kontakizun pertsonala izanik, hor izan nuen karrera osoko ez aprobatu bakarra. Hau diot ikuspuntu pertsonalaren objektibotasuna goratzeko edo.

4Alianza, 1989.

5La formación histórica de Guipúzcoa: transformaciones en la organización social de un territorio cantábrico durante la época altomedieval. Donostia, Universidad de Deusto, 1989.

Artxiboak Bloga

Iputza eta Gipuzkoa: Elena Barrenari gorazarre

Iputza eta Gipuzkoa: mila urteko historia. Elena Barrena Osorori gorazarre. #G1025 eta #GI35

Laster 1000 urte beteko ditu Gipuzkoak. Edo, hobeki esanda, hari buruz ezagutzen dugun lehen aipamen historikoak.

Elena Barrena Osororen tesiak ere urteurrena du aurten: 35 egingo ditu. Tesi horretan Iputzaren esanahia jorratu eta ulergarri bihurtu zuen Barrenak, eta Gipuzkoa deitzen dugun izaki politikoaren izaera, izanak eta osagaiak ere xehatu zituen.

Hain zuzen ere, bi ideia horiei baina batez ere bigarrenari eskainia da hemen aurkezten ari garen ekimena.

Izan ere, ezin baita milurtekoa gogora ekarri hori posible egin zuen pertsona eta haren lana behar bezala balioetsi eta loriatu gabe. Izugarrizko erronka izan zen hura. Oparoa, zentzu askotan. Gipuzkoako historiografia ere berritzerainokoa.

Alabaina, jakin badakigu 1000 urte ospatzea hainbat pertsonaren ekarria ospatzea baino errazagoa dela; eta, ondorioz, gure eredu izan direnak Historiaren bazterrean geratzen direla maiz, arrazoiak ia inoiz ez diren arren neutroak.

Badira bi urte ideia horri bueltaka hasi ginenetik. Iaz, asmoa gorpuzten hasi, eta lagunek berehalakoan baietz, batak bestearen atzetik gainera. Ez gintuen harritu. Gure proposamena, honako hau: Iputza-Gipuzkoaren 1000 urteak gogoan, eta Elena Barrenaren tesiaren 35 urteurrenaren aitzakian, Elena bera eta haren lan eskerga oroitzea. Horretarako, aurten, artikulu bana argitaratuko dugu hilean behin online, eta urte amaieran liburu batean batuko ditugu guztiak. Artikuluak era askotakoak izango dira: Elena Barrenaren eta bere obraren ingurukoak, edo, Elenaren ikasgaiak oinarritzat hartuta, Erdi Aroko Gipuzkoaren berri emango dutenak. Hainbeste merezi du eta.

Hasiera bateko ordena hauxe izango da: David Zapirain, Eider Landaberea, Amaia Mendizabal, Leyre Arrieta, Iago Irixoa, Josu Narbarte, Alfredo Moraza, Borja de Aguinagalde, José Antonio Marín, José Ángel Achón.

Ez dugu ezkutatuko ondo pasatzeko ekimena denik, laguntasunaren izenean arituko ez garenik. Horixe bera baita irakasle eta lagunari zor geniona.

Juan Carlos Mora eta David Zapirain

Artxiboak Bloga

Francisco de Paula Borbon infantearen egonaldia Villabonan

Noizean behin, herriaren iragana gogora ekartzen duen dokumentazioa agertzen da artxiboan. Orain dela gutxi jakin dugu 1830eko uztailaren 26an, Zestoako Bainuetxetik etorrita eta Donostiarako bidean, Francisco de Paula de Borbón eta Luisa Carlota de Borbón-Dos Sicilias infanteak Villabonako Zubiaurre Zarra ostatuan egon zirela. Egonaldi honek herriko jaiekin kointziditu zuenez, ostatu jabeak, Juan Ignacio Etxabegurenek, jasandako kalteen erreklamazioa eskatu zuen.


Udal artxiboan egonaldi honen inguruko dokumentazio gehiagoren bila, gutun bat ageri da, 1830eko uztailaren 18an datatua eta Ladislao Zabalak sinatutakoa (sig. 0609 – 02). Gutun honek errege bisitaren berri ematen du, eta bazkaltzeko egonaldia gauzatzeko Pedro Nolasco Telleria arkitektoari herriko etxerik onenak erakusteko agindua ematen du:

Gauzak honela, badirudi aukeratutako etxea Juan Ignacio Etxabegurenen Zubiaurre Zarra ostatua izan zela. Hala ere, oraingoz ez dugu jabeak sustatutako kalte-ordainen erreklamaziorik topatu udal artxiboan.

Urte bereko uztailaren 18an ospatutako Osoko Bilkuran (0006 cf – 02) infanteen iritsierari buruz hitz egin zen, eta batzorde bat eratu zen Asteasu eta Zizurkilerantz igotzen zen harrizko zubia konpontzeko helburuarekin:

Miriam Ruiz
Argazkiak: Villabonako Udal Artxiboa

Bloga Liburutegiak

Kontrabandoa Hondarribiko liburutegian

Pierre Loti idazle frantsesaren heriotzaren mendeurrena 2023an ospatu genuen. Idazle honen lanak munduko literaturan oihartzun handia izaten jarraitzen du. Lotiren eleberriak urrutiko herrialde eta lurraldeei buruzkoak izan ziren, baina “Ramuntcho” eleberriarekin ohitura horrekin apurtu zuen. Bertan, Ipar Euskal Herriko ohitura eta usadioen goraipamena egiten du. Gai korapilatsuak ere jorratzen ditu, hala nola kontrabandoa, liburuan zehar berebiziko garrantzia harturik.

Kontrabandoaren gaia aztertuz, Hondarribiko hiru eskolekin elkarlanean egindako proiektu batean murgilduta ibili gara. Ikasleei kontrabandoaren gaia ulertzeko jarduera batzuk prestatu genituen.

Lehendabizi, Rosa Arburua historialariak, eskoletan kontrabandoaren ikuspegi sakona ulertzeko hitzaldi bat eskaini zuen. Gero, ikasleak etxean elkarrizketak egitera animatu genituen, familiekin hitz eginez ezkutuko istorioak eta kontrabandoarekin lotutako esperientziak entzun eta jaso asmoz.

Azkenik liburutegian talde dinamika bat burutu zen, non 12 eta 13 urteko 180 ikasle (bi txandatan) elkarrekin nahastuta aritu ziren lanean. Kontrabandoari buruzko ezagutzekin lan egin zuten, elkarrekin ideiak trukatuz eta gaia jorratuz. Momentu jakin batean, taldez aldatu ziren kontrabandoaren esanahiari kasu egin eta gaian barneratuz aktiboki, merkantzia zein pentsamenduen trukea gauzatzeko.

Emaitza, paperean islatuta liburuxka moduan, parte hartzaile guztiei banatu genien eta liburutegiaren parte ere izan direnez bertako funtsa bezala ere gorde dugu denon eskura egon dadin aurrerantzean. Interneten ere eskuragarri dago hemen. Beste aldetik, gazte guztiak grabatu genituen beraiek kontrabandoarekin egin zuten lotura hitz batean deskribatzeko eskatuta eta bideo hau ere lotura honetan duzue ikusgai. Emaitza hauek gazte horiek iragana lurpetik ateratzeko eta berrinterpretatzeko egindako ahalegin kolektiboa islatzen dute, belaunaldien arteko zubiak sortuz eta tokiko historiaren aberastasuna sendotuz.

Nekane Barandiaran

Bloga

“Against the grain”

Against the grain esamoldea irakurri eta Bad Religion burura etortzea dena da bat. 1990eko abesti sorta itzela hura! (Epitaph, 1990). Urtean eman genituen ezin ulertu, baina, zer zeukan musika taldeak aleen, bihien, hazien kontra. Bereziki diskaren azalean agertzen zen, hala ematen zuen, artoaren kontra.

Hardcore melodikoaren zale ote diren James C. Scott (Against the grain: a deep history of the earliest states. Yale Universtiy Press, 2017) nahiz Richard Manning (Against the grain: how agriculture has hijacked civilization. North point, 2004) ez dakigu. Baina, bistan denez, haiek guk baino hobeto ulertzen zuten esaldia.

Scottena da guk irakurritakoa; haren gaineko hausnarketa txikiak bultzatzen dituzte lerro hauek. (Contra el Estado: una historia de las civilizaciones del Próximo Oriente antiguo. Trota, 2022).

Izan ere, zibilizazioaren lehen estatalizazioak aleen ekoizpen programatua, soberazko aleen pribatitazioa, lur sailen zerraditzea eta horren gaineko erabateko arautzea ditu sorburu. Bai eta bizimodu horri zibilizazioa deitzea ere.

Beraz, aleak dira Estatua.

Hasierako gainegitura sozial horiek, noski, ez dira gure estatu garaikidearen pareko. Baina zerga biltzaile eta indarraren erakusle ziren heinean, estatus estatala aitor diezaiekegu. Horren errepasoa egiten du Scottek. Ikerlariak berak aitortzen du horren zergatia: klaseak ematerakoan sortu ezintasuna medio, usteak ustel konturatu eta eguneratze prozesuari ekin zion.

Arkeologiak, paleohistoriak eta abarrek izugarrizko datu pilo berria eskeintzen digute egun, guk geuk Unibertsitatean ikasitakoa desikasteko modukoak (behin musika klasikoak aipatzen hasita…).

Scotten Antzinatasunaren ingurukoak ordenatzeko saio itzel honetan, datu nagusi bat aipatu nahi dugu: gizakion sedentarismoa Estatu haiek baino askoz zaharragoa izatearena, hain zuzen ere. Beraz, sendentarismoak ez zuen zertan arpilatzea, pribatitazioa eta ekoizpen soberazkoa nahiz garanobakoa ekarri behar. Ondorioz, ezta horri lotutako populazio metaketa, metaketa lortzeko gerra edo patriarkatua ere. Ordena ekarri zuen Hobbesen estatuak berak sortu zuen desordena.

Hortaz, bizimodu horri izaera historikoa, kronologikoa ematean, bizimodu honen betierokotasuna ukatu eta gainditzeko itxaropena landu dezakegu. Bide horretan, Scottek Antzinatasuneko “aro ilunak” beste ikusmoldetik aztertzeko ausardia eskatzen du.

Scotten kontakizunak baditu, jakina, beste indargune interesgarriak. Hala nola bizimodu horretan sortu izurriteen aipamenak edota ekosistemen eraldatzea.

Aziendarekin batera pilatuan espazioa partekatzeak eta horren ustiatzea bizi kalitatearen gainetik jartzeak ditu aipagai Scottek, covidaren eztandaren aurretik. Gaixotasun mota hauek ezin dira berezitu ekonomiaz. Analisia coviden aurretik egin izanagatik covid bera ulertzeko da balekoa, bizimodu irrazionala ulertzeko marko arrazionala emanez.

Aldi berean, ekoizteko modua ekosistema sortzailea dugu. Sortze horren zeinen alde den eta noiz uzten dion onargarri izateari gaurkotasun handiko eztabaida da.

Horretan bat egiten du egungo larrialdia ulertzeko ezinbestekoa zaigu Jason W. Moorerekin eta honen “kapitalozenoa” kontzeptuarekin. Azken hau esplizituagoa bada ere, biengan atzematen dugu gure bizimodua Izadiaren banaketan oinarritzen dela. Hau da: den guztiaren multzoa dugu izadia (iza-ten den guztia). Egun izadiatik gizadia besteratu dugu, gizadia eta natura errutuz. Bereizketa beharrezkoa da natura modu deskontrolatua eta, batez ere, gizadiaren gutxiengoaren alde jabetzeko eta merke ustiatzeko. Ekosistemak ez dira orain gertuko ingurunean aldatzen edo sortzen, mundu mailan baizik. Eta inolako taburik gabe. Are: zientziaren logikaren aurka egiten da hori.

Gai hauetan guztietan Marvin Harris izan genuen aitzindari. Bai hazkundearen mugaz ohartzerakoan bai eta ekosistemen eraldaketak bizitzaren gainean jartzeari gizakiook jarritako mugak erakustean. (Cannibals and kings: the origins of cultures. Random House, 1977. Caníbales y reyes. Los orígenes de las culturas. Alianza, 1987. Cows, pigs, wars and witches: the riddles of culture. Random House, 1974; Behiak, zerriak, gerrak eta sorginak. Gaiak, 1996.).

Alegia, Scottek maisuki jositako bidean zehar (lehen estatalizazioan zehar) XXI. mendean guztiz egokia den hausnarketara iristen gara. Izan ere, soberan ekoiztu eta soberakinaz jabetzea bizitzaren erdigunean jartzea ez da humanitatearen hautu bakarra izan Historian zehar. Hautu historikoa da hori, hasiera duena, amaiera izango duena. Historian zehar horrek oso denbora tarte errelatibo eta txikia bete du. Ekosistemen eraldatzea -hots: ekonomia-bizimoduaren antolatzea- onura pribatuaren eta etekin ekonomikoaren alde baino ez egitea porrotaren bermea da. Horren kontrako bideak garatu dituzten bestelako zibilizazioak izan dira gure Historian, Marvin Harrisek erakutsi bezala. Bizimodu horiek bestearen kanpoan zeuden lehen; egun, barruan sortu beharko dira, berotzeak lehenago harrapatu ez eta hura gaindituko badugu.

Scottek jorratzen dituenen artean, gai bat dugu faltan. Erlijio judeo-kristauak bizitzaren aldaketa nola kontatzen duen jasotzea, hain zuzen ere. Alabaina, horretarako interpretazioa baino ez dugu. Esaterako, Scottek aipatzen duen sedentarismoari lotutako neskato jaio berrien nahita nahiezko heriotzan datza, Harrisen esanetan, kristauek jatorrizko bekatua deitzen dutena. Gure zibilizazioaren jatorriaren ezaugarria liteke hura. Era berean, Adan eta Ebak galdu zuten paradisua nekazaritza arautuaren eta horren aurreko munduaren galera dela ondoriozta dezakegu. Dena den, Jaungoikoak begi onez ikusten zuen bai paradisua bai eta sedentarismoaren bestelako alternatibak (Abelen bizimodua). Zigortu egiten baitu handik ateratzea. Jakin bazekien (Jaungoikoa Izadia ez ote zen) Kainenak pasatzea ez zela atsegina, ezta umanoa ere. Horretan egin zuten kosk haren guraso, jakintza oker mota horretan. Noeren ontzia zer zen ba baserri bat baino?

Bad Religionen diskoaren azala hobeto ulertzen da orain; aleak, artaburuak lehergailu bihurtuta, Estatu kapitalistaren sorburu eta zilegiak. Paradoxikoki, 2023ko azaroan Estatuaren aurka daudenak Espainiako faxistak eta mediumen bidez bere zakur zenarekin mintzatzen den Argentinako presidentea ditugu. Beraz, against the grain ez ezik, gure bizitza nola antolatu azaldu eta defendatu beharrean gaude.

Artxiboak Bloga

Ekainak 9, artxiboen nazioarteko eguna (eta astea)

Artxiboak ospatzen ditugu, artxibozainak ospatzea, baina, beste upel bateko sagardoa da.

Izan ere, eskuz eta tintaz idazten zen garaikoa omen ofizioa. Akaso ere mekanografiatzen zen garaietara arte, edo.

Nonbait, agiriak multinazionalen zerbitzarietan gordetzen direnez geroztik, artxiboa ez da artxibozainen lana. Prozesu administratiboak ezagutzea, erakundearen historia nahiz osatzearen ezagutza, indexazioak eta tesauroak, balorazioak, edukien gaineko kontrola eta loturak, bermea… aldatu ez badira ere eta indarrean bete-betean segitzen badute ere, artxibo eta artxibozainak gero eta berezituagoak daude gure erakundeetan.

Kontabilitate programak eta kontabilitatearen beraren ardura espezialistetatik bereiztea ez zitzaion inori bururatuko, nahiz eta eginbide horiek ordenagailu baten aurrean eman. Dokumentalisten lanak, ordea, bai. Dokumentalisten lanak, teknika eta praktika profesional zehatz bati lotu beharrean, lanabesari (ordenagailuari) lotzen zaizkio.

Ondorioa begi bistakoa da: gure udaletxeetan artxibo fisiko zenik ere ez zekiten operarioen esku geratzen dira. Horrela, esaterako, eraikin baten altxatzeko espedientea artxiboan dago, baina, demagun, eraikin horren fatxada konpontzea… ez. Hori “digitalizazioa” da. Holaxe. To! Ño!

Gure ogibidearekiko ezagutza falta horrek administrazioari buruzko ezagutza falta baino ez du ikusarazten. Bai eta “artxiboa berdin kultura” ekuazio faltsuaren emaitza eman ere.

Guk orain urrats bat, aurrera, ematen dugu. Gardentasuna, komunitatea, elkarlana… modaz modazko hitzak dira. Guk ere erabiltzen ditugu. Eta, tartean, praktikara eraman ere bai. Orain bezala.

Artxibo nahiz administrazio elektronikoa deitzen den horretarako artxiberoek darabilkigun labelizazio estandarizatua guztiz da beharrezkoa. Alegia, sailkapen kuadroa. Ohikoa da, baina, Madrilgoa, Kataluniakoa, auskalo nongo sailkapen kuadroa erabiltzea. Askotan, zaharkituta formetan edo, geografikoan ez ezik, izatez ere oso urrutikoa suertatzen da.

Hori dela eta, urteen poderioz zerbitzu publikoa hobetze aldera sortu dugun kuadroa partekatu nahi dugu. Ereiten-en kuadroa da, baina ez da. Ereitenek proposatzen duen kuadroa da: erabili, osatu, zuzendu, zuen aplikazioetara igo, komentarioak bidali… dakiguna eta ez dakiguna erakusten du. Baina, batez ere, gure eremu profesionalean gure ofizioa buru dela adierazten du.

Beraz, harro bagaude ere, proposamen apala da gurea, gaur, artxiboen nazioarteko egun honetan, aurreratzen duguna eta datorren astean zehar gauzatuko duguna.

Jakina, gure eremu profesionaleko autoritateari (Jaurlaritza, Aldundi, Idazkariei) dokumentalisten eta artxibozainen lana babesteko aldarria ere bada honako hau.

Artxiboen nazioarteko egun ona izan.

*Irudiaren iturria Wikimedia da

Bloga

Lekuona Fabrikako Kultura mediazio lanak

Lekuonan garatzen ditugun kultura mediazio lanak gehienbat Lekuona Fabrikak eskaintzen duen Legamia programarekin lotuta daude, nahiz eta Legamiatik kanpo ere beste lanen bat ere burutu izan dugun. Hauen artean, besteak beste, herriko ikastetxe ezberdinekin lantzen dugun Kultura Podcasta edo udaletxeko sail ezberdinak edo liburutegiarekin egindako kolaborazioak daude tartean.

Legamia egitasmoa Errenterian errotu eta eragina izango duen egonaldi eta mediazio programa da. Arte biziei (antzerkia, dantza, zirkua) loturiko proiektu artistikoen sorkuntza eta ikerketa prozesuak, edozein fasetan daudela ere, babestu, erraztu eta laguntzea du helburu.
Horrekin batera, Errenteriako Kultura saila eta honekin lankidetzan aritzen diren eragileen artean garatuko duen mediazio plangintza baten bidez, sorkuntza bera Errenteriako eragile eta herritarrekin partekatzeko asmoa da programa honen ezaugarri nagusienetakoa.
Aurten Legamiaren barruan dantza, musika, antzerkia, opera edo zirku proposamenak landu dira, hauen bitartez, besteak beste, maskulinitate toxikoa, gurasotasuna eta lana, espazio publikoaren erabilera, sare sozialak edo transesualitatearen ingurukoak landu ditugu. Doos Colectivo + Marie de Jongh, Txalapart Produkzioak, Berdinki zirkua, Goitibera, Trapu Zaharra edo Marta Eguilior bezalako konpainia eta artistekin lan egiteko aukera izan dugu.
Adibide labur moduan Doos kolektiboa + Marie de Jongh konpainien artean Legamiako egonaldian landu duten “Esna” dantza ikuskizuna eta Txalapart taldeak egonaldian aurkeztu duen “Orbela” ikuskizunaren inguruan egin dugun mediazio lanak aurkezten dizkizuegu ondorengo lerroetan:

“ESNA” haur eta familiei zuzendutako antzerki-dantza proiektua da, non esperimentua esperientzia bihurtzen den. Ikuskizun honek balioan jartzen du pertsonek beren gorputzekin edo irudimenarekin esperimentatzeko duten gaitasuna, rol desberdinak jokatzeko, munduarekin erlazionatzeko, harremanetan arakatzeko, probatzeko, bilatzeko gaitasuna. Finean, hainbat aukera ikertzeko gaitasuna. Balio hori erreibindikatu beharra ikusten dugu gizarte mesfidati batean, dena presaka etiketatzeko joera duen gizarte honetan. Huts egiteko eskubidea aldarrikatzen dugu, baita porrot egitekoa ere, bizitza bere sakonera osoan ulertuko badugu.

Doos eta Marie de Jongh konpainiekin Errenteriako Egiluze eta Koldo Mitxelena ikastetxeekin lan egin dugu, 8-10 urte bitarteko haurrekin gorputza eta norberak nahi duen hori izateko ahalmenaren inguruko gogoeta egiteko dinamika praktiko ezberdinak aurkeztuz.

Saio hauetan parte-hartzeaz gain eskola ezberdin hauetako ikasleak entsegu ireki batetara gonbidatu ditugu, bertan, konpainien lana gertutik ikusi eta zuzenean beraiekin hitz egiteko aukera izatea ahalbidetuz.

Haurrekin hezkuntza bidetik lan egiteaz gain herriko dantza eskolako ikasleekin ere “masterclass” antzeko bat ere antolatu dugu, bertara euskal dantza edo balleta lantzen duten ikasleak gerturatu ziren.

Txalapart

Txalaparten kasuan berriz Hiru artista eszenatokian biltzen dira musika, antzerkia eta kantuan oinarritzen den emanaldi batean. Bertan txalapartaren inguruan mugitzen dira eta hiru oinarrizko material jotzen dituzte : burdina, harria eta zura.
Proiektu hau bereziki interesgarria iruditu zitzaigun hasera batetik, normalean 2-6 urte bitarteko haurrentzat ez baitira horrelako proposamenak lantzen. Soinua, kantua, musika eta antzerkian oinarritzen den proposamena da. Arteak haur txikien atentzioa erakartzen du eta haien alde arrazionala deskonektatzen du formen, koloreen, erritmoen, melodien eta disonantzien erabileraren ondorioz. Horrek haurren irudimena, haien sentitzeko eta hautemateko gaitasuna, eta baita haien gogoa ere pizten du.

Txalapartekin batera Errenteriako Haur hezkuntza eskola gehienetatik pasa gara, egin diren emanaldi ezberdinetan ikasle txiki hauen jarrera eta atentzioaren inguruko jarraipen bat eginez. Orokorrean proposamenaren lanketa oso arrakastatsua izan dela esan dezakegu, haur, irakasle eta artistak egin den lanarekin oso gustura agertu baitira.

Kultura Podcast
Kultura Podcasta herriko ikastetxeekin sortutako programa da; bertako kultur ekitaldi eta proposamenei buruz hitz egingo duena. Bertan 10-18 urte bitarteko eskola ezberdinetako gazte taldeek hilero herrian kulturaren alorrean egiten diren egitasmo ezberdinak aztertuko dituzte.

Metodologia ezartzeko saioak antolatu ditugu eskoletako koordinazio taldeekin. Eskola guztiek metodologia bateratu bat jarrai dezaten. Gure partetik proposamen malgu baina bideratu bat eramango dugu horretarako. Bestalde Ikasle nagusienak teknikoki prestatzeko ikastaroak ere antolatu ditugu.

Podcastari dagokionez aurten Egiluze ikastetxea eta Orereta Ikastolak parte hartu dute proposamenean. Bi talde erabat ezberdinak dira, batzuk LH5 kurtsokoak eta besteak berriz DBH1-2ko komunikazio klasekoak. Gazteenekin herriko kultura guneak eta bertan lantzen diren proposamen ezberdinen inguruko atalak landu ditugu, hauen artean Legamia programaren parte den “Aquerra goyti, aquerra beyti” opera proiektuaren Marta Eguilior eta Mara Monreali elkarrizketa bat egiteko aukera izan dute.

Orereta Ikastolako ikasle helduagoekin egin dugun lanketan berriz alderdi teknikoa azpimarratu nahi izan dugu. Herri Arte Eskolako Irrati estudioa erabili dugu eta bertan podcasta grabatzeko beharrezkoak diren oinarrizko aspektu teknikoak erakutsi dizkiegu.

Bloga

Hispanidad Hispanidadea bihurtuta

Gizarte modernokoak ginen, erreferente berriak sortu, ikur foralak arbuiatu hispanidadearen moldea apurtu zutenetakoak, alegia.

Orduko pentsalari asko, gizonak, poetak ziren. Filosofoek ere jende arruntak ulertzeko moduan kontatzen zuten kontatu beharrekoa.

Aresti aspertzen zen.

Azurmendik 1968an libertadea eta ikono horiek kontrakoak zirela zioen (Olerti aldizkarian. Hitz berdeak liburuan, berriz, 1971an  zentsuratu. Atzeratu zen manifestua Susak Hitz berdeak liburuan publikatu nahi izan zuan, baina zentsuratu egin ziotean beste zenbait poema bezala. Gero Susak publikatu zuen Manifestu Atzeratua.

Izagirrek aldarrikatu zuen hori guztia.

Laboak pista txiki bat ere eman zuen, Brechten eskutik.

Eta Aranbarrik argiki azaldu zuen 2016an (Txanton Garrote agertokitik jetsi zen egunean)

Modernoak ginen, bai. Orain, berriz, errekreazionismo historikoa loratzen dugu, sinisten dugu, aldarrikatzen dugu. Etorkizuna horri kateatzen diogu. Eta nazio mailako eztabaida bihurtzen dugu iruzurgileen negozien defentsan. Neoforalismoaren garaian.

*Irudiaren jatorria: Wikimedia

Bloga Liburutegiak

Historia arakatuz istorioei esker : ‘Diez mil elefantes’ komikia

Historia edo historiak kontatzeko Hamaika modu daudela erakutsi dugu maiz. Gehienetan oinarritzen gara dokumentazioan, oinarri fidagarrietan, garaikoetan…

Kasu honetan oinarritzat hartu den materiala irudizkoa da. filmatutako eta argazkietan jasotako hainbat eta hainbat dokumentu. Baina zer erakusten dute hauek? eta zer ezkutatzen dute?

Galdera hauen erantzunak topatu asmoz, burutu dute Pere Ortín eta Nzé Esono Ebalék Afrika Beltzeko Ginean gertatuko irudi haien gainerko bertsioa. Komiki formatuan. Bic boligrafoz egindako marrazkiekin, baita garaiko dokumentuen collagekin ere.

‘Diez mil elefantes’ komikia katalogoan eta komikiaren iruzkina

Artxiboak Bloga

Pasaia eta Bristol

Askotan, Historian zehar gertatu pasadizoak ulertezinezkotzat jotzen dira. Bitxikeri azaldu ezinak. Gero eta gehiago, orduan eta hobe. Era berean, beste askotan, gertakizuna da aintzat hartzen dena, prozesu historikotik gaindi. Ildo horretan, gainera, sasi egiak bihurtzen dira egi bakar. Ikusgarria, festibalgarri bihurtzeraino, beharrezkoa balitz.

Giro hits eta itxi horretan, gutxi dira lanari eta talentuari esker gertakizunak ulertzen eta ulertarazten dizkiguten ikerlariak. Artikulu honetan, badiako garapen historikoa inork baino hobeto ezagutzen duen Iago Irixoak ikuspuntu berritzailea plazaratzen du. Sorginarri bilduman aurretik agertu bezala, Badiak eta Bristolek elkarren arteko harreman komertzial estua izan dute. Irixoak ideia nagusia zehaztu egiten dut, erakusten du horren zuzentasuna eta horrekin batera, Badiaren inguruko topiko ala inoiz behar bezala azaldu ez diren gertakizunak testu inguru historikoan txertatu egiten ditu: burdin esportazioa, Badiaren inguruko gatazkak,… ondo baino hobeto harilkaltzen ditu.


Eskertzeko moduko lana da honakoa!

Comercio internacional y especialización portuaria: las relaciones entre Bristol y la bahía guipuzcoana de Pasaia a fines de la Edad Media / Iago Irixoa Cortés

Bloga Liburutegiak Lugorri

Ekialde Hurbila komiki bidez, tunel batetik abiatuta

Rutu Modan

Túnels. Llibreria Finestres 

Kidetzaren Kutxa Indiana Jones ala Laura Croft-en helburuen artean, edo jabetzen artean badugu ere, hura topatzea dute helburu Rutu Modanen komiki honen protagonistek. Hauek talde heterogeneo batera batu beharko dute, nork berak bere txangurro tartean, kutxa sakratuaren bila abiatzeko. 

Abentura klasiko bezala irakurtzen ahal da komikia, Tintin ala Blake eta Mortimerren kutsukoa. Bederen, estilo argiari nahiz narrazioaren zein bineten antolaketari dagokionez. Umorea eta tentsioa ere badauzka tartean. 

Bistan denez, dialogo eta egoera surrealistek errealitatea behar dute oin gisa, nekez dira asmatzekoak. Esaterako, unibertsitateko irakasle eta ikertzaileen herrak eta zitalkeriak oso errealak dirudite. 

Lurralde okupatuen inguruan bizi diren pertsonak gizaki gisa portatzen dira, bakoitza bere izaeraren arabera. Protagonista nagusia emakumezkoa eta judutarra izatea ez da kasualitatea, autorearen nolabaiteko sosias papera egiten baitu. Alegia, abentura klasikoaren funtzioa oso ondo betetzen du komikiak, entretenigarria da. 

Ostera, lehen irakurketa horrek oihartzuna uzten du. Bukaerako cliffhangerrak erremate bikaina da, baina, era berean, amildegian esekita uzten gaitu eta, ondorioz, narrazioak abentura klasikoa baino askoz gehiago ezkutatzen duela pentsatu behar dugu. Azken batean, hobeto pentsatuz gero, heterogeneidadea ez da soilik errekurtso literarioa, eta bilaketa lur azpian eta estrategia ezberdinetan gertatzea ere ez. Horretan datza komikiaren handitasuna: bigarren irakurketaz eta esanahiaz jabetzeaz.

Ezin aipatu gabe utzi argitaletxea, Bartzelonako Llibreria Finestres-ek sortutako Finestres argitaletxea hain zuzen ere. Liburu dendetan liburuak saltzen badira ere, Finestresen gehiago topatuko duzu. Harrera goxoa, liburu funtsa itzela (“sarrera”ko gunetik ateratzea oso latza da), irakurtzeko Diogenes gunea, kafetegia, giroa, jarduerak, liburuen iruzkinak… eta orain, gainera, komiki edizioa. Ez nolanahikoa, kaleratu dituzten tituluak zein baino zein interesgarriagoak dira! Eta itzulpenak katalanera irakurtzea horren urrun ez dagoen kulturara hurbiltzeko bide erraza da. 

Azkenik, Ekialde Hurbilaren gaineko komikiak uste baino ugariagoak dira. Aski ezagunak diren kanpotarren kronikekin batera (Delisleren Jerusalemgoak, Saccoren Palestinari buruzkoak, Zerocalcareren Kobane eta gainontzeko kurdulogiarenak), bertoko emakumezkoen lanak ere aipagarriak dira: Doganen Prison n.5; Girardiren Kurden people; Merhejen Erreximentadun yogurta eta, orain Modanen tunelak. Paisaiak, gaiak, pertsonak, gatazkak, nahiak… gureak ez diren begien bidez azalduta.

Dst jauna.

Bloga

Zorionak, Ernesto! eta bejondeizula!

Aurreko azaroaren 25 eta 26an, Gasteizen EHUk duen Letra Fakultatean, unibertsitate arteko Arca Comunis sariak kongresu bat antolatu zuen, Gerra eta ekonomia ardatz hartuta. Aditu desberdinen eskutik, ekarpen interesgarriak izan ziren. Ekitaldiak, ordea, bazuen helburu sentiberago bat ere. Sare horren partaide izandako Ernesto Garcia Fernandez katedradunari omenaldia egitea, hain zuzen ere, bere erretiro akademikoa zela eta; hau da, gure tesi-zuzendari izandakoari.

Alde batetik, bere lagun eta ikerketa-kideen hitzak izan ziren, José Ramón Díaz de Duranarenak, kasu. Bestetik, eta ezusteko polit moduan, harekin tesia burutu genuenon ekimenari leku egin zitzaion, Imanol Vitoresek gidatuta eta Paula Martinezek eta Javier Goicoleak gauzatuta. Ernestok berak eman zigun bere omenaldiaren berri eta batek baino gehiagok, maltzurki, hara gerturatzea ia ezinezkoa izango zitzaigula erantzun genion. Ezkutuan, ordea, oso bestelako lana burutzen ari ginen. Nola, bestela! Ezin genion berari publikoki eskerrak emateko aukerari muzin egin. Asmoak hainbat astez giltzapean gordez, hilaren 25ean hitz eta oparitxo xume batzuk emateko aukera izan genuen; Ernestoren erreakzio hunkigarria ikusi genuenean, biziki poztu ginen. Berarekin tesia egindako guztiok hitz beretsuak ditugu berari dagokionez, baina hala eta guztiz ere, blog hau baliatu nahiko nuke berari beste modu batean eskerrak emateko.

Ernesto Garcia Fernandez (El Villar, Araba, 1957), 1984tik aritu da buru-belarri EHUn, Erdi Aroko katedra 2003an lortu zuelarik. Azken ia lau hamarkadetan benetako erreferente historiografikoa izan da guztiontzat. Karrerako azken urteetan geundela, 2001 aldera, bere lanak euskarri garrantzitsuak suertatu zitzaizkigun, berak eta beste ikertzaileek osatutako ekoizpen handiko taldeak Gipuzkoa izan baitzuten aztergai. Gerora, Salamancako doktoradutza kurtsoetan zein Gipuzkoako Artxibo Orokorraren bekaren bidez egindako lanaren harira, bere ikerkuntzekiko interesa areagotu zitzaigun,

Zehazki ez dugu oroitzen harekin izandako lehenengo kontaktua; bai, ordea, e-mailez izan zela. Hasieran ohiko kontsultak bihurtu zirenak, harreman sare bat josten joan ziren 2005 erdialderako. Nonbait, tesia burutzeko ideia zoroa otu zitzaigun, eta, gutuneria birtualaz bazen ere, Ernestok gurekiko izandako harreman abegikorra eta adeitsua aintzat hartuz, tesi-zuzendari izateko proposamena luzatu genion. Erantzuna harrigarria izan zen: EHU-rekin inolako loturarik ez zuen pertsona arrotz batek egindako gonbitaren aurrean ez zuen zalantzarik egin eta baiezkoa eman zion; bere magalean hartu gintuen.

Horren ondotik etorri zen gure lehen berriketaldi fisikoa, 2006ko martxoan, Gasteizko fakultateko liburutegian. Harrotasunez eraman genion bere “Gobernar la ciudad en la Edad Media: Oligarquías y elites urbanas en el País Vasco” lana. Katedra eskuratzeko aurkeztu zuen ikerketa mardul bezain oinarrizkoa zen guretzat, eta horregatik beragatik, berak eskainia eta sinatua izan zedila nahi genuen. Horrenbesterainokoa zen Ernestoren lanekiko genuen atxikimendua.

Modu honetan, 2006ko azarotik eta 2016ko urtarrila arte, gure tesi-zuzendari bilakatu zen. Egiari zor, unibertsitatearekin zuzeneko harremanik ez genuenez eta tesia gure kabuz, inolako bekarik gabe, burutzen ari ginenez, Ernestorekin izandako lotura ez da Imanol, Javier, Jose, Miriam edo Paula bezalako doktoregaiek garatu zutena bezalakoa, xumeagoa baizik. Akaso ere, beraiek baino zortedun izan gara!, Ernestoren zorroztasuna zein diplomaziaz eta abegikortasunez egindako kritika, iradokizun eta oharrak modu zeharkakoago batean bizi izan ditugulako.

Edonola ere, Ernestok beti hartu ditu aintzat bere ikasle eta doktoregaien egoera desberdinak. Bakoitzaren bide eta asmoekin biziki ulerkorra izan da, eta horren arabera neurtu ditu indarrak. Baina hori horrela izanik, bakoitzarekin fundamentuzko azterketak burutzeko helburuari ez dio sekula muzin egin. Hori izan da bere benetako iparrorratza, jendea ongi prestatzea; galdetu, bestela, Iosu eta Jorgeri.

Halaber, guztioi ikerkuntza proiektuetan parte hartzeko aukera emateko garaian ez du zalantzarik izan, baita tesia burutu ondoren ere. Ernestori esker, hamaika lekutako ikertzaile ezagutzeko parada izan dugu, baita beraiekin parez-pare lan egiteko ere. Bera bezalako pertsona langile, fin, umil, xume, abegikor, jator, pentsakor eta jakintsu batek mundu akademiko osoaren errespetua eta miresmena lortu du, eta hori, esan gabe doa, ez da ahuntzaren gauerdiko eztula! Eta berarekin batera burututako bilera eta kongresuei esker, elkarrekiko harremana ere sendotu egin da, bidaietan emandako orduetan bizitza akademikoaz harago doazen kontuak partekatu baititugu.

            Gure aldetik, bereziki pozik gaude berarekin eta Javier Goicolearekin batera 2018an argitaratu genuen “Mercaderes y financieros vascos y riojanos en Castilla y Europa en el tránsito de la Edad Media a la Moderna” liburuaz. Bere azalean hiruon izena ikustea izan da, zalantzarik gabe, gehien harrotu eta harritu egiten gaituena. Izan ere, 15 urte luze lehenago, artean Historia ikasle soil ginela, benetako erreferentzia historiografikoak genituen bi ikertzailerekin lan bat partekatzea gauza handia da; orduan halakorik biziko genuela esan izan baligute, nekez sinestuko genukeen! Eta hori ere Ernestori zor diogu.

            Gehiago luzatu gabe, eskerrak ematea besterik ez zaigu falta. Ernesto, zuzendari eta maisu, lagun eta adiskide, MILA ESKER GUZTIAGATIK. Ohore bat izan da zurekin urte hauetan bizitza partekatzea. Goza ezazu bizitzaren garai berri honetan, beti bezain fin lan eginez.

Etorkizunean lanak eta proiektuak partekatuko ditugunaren esperantzaz,

                        Çoure guçya, et anyz stimáçen ssaytoubena,

                                                           Jacobus, doctor Ernesti.

Bloga

Robinsonen ‘El ministerio del futuro’

Kim Stanley Robinson

(The ministry for the future)

El ministerio del futuro

Minotauro, 2021

Liburuari buruz eginiko iruzkinetatik liburua bera laguntzeko hautatu esaldiak ezin zintzoagoak izan. Guztiekin gatoz bat. Alegia: pertsonen arteko elkartasuna eta elkarrenganako konfiantza mundua salbatzeko abiapuntutzat jotzen du autoreak; idazlan politikoa da; zientzia-fantastiko ez fiktizio kontakizuna da; biosfera erortzear dugu, galiarren ospetsuen amets gaiztoetan bezala; ekintza sorta eskaintzen du aurrera egin ahal izateko.

Muturreko egoera batek irekitzen du kontakizuna, covid garaiaren hasieran ekin omen zion eta idazteari Robinsonek. Pandemia ez, beroaldi hilgarria dugu gertaera hori. Hortik aurrera, kapitalismoaren erokeriak biosfera ez txikitzeko ahalegina bihurtzen da liburua. Beraz, fantastikoa baino egiazkoa da argumentua. Are, kapitalozenoa Cthulhuzenoa bihurtuko ez bada, Robinsonek hainbat bide proposatzen du. By any means necessary, dela keynesismo ezkertierra, dela CO2ri lotutako monetarizazioa, dela geoingeneritza poloetan, dela aberatsak gutxitzeko misil harrikatzaileak… munduan zehar jada biosfera bermatzeko eta bizitzari eusteko indarrean dauden ereduak dokumentatzea ere. Artean, euskara eta euskal kooperatibismo klasikoa. Gaudenen eta egongo direnen izenean etorkizunerako ministeritzak sustatuta.

Harrigarriena da azken asteotan prentsan idazleak aipatu bide bat baino gehiago hasi dela aipatzen: FMI eta karbonogabetzea, CO2 atmosferatik xurgatzea, tokiko monetak,…

Stanley Robinson da, ez dugu trama bereziki korapilatsua askatu behar, ezta joan etorri zorabiagarriak segitu ere. Balizko egoerak deskribatzen eta munduaren gainean pentsatu bitartean mundua berridurikatzea baizik.

Beraz, bai. Irakurri gabekoa da eta bide horiek guztiak batzea ere bai. Ahaztu gabe bide horiek guztien gibelean Plan B guztiz beharrezkoa dela. Aipatu ezin den -ismo hori, bizitzarako ezinbesteko gaiak merkatutik at bermatzen dituena eta herritarren ordezkaritza politiko zuzena bermatzen duena, hain zuzen ere.

Elkarrizketa eta Galde-Erantzun sorta bi artikulu hauetan (gazteleraz):

El ministerio del Futuro

https://www.xataka.com/n/kim-stanley-robinson-autor-ministerio-futuro-capitalismo-algoritmo-demasiado-simple-que-intenta-resolver-todos-problemas-vida-solo-metodo

Bloga

Frantxi Lopezek Alfonso Sastreri

Alfonso

Fiel.

Nunca soportas abusos del poder.

De pocas palabras. Todas escritas.

Permanecen.

Extraño, junto con ella, al servilismo,

Nunca baja la cerviz.

Silencio al error.

Siempre atisbos de esperanza en lo nuevo.

Ostracismo desde lo histriónico.

Lucidez, perseverancia, frío…

Ya no estáis.

Frantxi Lopez

Irudiaren jatorria: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Alfonso_Sastre#/media/File:Alfonso_Sastre_antzerkigilea_(headshot).jpg

Bloga

Historia berriarantz

“Contingentes cantábricos en el poblamiento de una zona guipuzcoana en la Baja Edad Media: el caso de la bahía de Pasaia”

Solorzano Tellechea, J.A., Martín Pérez, F. (coords): Rutas de comunicación marítima y terrestre en los reinos hispánicos durante la Baja Edad Media: movilidad, conectividad y gobernanza. (2020). Madrid: La Ergástula.

Uste baino pisu handiagoa du Historiak gure egunerokoan. Ez gara ari Historiaren eraginaz, ezagutza ustez historikoari ematen zaion hedapenari buruz baizik. Tamalez, gure egunerokotasunean nagusitzen den ikuspegi historikoa atzerakoia, errepikakorra, aspergarria… adjektiboak aukeran ditugu. Gure ustez, neoforalismo amaiezinean murgilduta bizi gara. XIX. mendean nagusitu ziren figurak inolako kritikotasunik gabe gurtzen segitzen dugu (Elkano, Lezo, Loiola… baina baita erreplika ustez historikoetan gastatu milioika euro xahuketa ere). Hauetan guztietan, gainera, pertsonaiak ala gertakizunak aitzaki hutsa dira xelebrekeria pertsonalak diru publikoz gizarteratzeko.

Jakina, marmarrean aritzea erraza da; bestelako ikuspuntua nahi izanez gero, ikuspuntu zaharkitu eta erreakzionarioa gainditu behar da, bestelako lanak proposatuz. Paradoxikoki, Pasaiako badiaren inguruan beharrezko berritze horren adibideak baditugu. Artean, Iago Irixoaren lanak. Esaterako, berriki argitaratu artikulu hau. Bertan, Pasaiako badiaren Historian mugarri beharko lukeen osaketa historikoa burutu du. XIV. mendearen hasierara eramaten gaitu, iradokizun zaharragoak ere eginez. Badiaren inguruan populazioaren prozesua bikain jasotzen du, interes guneen aldaketak aintzat hartuta, badiara etortzeko pizgarriak bilatuz, badia sare zabalago batean txertatuz… oinarrizko bidaia osatu du. Tartean, gainera, gai zahar bat berritu eta arrazionala bihurtu du, gaskoiena hain zuzen ere.

Irixoak lortzen du Historia ekintza magikoa baino, garaiez garai garatzen den prozesu gisa aurkeztea, lotura logikoak sortuz, prozesua hurrenkera historikoan sartuz, badiaren ikuspuntua azalduz. Auzokerian erori beharrean, ikuspuntu orokorra, dinamikoa eta logikoa garatzen du. Gertukoak ditugun izenak eta tokiak (Lezo, Zamatete, Kodemasti, Trintxer, Oiartzun…) dimentsio zabalean emanaz. Kronologikoki zein nazioartean.

Beraz, gure burua maitatzeko Historia balekoa dela erakusten digu, ohiko bide zatar eta edulkoratuetatik aldenduta.

Bloga Lugorri

Ereiten ere ‘Komunitatea eta komunikazioa’ ardatz hartuta

Ereitenkumeak Talaioseko lagunei esker ‘Komunitatea eta komunikazioa’ lantzen aritu gara formakuntza saio batean. Esperimentu positiboa izan da zinez, bai barrura, eta baita kanpora begira ere, zer hobetu detektatu eta hainbat kanal berri martxan jartzeko akuilu gisa.

Hasierako helburua gure lanari beste dimentsio bat ematea bazen ere, hau da, garatzen eta gauzatzen dugun gure lan teknika eta jarduera ona ez ezik, gure lanak beste esanahi berezi bat ere baduela ikusi dugu: hartzaileak behar du gure lana (teknikariek, ikerlariek, publiko orokorrak, irakurleek…), hartzaileentzat egiten dugu lan, eta horren kontzientzia hartu dugu.

Hausnarketa hortatik abiatuta, beste arlo batzuk ere landu ditugu. Horra hor Ereitenen lan egiten dugunok ere komunitatea osatzen dugula eta, ondorioz, zeintzuk garen eta zertan ari garen lanean besteei esatea eta haiekin partekatzea interesgarria bezain beharrezkoa dela azpimarratzea lortu dugu.

Ereiten
Luberri, Lugorri, hazia mintegi
Adarrak lepotzen ari gara, basoa berritzen

Irudia: ataria.eus
Bloga

Iñaki Irizar gogoan

Badira pertsona batzuk lehen kolpean harrapatzen zaituztenak. Gero eta gehiago ezagutu ahala ondoan nahi dituzunak, eta euren ondoan zure burua egotea ere nahi duzuna.

Hala gertatu zitzaidan Iñakirekin. Ondo baino hobeto dut gogoan elkar ezagutu genuen eguna, Bergarako udaletxeko ganbaran. Orduan ezin nuen imajinatu aurrerago berarekin lan egiteko aukera izango nuela ia 5 urtez, Laboratorium proiektu zoragarrian.

Jakina, are gutxiago imajinatzen nuen nire burua lerro ziztrin hauek idazten, zer dela eta Iñakiren heriotzaren harira. Madarikatzeko tartea baino uzten ez duen heriotza. (halakorik nola pentsa!)

Gizon handia izan da Iñaki (“izan da”, “zen” baino errazagoa egiten zait). Handia, eskuzabala, argia eta alaia. Gustuko zuen entzutea eta, ondorioz, ez zuen zalantzarik berea bota eta horren gaineko iritzia galdetzeko. Ondo pentsatu ondoren erabakiak gauzatzeko plana egin eta lanak banatuta, zuzendari ona. Une goxo asko pasa genuen elkarrekin, garaipen txiki asko gainontzeko lankideekin batera. Porrotak ere bai, baina horietan ere lemari heltzeko ardurari uko egiten ez ziona. Horrekin batera, tokikotasunaren garrantzia, tokiko sustapena eta ekoizpena ikasgai ederra izan zen. Bergara hezur muineraino.

Barre algara asko egin genuen “Eburniko kattana”ren zirriborroarekin. Eta ezin askatu arantza izango dut berak “Eburniko kattana” osorik irakurri ez izana. Tira, hori eta beste adina solasalditxo geratzen zaizkigu zintzilik: Bergara 1766, antropozenotik kapitalozenorako saltoa, Aritzetako San Miel, autokarabana berria, ardoa, Gipuzkoako basogintza, herri lurrak,…

Nagusia baino lagun mina.

Adiorik gabeko agur ezak uzten duen minaren tamainakoa.

Gugan beti Iñaki!

David Zapirain

(Irudia diariovasco.com helbidekoa da)

Bloga

Kapitalismoa bizitzaren amarru

Moore, Jason W.
Capitalism in the web of life: ecology an the accumulation of capital
Verso, 2015

El capitalismo en la trama de la vida: ecología y acumulación de capital
Traficantes de sueños, 2020

Le capitalisme dans la toile de la vie : écologie et accumulation du capital
Les editions de la asymetrie, 2020

Egokia eta argigarria dugu izenburua. Izan ere, Mooreren proposamena da balore-legearen inguruko definizioa eta haren ezaugarriak eguneratzea. Beraz, kapitala metatzeko beharrezkoak diren besteratzeak argitzea. Besteratze horien baitan, kapitalak debalde lortzen duen natura ez gizatiarrari ematen dio zentralitatea. Langileen esku lan merketua ez ezik, (hura ere natura dela irizten dio autoreak) naturaren eraldaketa eta debaldeko ustiaketa guztiz beharrezkoa da sistema ekonomikoa bideragarria izango bada.

Zer gertatzen da, ostera, naturaren muga guztiak zeharkatu direnean?

Berez, ikuspuntu berritzailea da oso, eta, esaterako, Covid bera hobeto ulertzeko bide ematen du, nahiz eta orain dela 5 urte argitaratutako lana izan.

Bestalde, modernitatearen hastapenetara jotzen du Moorek. Natura ez gizatiarraren eraldatze sistemiko eta mugagabea, kapitalaren metaketa bideratu zuena, hobeki ulertu eta azaldu ahal izateko. Pentsamolde kartesiarra ezerk baino hobeto azaltzen du gizakia eta naturaren arteko banaketa kontzeptuala. Alegia “ni naiz” haren gainean, gizakiak bere burua naturarengandik ateratzen du, hura “gauza” hutsa bihurtuz. Berdin beste “natura” batzuekin, arrak eta zuriak ez direnak, hain zuzen ere.

Azkenik, hirugarren zutabe bat eraikitzen du Moorek, eraldaketarako ezinbestekoa dena. Antropozenoa deritzan kontzeptuaren aurrean, Kapitalazoneoa daproposa. Horrela, apokalipsia denon ardura izan beharrean, kapitalaren errua eta ardura dela argudiatzen du. Horrek, eraldaketa klimatikoa eta beste desastre “naturalak” historikoak bihurtzen ditu. Eta historikoa denak bere legeak ditu. Norabide batean ala bestean joateak gizartean elkarren aurka borrokatzen duten indarren baitan dago.

Horrekin batera, Aro moderno-garaikidearen periodizazio berritua ekartzen du Moorek, beti ere ekosistemen eraldaketa masiboen haritik.

Beraz, tokikotasuna eta oinarrizkoa beharren desmerkantilizazioa aldarrikatzen ditu Moorek, kapitalaren apetak antolatzen ez duen ekosistema berritu batean. Horrela, iturria duen mundu-ekonomia wallersteindarrari mundu-ekologiarekin ematen dio berak segida.

Marvin Harrisek ekologia/ekosistema eta tabuak/gizarte antolaketaren arteko harremana biziki ongi argitu zituen; Polanyik, Thompsonek, Hespanhak, Frigok, Dumont, Marx, Braudelek…kapitalozenoaren aurreko arauak azaldu zituzten gainera. Kate horretan egungo mundua ulertzeko ezinbestekoa bihurtu da Moore. Lan gehiago, hizkuntza ugaritara: Jason W. Mooreren webgunean.


Bloga

“Liburuetan ez bezala errealitatean izuak ez du mugarik”



ROSA, Isaac

Tiza roja

Seix Barral, 2020

MILLS, Magnus

[The restraints of beast (1998)]

El encierro de las bestias

El Aleph, 2002

[All quiet on the Orient Express (1999)]

Sur le depart

10/18, 2002; Cambourakis, 2013

Sin novedad en el Orient Express

Random house, 2000

J. Mortimerren eta batez ere J. Coeren lanetan, mendebaldeko Europaren bizimoduaren malda behera gurea baino aurreratuagoa zegoela iragartzen da. Berdin gertatzen da M. Millsen lehen bi nobelekin, 1998an eta 1999an argitaratuak, hain zuzen ere (hirugarrena ere hor sartzen ausartzen gara, irakurri izan ez arren, baina izenburua ezin adierazgarriagoa da: the scheme for full employment).

Are, honen gaineko ondoko kritika gure hitzak baina argiagoak izango direla uste dugu.

Ez dago epikarik Millsen lanetan, soilik gure errealitatearen kontaketa ia surrealista bezain erreala; izan ere, TMEOren azalak jada motz geratu diren honetan, erreala eta fikzioa bereizteko zailtasuna gure aro honen ezaugarria da.

Irribarre txikiarekin irakurtzen dira nobela hauek, beldurra eta izua ezkutatzen dituen irribarrea, alegia. Kontatzen dena horren absurdoa izanik, ezin sinetsi geratzen gara, guztiz sinesgarria bada ere. Azken batean, lana, lanaren monotonia, lanaren besteratzea, besteratze hutsa… Stephen Kingek berarentzat nahiko lukeen doinu tentsoa sortzen du Mills-ek. Zer gerta geratzen gara, ikara gertatzen den xalotasun horrek sortzen duela konturatu arte. Ez da, inolaz ere, lasai geratzeko modukoa.

Rosak, berriz, oso bestelako estiloa darabil. Zuzena. Errealitatea azaltzeko hainbeste metafora, berrirakurketa, interpretazio, deskonstrukzio eta berrizendatze jasatea aspergarri bilakatzen ari den honetan, Rosaren pilulak gibelera doaz zuzenean.

Deskribatzen dituen egoerak Millsenak bezain gordinak badira ere, Rosak, ostera, arazoak indibiduoengandik atera eta komunitatera eramaten ditu. Klariona gorriz itxaropen izpia marrazten du, ozpin eta etsipenaren artean. Madrilgo kresalak ez baitu Isaac Rosa kaltetu.