Category: <span>Eburniko kattana</span>

Artxiboak Bisita gidatuak Bloga Eburniko kattana Erakusketak Liburutegiak Lugorri
#G1025 #GI35 Abaltzizketa Aduna Arantza Asteasu Ataun Baliarrain Baztan Belauntza Bergara Bristol Cristóbal Balentziaga Museoa Donostia Eibar Elena_Barrena Emakumeak Farmazia Beltza Getaria Gipuzkoa Gipuzkoako Artxibo Orokorra Gipuzkoako Foru Aldundia Gordailua Hondarribia Ibarra Igantzi Irun Italia Koldo Mitxelena Kulturunea Komikigunea Kontrabandoa Lazkao Lesaka Museoak Nao San Juan Oiartzun Ordizia Orendain Orereta Ormaiztegi Pasaia Pierre Loti Segura Simancas Simancaseko Artxibo Nagusia Tabakalera Tolosa Untzi Museoa Uxue Villabona Zarautz Zumaia
Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.6 Lafitte

  • 2020-04-292020-04-29

Nahiz eta Wikipedian dugun berria luzea izan, Vendettaren abesti bat eta Fernando Morilloren ‘Maddi eta euskal piratak’ dira, omen Jean Lafittek gurean utzitako arrasto bakarrak. Cahet-en ‘Barataria’ liburua ere horretan sartu dezakegu, izan duen eraginagatik.

Zinema eta literatura angloan, berriz, bere marka oso handia da, eta Louisianan bere arrastoa segitzea ere ez da batere zaila. Han dago Barataria, besteak beste. Ez hain urrun, Campeche.

Kortsario eta kontrabandista, beti. Esklabista tarteka. New Orleans ingelesengandik askatu, Mexikoko independentzian jardun, Kolonbiarentzat kortsario espainiarren aurka ibilia. Egin zituenak eta egin omen zituenak ez dira erraz bereiztuko: Napoleon askatzen saiatu al zen? Altxorra ezkutuan utzi zuen? Houstongo liburutegian erakusten duten egunerokoa idatzi al zuen? Marx lagundu al zuen? Zenbat aldiz hil zen?

Dena den, bere biografia landu dutenen artean, Pécau, Dellac eta Tavicok osatu komikia da gure gustukoena: ‘L’homme de l’anné 9: 1848’. Delcourt, 2015.

Baina rol jolas honetan ez dugula parte hartu aitortuko dizuegu.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.5 Fisika – Haiti

  • 2020-04-282020-04-29

Will Smithi, ala bere lagunen bati, Alexander Dumas beltza zela entzun genion. Ez genion sinetsi. Gero, Tom Reissen The black count irakurri genuen. Haitiko iraultzaile abolizionistek Napoleonen armada garaitu zutela ere nekez sinistuko duzue; agian Alejo Carpentierren El reino de este mundo edo El siglo de las luces irakurtzen pasako zaizue.

Pasako ez dena da, ordea, Haitik mundu pobrezian duen rankiña. Horrekin ba al du zer ikusirik Colonek bertan lurra hartu izanak eta, esan bezala, iraultza frantsesaren garaian esklabo beltz batzuk bertan progresoen ideiari heldu nahi izateak? kasualitatea ala kausalitatea?

Halere, harrigarriagoa da 1795ean Frantzia eta Espainiak Haiti erdia (egungo Errepublika Dominikarra) eta Gipuzkoa elkarrekin trukatu izana.

Alegia, Konbentzioneko gerra bitartean, Gipuzkoako agintariek Gipuzkoa Gaztelako korotik banandu zuten. Gertakizuna objektiboa da. Getarian bildu ziren Batzar Nagusiek hala erabaki zuten. Bitxia da, 1397an Getarian ere hasi baitzen gorpuzten Gipuzkoa lurralde politiko gisa.

Historialariek gutxietsi egin dute gertakizun hori. Zilegitasuna kendu diote. Horretarako, gerora Debagoienan bultzatu kontrako mugimendua goraipatu dute; edo, independientzia aldarrikatu eta Errepublikarekin bategitea lideratu zutenei errepresentatibitate falta egotzi diete. Tartean Berroeta-Zarautz-Aldamar edo Zuaznabar bezalako izenak egoteak ez omen die ezer esaten.

Gipuzkoak eskatu foruak, erlijioa, milizia eta abar Frantziako Errepublikak inoiz ez lukeela onartuko, eta ez zutela onartu, esango dute gainera. Moncey jeneralaren hausnarketa ere ez zaie aski iruditzen:

Ondo ala gaizki atera, gure ustez esanguratsuena da teoria politikoak praktikara eramateko gaitasuna izan zutela. Jakina, interes zehatzen arabera. Hau da, gainontzeko guztiek bezala. Ez baitago praktika politiko naturalik. Indar harremanek sortzen dituzten abaguneak eta erabakiak baizik.

Bestalde, episodio hau perspektiba historikoan jartzea ere badago: hala Garaten proiektua nola Bakea eta Foruak leloaren ildo berean, hain zuzen ere. Bigarren horretan, gainera, Berroeta-Zarautz topatzen dugu berriro. Aita 1793an Larralde-Diustegirekin nola, semea orain Harizpekin hala.

Azkenik, Konbentzio gerraren bestelako eragina soziala izan zen. Bi esparrutan. Lehena, gerra gastuak Gipuzkoak berak ordaindu zituen; Godoyentzat gertatutakoak oso nabarmena izan zela ematen du eta. Ordainketa nola? Udal jabetzak eta ondazilegiak pribatizatzen. Eta, beraz, tokiko komunitateek babeserako zituen ondasunak gutxitzen. XIX. mendean zehar areagotuko dena: ondazilegiak pribatizatzea gerra-zorra ordaintze aldera.

Bigarrena, segurtasun falta eta lan egiteko aukera eza medio, bidelapurren urrezko aroa.

EHko XVIII. mendearen nondik norakoak berridazketa oso bat merezi du; patrizioen arteko harremanak eta zuzendaritza politiko-ekonomikoan izandako iraupena barne. Imizcozen lanen ildotik, esaterako. Edo Cécile Mary Trojan-en bidetik: L’écriture de l’amitiè dans l’Espagne des Kumières; la RSBAP d’apres la source épistolaire 1748-1775. Press Universitaires du mirail, 2004.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: turismovasco.com

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.4 Fisika – Elkargoak

  • 2020-04-272020-04-29

Caracasko Errege Konpainia Gipuzkoarra probintziak historian zehar eman duen erakunde gorenetakoa izan da. Elkargo komertzial klasikoak baino beranduago osatzen bada ere, urte askoz etekin ekonomiko asko sortu zuen bere inbertsoreentzat. Sortzaileen artean, Gipuzkoako eta Nafarroa atlantikoaren ohiko abizen patrizioak topatuko ditugu.

Hauek, epaitegian zigortutako presoak eskifaia osatzeko aprobetxatzen saiatu ziren, gastua murrizteko eta gizartea disziplinatzeko. Ez dirudi ideia oso ona, eskifaia honen zeregin nagusia gerra baitzen: hala kontrabandisten aurkako gerra nola Elkargoaren produkzioa armaz babestea.

Dena den, Herbeheretako kontrabandoaz ari ziren, ez gipuzkoarrenaz. Elkargoaren ontzietan deklaratu gabeko kakao zama horren handia zenez, batzuetan nabigagarritasun bera ere kolokan jartzen zuen.

“Gipuzkoarra”ri buruz gehien eta hobekien idatzi duena Ramon Aizpurua da. Bere testuen artean, Pasaiako ikuspuntutik idatzitako hau dugu.

Lan horren helburuen artean dugu ekonomia kolonial monopolistak jende xumea erakarri eta xurgatu nola egiten duen ikertzea. Izan ere, Konpainiaren arrakasta erabatekoa izan zen. Arrantza erabat baztertu arte. Bai eta erregearen armadan zerbitzua ez ematea deliberatu arte.

Bestalde, arestian aurreratu bezala, hala akziodunek osatu enpresa honek nola bere adarra den Habanakoa ala ondorengoa izango den Filipinetakoak ere, gure herria kapitalozenoan bete-betean sartzen du: esklabutzarekin lotzen gaitu; ekosistemen eraldaketarekin; mundu mailako merkataritzarekin; kapitala metatzea helburu bakarra duen sistema produktiboarekin; banketxeen sorrerarekin; kriollismoa eta klasismoa…

Gure ustez oso arreta txikia bereganatu duen Habanakoari buruz bi kontu: Comercio de La Habana eta Real Compañía de La Habana

Era berean, orduko nazioarteko gatazkak hobeto ulertzen laguntzen du Gipuzkoarrak: 7 urtetako gerra, Ameriketako independentziak.. edo Blas de Lezo eta enparauen jokabideak zein misioen helburuak hari historikoan sartzeko, hari errealean sartzeko.

Gaitzerdi, bai eta txokolatearekin uztartzeko ere! Horren kontsumo partikularra zabalduta zegoen badian, baina ez zuen komertzio minorista errotu, Baionan edo Lohitzunen gertatu bezala.

Azkenik, Europako elkargo komertzialei buruzko bibliografia asko berritu da azken urteotan, batez ere Europatik kanpo eta oso bestelako ikuspuntu metodologikoen gainean eraikita. Esaterako:

The Corporation as a Protagonist in Global History, c. 1550-1750. Edited by William A. Pettigrew and David Veevers

Merchants, Companies and Trade: Europe and Asia in the Early Modern Era. Edited by Sushil Chaudhury, Michel Morineau. Cambridge University Press. 1999. (Studies in Modern Capitalism).

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Agronline

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.3 Fisika – Lafayette

  • 2020-04-262020-04-29

Pasaian eman diren gertakizun harrigarrien artean Lafayetten bidaia dugu. Villaviciosa jauregian plaka bat eta han eta hemen errepikatzen den grabatu moduko bat. Bi lekukotasun horiek gogoan hartzen dute… zer demontre da gogoan hartzen dutena?

Izan ere, zein zen Lafayette? Zer egiten zuen Pasaian? Berak ikusi zuenetako zer dago gaur zutik paisaian? Nora zihoan? Benetan adierazgarria da hori gure herriarentzat?

Alabaina, Lafayette izena ezaguna egiten zaigu denoi. Galeria komertzial ospetsuak dira. Ordea, La Fayetteko markes Gilbert du Motier nor izan zen eta zergatik ezagutu beharko genukeen, hori beste upeleko sagarnoa da.

Horregatik, hura ezagutzeko beharra edo derrigorra ea dagoen da galdetu behar duguna. Horri erantzuteko, baina, pertsonaia, gertakizuna,… aztertu eta baloratu beharko dugu. Izan ere, ez gaude behartuta iraganean gure inguruan eman zen guztia ontzat ematen; ontzat ematea gure hautua da, beste garai honetan bizi garenona. Ezagutu ondoren erabakiko dugu gure tokiko komunitateak osatu nahi duen imajinariorako hartzen dugun ala ez. Ez gara juzkatzen ari zer egin zuten gure arbasoek. “Han” bizi ziren, toki arrotz batean, gurekin ia ingurunea ere komunean ez duen toki batean, eta ez-denbora batean. Bai ordea guk egiten dugun hautua. Izan ere, iraganaren gainean egiten dugun irakurketak eta jabetzeak gutaz hitz egiten dute, gu islatzen gaituzte.

Hortaz, ez gaude behartuta. Alta, zilegi zaigu galdera eta interesa.

Horiek horrela, zein zen izena bera eraldatzeko ausardia izan zuen Lafayette hori? Izen aldatze horrek ez al du jada bere borondatea azaltzen? Forma berri bat sortuz, hark ere iragana aztertu eta bere denborara eraman ez ote zuen, egokitua, doitua, interpretatua, eguneratua.

Esan bezala, Markes jaio zen Lafayette. Eta nerabea zenerako Erresumako ondasun handienetako jabe zen. Gaztaroan tertulia filosofiko eta politikoetan ohiko partaide. Jarrera politikoa sendotzen, lantzen eta tenkatzen hasi bezain pronto, Ameriketan ingelesek zuten kolonien aldeko jarrera hartu zuen. Are, Ipar Amerikako armadako kide bihurtu zen… Frantzian.

Etsaia ezagutzera joana zen ere, Ingalaterrako gortea ezagutzera hain zuzen ere, libertimendu puntu batekin. Frantzian bere asmoak zabaldu ziren, baita erregeak Lafayette xaxatu ere, markes gazteak buruan zituen txoriak uxatze aldera edo: Ameriketara joan Ingalaterra borrokatu eta koloniak askatzen laguntzea. Ez da txori txikia hori. Ez soilik abenturagatik, ez nagusiki abenturagatik, koherentziaz, sinistuta, elite gisa, talde txikian, lagunekin, logiakideekin izandako eztabaida partikularrak maila unibertsalera eramateko nahia zuen.

19 urte baino ez. Trikimailuz trikimailu Pasaian dugu Lafayette, bigarrengoz, apirilaren 26an, ontzi oso bat fusilez beterik Ameriketaratzeko prest. Geroa iragarriz, “Victoire” du izana ontziak. Lehen garaipena, Pasaiatik onik atearatzea izan zen.

Harriduraz hasieran, eta harrituak gerrak aurrera egin ahala, Lafayettek amerikanuen miresmena irabazi zuen. Su zelaian irabazitako ospeari gaitasun politikoak erantsita, Lafayette sortzear diren Estatu Batuen heroia izango da, hauen enbaxadore Frantzian. Bi munduetako heroia, berriz, ideia politikoak barneratu eta kontinente zaharrera ekarri zituen.

Bide berriari ekin zion Frantzian. Iraultzan parte aktiboa izan zuen, erregezalea izanda, progresoaren ideiak landu zituen. Iraultza, kontrairaultza, Napoleon, errestaurazioa, gerrak, intrigak… Lafayetteren meriturik txikiena ez zen izan, ez, bizirik ateratzea. Tarteka baztertuta, ekintzaile politikoa izaten segitu zuen luzaroan.

Frantziak itota, Ameriketara egin zuen berriro saltoa, esker onez hartu zuten beste behin ere. Are, Bolibarrekin harremanetan jarri zen, bi Ameriken arteko zubi lan esanguratsuak burutuz.

Zer da, baina, Lafayettengandik oraindik liluratzen gaituena? Pasaian egonaldi laburra eta Pasaiarik gabekoa izan zen berea. Gune estrategikoa zen portua, ozeanoa zeharkatzeko tokirik aproposena. Horrek baino ez zion erakarri gurera. Akaso badian Ameriketatik ekarritako eta bertan inbertitutakoak haren arreta bereganatuko zuen. Akaso Bolibarri idatzi zionean, Caracaseko Elkargoaren egoitzaren ondoan ontziratu zela gogoratuko zuen Lafayettek: hain zuzen ere, Bolibarren etsai Arizabaloren etxe parean. Kausalitatea, kasualitatea.

Gaztea zela, horrek ere erakargarria egiten du markesa. Eta haren hainbat aldarrikapenek, abolizionismoarenak esate baterako, Pasaian horren errotua dugun Hugorekin gogorazten digu.

Ororen gainetik, baina, ideien etengabeko debatea, ideien talka, teoria eta praktika, debate eta praxi politikoa, kontraesanak, borroka sutsuak (odoltsuak ere bai)… Lafayette gure munduaren sortzaileetariko bat izan zen. Horregatik ikusten dugu sinbolo bat harengan, Pasaia berria irudikatzen eta munduan kokatzen lagun dugun sinboloa. Mundua berriz eraldatu behar dugun honetan.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.2 Fisika – Lezo

  • 2020-04-242020-04-29

Blas de Lezori buruz idatzi diren hiperbole guztiak bere neurrira ekartzeko, Gracia Rivasen (Itsas memoria) eta Olaranen (Lezo eta batez ere Historia de Blas de Lezo) irakurtzea komenigarria da. Fikzioan oinarritu baita, hein handi batean, Lezoren gaineko istorioa. Horrek ere zer pentsa eman beharko lioke etorkizunerako ereduak iraganean bilatzen dituenari.

Lezo familia, bai eta Pasaiako adarra bera ere, oso interesantea da badia ulertzeko. Ordea, badian jaio besterik ez zuen egin Blasek. Gure herrian, haren garaikideentzat, hutsaren hurrena izan zen bere eragin zuzena.

Herritarrei “ahanztura” leporatzea eta figura hori behin eta berriro loratzearen beharra ikerketa historikotik aldentzen da. Edo ez.

Alegia, 16 urtetako haur batekin ezkontzea edo esklabuak izatea, XVIII. mendearen egituren baitan ulertu beharrekoak dira. Ostera, XXI. mendean gure herria ordezkatzeko aukeratzen ditugun ereduen zilegitasuna eztabaidagarria da. Loratzea ez baita orbain gabea. Hala ikusi nahi ala nahi ez.

Era berean, XIX. mendetik aurrera Lezorekin tematu direnak aztertzea eta loratze horren atzean ezkutatzen duen gizarte eredua aztertzea, hori bai dela historialarien lana. Zer esanik ez, loratze horretan faltsukeria oinarri denean.

Europako beste herrialdeetan debate publikoaren inguruan adosten dira eredu sozial hauek. (Herbeheretan VOC-en buru Coen-ekin gertatu bezala). Gurean, ordea, foralismoa, militarismoa, xenofobia eta beste hainbat keriazaleek figura historiko hauek popularizatu egiten dituzte. Eta guk hartu, jatorrismoaren izenean.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Jan Pieterzszon Coen. GerardM at Dutch. Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.1 Fisika – Abadia

  • 2020-04-242020-04-29

Euskal eragile kultural eta politikoen artean Abadiak zuen posizioren berri Baionako mediatekaren Bilketak ematen digu, Divousini buruzko alean. Anekdota hutsa baino gehiago da hau, bistan denez.

Davant (esaterako hemen) eta Urkizu ditugu haren gainean ikertu dutenak. Eta Txomin Heguik haren bizitza antzerkira eraman zuen 2018an. Urrunegi dago jada Eusko Ikaskuntzan antolatu eta Abadia jauna ardatz izan zuen nazioarteko kongresua, 1997. urtean, Abadiaren heriotzaren urteurrenean.

Abadiak eta Xahok euskalduntasunaren eta euskal hiritartasunaren nolako ikuspuntu gara zezaketen elkarrekin… hori bai, hori Euskal Historiarako flashpoint. Aintzat harturik, gainera, Zumalakarregirekiko miresmena.

Errealitatean, sikiera, Lore Jokoak utzi zizkigun Abadiak.

Abadiak bere etxeko kontuak ere euskaraz eramaten zituela hartu beharko dugu gogoan, orain dela urte batzuk Hendaiako mediatekan erakutsi bezala.

Ikerlari, esploratzaile, etnologo… eta astronomoa (ez ordea, Ferrer pasaitarra bezain ospetsu eta aitortua), hori dena bere Hendaiako etxean biltzen da.

Frantziako Akademiari laga zion bere ondasun guztia… erakunde horrek euskara sustatuko zuelakoan eta sustatzeko baldintzarekin. Abokaturen bat otoi?

Erlazionatutako dokumentua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 2.3 Otso-harriak – Buhameak

  • 2020-04-232020-04-29

Metxaren hiztegia baino lehen ere, erromintxelak bazuen tarte bat Pasaia eta Txingudi artean. Baina buhameen presentzia inon nabaria izatekotan euskaldun egiten gaituen jai berezi batzuetan da. Horrela erakutsi zigun Nicole Lougarotek 2009. urtean, Gatuzain argitaletxearen Bohèmiens liburuan. David Martinen El pueblo gitano en Euskal Herria delako lanak ederki osatzen du hori. (Txalaparta, 2018)

Nicole Laugaroti elkarrizketa

David Martini elkarrizketa

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren iturria: Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 2.2 Otso-harria – Industrializazioa

  • 2020-04-232020-04-29

Pasaiako portzelana fabrika badia osoko lehen industrializazioaren beste zantzu bat da.

Portuaren izaera industriala gorpuzten hasi zen. Badiak gune naturala izateari utzi eta guztiz terraformatuko zen aurrerantzean.

Portzelanakoa ez ezik, beste lantegi batzuk ere paratuko dira eskualdean. Mendeetako nazioarteko itsas-merkataritzak horren alde egingo zuela pentsatzen dugu. Izan ere, gora-behera asko tartean, portua ezaguna da Europan eta Munduan, mundu mailan hedatu den sistemaren geldiune bilakatuko da.

Gaur egun “oarsoaldea” deitzen dugun eskualdean bertako zein kanpoko inbertsoreak agertu ziren. Lantegiak eta biltegiak ez ezik, azpiegitura berriak behar eta sortu zituzten.

Iztietatik Trintxerperaino, padurak lehortu, zorua sortu, basatzak bete… errepidea zein trena eraiki. Fermin Lasala ekimen erraldoi horren bultzatzaile nagusia izan zen; bederen, proiektu horien ordezkari nagusia. Haren gurasoen ondasunak (Lasala Colladorenak) handitu zituen, hala trenbideetan egindako inbertsioetan nola Mandaseko Dukesarekin ezkonduta.

Baiona-Alduide-Nafarroa ala Donostia/Pasaia-Gipuzkoa, bi linea horiek elkarren aurkako lehian sartzen dira.

Estatu-Nazio-Merkatu sortzeak, ordura arteko Baiona-Pasaia loturaren amaiera ekarri zuen. Izan ere, Lapurdiko kapitalarentzat badia egoitza bat gehiago zen: familiak, inbertsioak, erabilera, hizkuntza(k),…

Bistan denez, errepideak, trenak eta portu industrialak hiruek bat egiten zuten. Honek badiaren historia aldatu zuen betiko, aro industrialean bete-betean sartuz. Bide horretan ere, Molinaoko basatzan Antxo sortu zuten.

Pasaia modernoaren sorreraren aurrean gaude (eta horrela segitzen dugu, hein handi batean)

Kai industriala
Eraldaketa industriala

Erlazionatutako artikuluak etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Turismovasco

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 2.1 Otso-harria – Errege bidea

  • 2020-04-232020-04-29

Orain dela 25 bat urte, Gipuzkoako komunikabideak historiatzeak berrikuntza handia ekarri zion gure Historiari. (Elena Barrenaren zuzendaritza pean: Gipuzkoako Komunikabideen Historia. 4. alea. Gipuzkoako Aldundia.)

Lurraldearen osaketa espazioaren erabilera eta eraldaketarekin lotzen zuen. Espazioa erabiltzen eta eraldatzen zuena komunitate politikoa zen. Komunitate hori ere ez zegoen aurretik emana; aldakorra da. Haren garapenak Aldundiaren gobernura eramango gaitu XVIII. mendean. Horrela, herriz herri doazen eta herrietakoak diren bideen batuketa beharrean, bide bakarra eta probintziala da proiektatzen dena. Hauspo zabaleko merkataritzaren mesederako. Ama Gipuzkoa ernalduko duen Aita bidea, hain zuzen ere.

Jakina, bideak bat egitea matxinada garaiarekin ez da kasualitatea. Bideak berak ekonomia eta gizarte modu eta eredua gorpuzten baitditu.

Bideen historia, beraz, historia politikoa da. Bideek errealitate zein hegemonia sozial eta ekonomikoei erantzuten diete.

Baina, era berean, naturaren eraldaketaren historia ekartzen dute gogora. Bai eta zientziarena ere.
Esan gabe doa, historia ekonomikoa ere aintzat hartzen dute, finantzen ikuspuntutik. Errege Bide berriak ordaintzea ez baitzen izan gauerdiko ahuntzaren eztula.

Hori dela eta, XVIII. mendean Gipuzkoako lurraldearen ardatz eta Gipuzkoako ekonomiaren ardatz izateko eraikitzen den kotxeentzako bide berrian lapurretan dabiltza talde antolatuak Probintziaren etsaitzat hartzeak ez gaitu harrituko. Ezta horiek jazartzeko polizia garaikideak ere.

Intsusaga, Astigarraga eta Oreretaren muga, lapurretarako toki ona izango da. Baiona – Pasaia – Donostia ibilbidearen erdian baitago. Izan ere, egun horren popularra den kostako bide horrek ez du inolako funtsa historikorik. Probintziako Bide Nagusia kostatik joatea ezinezkoa baita, egun kosta dena ura, hondarra eta padura baitzen.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Wikiloc

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 1.6 Sua – Aitonensemeak

  • 2020-04-202020-04-29

1766ko ondorengo belaunaldian ez zen matxinadarik egon. Iraultza frantsesaren eztandak sortu gerrak liberalismoa areagotu zuen, ondazilegien pribatizazioa, gizarte loturak puskatzea,… ekonomikoki bideragarriak ziren baserriek eutsi zioten. Eskulanak egiten zituztenek ez.

Sasoiko langileen zein langile aurre industrialen irtenbideetako bat lapurtzea izan zen. Ohitura ez zen, noski, mendearen amaieran jaio. Ohiko irtenbidea izan zen.

Ta euskaldunak ez ziren bidelapur batere makalak izan. Hala agertu zuten Sanchez Agirreolaren bi lanek eta gure beste lan pare batek (Bandoleros Vascos;  Mikeleteak eta bidelapurrak) nola  gerora Hektor Ortegaren Tretatxu: lapurren gobernadorea zein Manuel Martin Poloren lanek.

Kultura popularrak bere egin zuen gaia, eta XX. mendera arte iritsi zen horren ahotsa. Esaterako, San Migelen izandako lapurreten kariotik.

Are, Debagoienako bidelapurrak Karibeak baino basatiagoak eta Sierra Morenakoak baino trebeagoak omen ziren! Orduko hitzetan. Hori gutxi ez eta Beasaingo alkateak bidelapurrak banpiroak direla esango du, hitzez hitz.

Jakina, tortura, jazarpena, ziegan heriotza edo urkamendia. Matxinoekin gertatu bezala, erregimen zaharreko aginte gune ugarik lehiatzen dute ordena berreskuratzeko eta irmotasuna adierazteko. Esaterako, Eburniko kattana-n agertzen den Mikaela Izagirreri (ak Eder) semetxoa kendu ala mutil lagun Kaderazar salatu, horiek eman zizkioten aukeran.

Kaderazarren odiseak luzeago jo zuen:

Kaderazar: frantsez ttippiaren abentura eta malura gehiago
EREITEN 18 (2015eko martxoa)

Guiñi, ordea, Donostiako Plaza berrian urkatu zuten.

Era berean, lan bila alde batetik bestera doazen gazteak ere susmagarriak dira. Ez egin dutenagatik, egin lezaketenagatik baizik. Barne migrazio hori egungo mundu mailako migrazioarekin alderatzea gehiegi da, ados. Baina arrazoiak berdinak dira.

Poliziaren sorrera Gipuzkoan horren ondorioa da. Poliziaren garapenak, gainera, eztabaida politiko eta foralean txertatuko da.

Bidelapurrena ofizio bihurtzen da uste baino gehiagorako. Abenturarekin baino, egoera sozialarekin du zerikusia, bistan denez. Haien ekintzak sozialak dira. Ostera, lapur hauek sozialak diren ala ez, beste eztabaida bat da. Hektor Ortegak Tretatxuren biografia osatu eta hura hala zela baieztatzen du, Hobsbawmek emandako deskribapenen ildotik. Deskribapen objektiboak, baina, ba al zuen sentimendu subjektiboa?

Subjektibizazioarik gabe, politizaziorik gabe, ba al dago “tasunik”? Thompsonek klaserako markatu ildotik ala Mezzadra-Neumannek berriki berreraiki bezala (Clase y diversidad. Katakrak, 2019).

XIX. mendean, ez matxinada ez lapurreta. Liberalismoa, Estatu-Nazioa… bortizkeriak beste maila bat igoko du:

Nicolasa Lekanda, hilketa odoltsua

Gerraren bezperan gaude.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: https://www.escapadarural.com/que-hacer/elosua

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 1.5 Sua – Ohiturak

  • 2020-04-192020-04-29

Ebuniko kattanaren lehen zatia Bergaran gertatzea ez da kasualitate hutsa, kausalitatea baizik. Ez da, noski, bakarra izango, baina Euskal Herriko Historia azaltzeko toki bikaina da.

  • Partaitti / Aritzeta / Bergara
  • Bergarako Antso / Gebaratarrak
  • Ahaide Nagusiak
  • Oñatiko Gebaratarrak Oxirondon
  • Inperioa
  • Olaso
  • XVIII. mendeko matxinadak
  • Potosí
  • Argien garaia
  • Liberalismoaren azpiegiturak (errege bidea / AHT)
  • Seminaraxioa, Wolframa
  • Asia
  • Peñaflorida, Gaitan de Aiala, Rocaverde, Foronda, Ozaeta…
  • Arte estilo klasikoak
  • Iparraldeko Pakea
  • Besarkadaren urteurrenak
  • Ondazilegien pribatizazioa
  • Industrializazioa
  • Espetxea – Epaitegia – Eskola hirutasuna
  • Angiolillo
  • Monzon
  • Alkateen mugimendua

Harreman pertsonaletan oinarritutako tokiko komunitatea – lurraldetasun politiko garaikideraino bide osoa, Europa eta mundu sistemaren baitan.

Gainera, horren testigantza monumentala, Europan bakarrak diren hiri-elementuak barne, Jauregi etxeko fatxada bezalakoak.

“Ohiturak” atalean kontatzen dena ere egiazkoa da. Alegia, Elosu-Bergara ubidea; eta Errekaldeko iturriaren atzeko ur galeriak. Errekaldeko jardinaren gaineko ur-andelak…
Hirigintza eredu zoragarriaren beste osagaia: hiriko lorategi eta parkeak. Aldatuta ere, oraindik ikusgarriak dira. Eta bisitagarriak.

Errekaldeko Laborategia ere erreala da. Mundu mailako sisteman tokia ematen digu. Zientzia eta ikerketa aldarrikatzen du. Bai eta zientziaren paperari buruzko hausnarketa gure gizartean.

Erlazionatutako dokumentua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria Bergarako udala

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 1.3 Sua – Uriel, Bergara matxinoa

  • 2020-04-172020-04-29

Lehen input-a: Bergarak ere matxinoen araudia onartu zuen.
Bigarren input-a: Bergarak indarrez garaitu zituen matxinoak.
Biak batera egin zituen, egun berean.
Nola zeinke?

Bergarak Gipuzkoako matxinoen armada indarrez garaitu zuela iragarri zuen hainbat agiritan. “Relación del modo con que se disipó por los vecinos de la villa de Bergara… la sedición de los de Elgoybar y otros pueblos de su inmediación, y de la misma Provincia!”.

Han eta hemen berdin-berdina ez bada ere, funtsean Bergarak dioena da 180 gizonekin aurre egin ziola 400 bat pertsonek osatzen zuten armadari. Matxinoek, gainera, Soraluzetik ostutako goi-mailako fusilak zituzten; eta haientzat espioitza lanak egiten zituzten urdangek (mujerzuelas). Hiriak, berriz, antolamendu fina, militar erretiratu Jimenez estratega handia, balorea eta defentsan gogor jardun zuten andra errespetagarriak zeuzkan.

Udalak enkargatu testuen arabera, Zubietan eta Santamaina inguruan eman zen borrokaldia. Inguruko etxeetan teilak eta harriak metatu zituzten, erasotzaileei jaurtitzeko. Santamainan eta zubian, berriz, gizon armatuak; baina hauek jartzeko moduagatik, armada handia ematen zuten.
Gainera, matxinoen buru ziren Soraluzeko udal konpainia izan zen kaskoan sartzen lehena. Sartu ahala, armak lurrera bota zituzten. Oso pasarte iluna da hau; Elgoibarren mehatxupean parte hartzen ari omen ziren, baina, era berean, haiek zituzten armarik onenak… Agian seinale baten zain geratu behar omen ziren hirigunean…

Bergara eta Elgoibar buru zuten matxinoen arteko negoziazioek ez zuten aurrera egin. Bergarak emandako ultimatuma entzutean, matxinoek ospa egin zuten. 14 atxilotu egon ziren.

Tiro bat bera ere ez.
Erabateko garaipen militarra.

Alta, Bergarako udalak akta liburuan jaso eta sinatu egin zituen Mutrikutik matxinoek zekartzaten aldarrikapenak: prezioak mugatzeko, apaizen lanak eta ordainak erregularizatzeko, hainbat ustiaketa komunari buruzkoak…

Bistan denez, udalak ez zuen hori betetzeko asmorik; are, sinatzerakoan ere hala adierazi omen zuten: araudi hori Mutrikuri buruzkoa zela, ez Bergarari buruzkoa. Gainera, matxinoei trufa egiteko edo, baten batek Francisco de Goya bezala sinatu zuen (tira, aztnugal sinatzea bezala edo).
Benetako kalapita garaipena ondoren hasiko da.

Bergarak ez du onartuko sinatu izana. Onartzen duenean, betezeko asmorik ez zuela izan argudiatzen du. Publikatu eta Gorteraino bidaltzen duen bertsioan, euren askatzaile papera aldarrikatzen dute, gainontzeko herriei matxinokeria leporatuz…

Elgoibar eta Mutrikuk, bereziki, salatzen dute Bergarako jarrera. Buruz burukoa Bergara – Aldundia bihurtzen delarik.

Ohorea, orbain gabekoa, ordena jagole, matxinoen garaile, legearen ezartzaile… errege-erakundeen babesle eta hauen babesaren eskale… Egoera surrealista bihurtzen da gure begien aurrean.

Izan ere, Aldundiak matxinoen araudia, ekonomia morala defendatzen duen araudia, sinatu dutenen artean sartzen du Bergara, eta hori bertan behera uzteko agindu. Bergarak, labur esanda, bertan behera ezer utzi ez duela errepikatzen du. Bere jarrera bakarra eta eredugarria izan dela dio behin eta berriz.

José María Inurrateguik jorratzen du gaia. (Monstruo indómito: rusticidad y fiereza de costumbres liburuan. EHU 1996). Linebaughen eta Redikerren hydra Gipuzkoan gorpuztua zen, beraz.
Bergarako udal artxiboaren web gunean ere aktak daude irakurgai.

48 urteren buruan, ekonomia liberalaren aurkako hirugarren altxamendua zen 1766koa. Erregearen begien aurrean, Gipuzkoa matxinoa da. Aldundia ez da gai hori geratzeko. Gainera, herriak dira Aldundian ordezkatuta daudenak, beraz…

Aldundian herriak ordezkatuak izan arren, patrizioak dira nagusi. Eta hauen sistema da kolokan geratzen dena. Barne disziplina eta antolaketa berreskuratu nahian, Bergarako jarrera oztopoa da. Ta Bergaran zein da buru? Bergara da EHko gune ilustraturik handiena, behintzat alde praktikoari begira. Gure uste apalean. Seminarixoaren inguruan altxatu heziketa, ideologia, berrikuntza,… orduko krisiari aurre egiteko modu bat da hura: liberalismo gehiago nolabait.

Matxinoena, kontrakoa: Polanyi deskribatutako merkatu aurreko gizartea, Thompsonek deskribatutako moralezko ekonomia. Estatua, ekonomia, indibiduoa… banatu gabe gizartean.
Bergaran badago beste ezaugarri berezi bat: Olaso jaunarena. Zuzenean erdi aroko Ahaide Nagusiengana eroaten gaituena (baina, era berean, ezkerreko independentismoraino. Etxe hau gure Historia kontatzeko gai da!)

Eta Olaso jada dago aurrez aurre Aldundiarekin, batez ere honek luxuzko adierazpenak debekatu nahi dituenetik. Olasorentzat, hori matxinoen aurrean men egitea da, besteak beste. Eta Aldundia baino Handiago dena berdintzeko saioa ere bai. Berak, eta luzapenez bere herriak, agian soilik Erregeari erantzun beharko liokete…

Matxinoak, jende xumea, estu hartzeak eskumenen arteko lehia bihurtzen da. Zeinek lortu ordena mantentzeko lehia? lege matxinoa, probintzia legea, estatu garaikiderantz abiatzen den erregearena…

Erantzuna ez da behin betikoa izango. Mende amaieran, 1796aren bueltan, bidelapurrak estu hartzeko antzeko eztabaida izango dugu probintzian.

*Erlazionatutako dokumentua etzi.pm atarian

*Irudiaren jatorria: https://www.bergaraturismo.eus/es/ibilbide/bergarako-gerriko-berdearen-bira

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 1.2 Sua – Aitzorrotzialdea

  • 2020-04-162020-04-29

Aitzorrotzia. Aitzorrotzetik zaintzen den eremua.
Oso iradokitzailea da. Irudi asko sortarazten digu. Zalantza gehiago. Balizkotasunak.

Halere, “what is if” baino lehen, egiaztapenak. Lurralde politikoak ez dira fenomeno naturalak. Ez dira linealak ere, ez bederen marra zuzena gorpuzten duen linea batean. Sortu behar dira. Aginte baten esku hartzea beharrezkoa da.
Nafarroako erregeak sortu behar izan zuen harreman politiko garaikidea, bere garaikoa jakina. XIX. mendeko estatu-naziotik ezer gutxi zuena, bistan dena. Eta aurreneko garaiko sustraien gainean. Aitzorrotz horren osagaia da.

Historia behatoki bikaina da Aitzorrotz. Gai da laberintoaren ertz ugari erakusteko.

  • Araba – Gipuzkoa izango zirenak nondik eta noiz zatitzen dira bitan.
  • Gebaratarren botere itzela. Eta haren “traizioak”.
  • Gebara – Ganboa: Aldaieta. Gizarte egiturak berpiztea.
  • Nafarroa – Ganbara – Ganboa: etorkizuneko Gipuzkoaren botore-orekak.
  • Lurraldetasuna edo lurralderik gabeko eta harreman pertsonal jerarkikoetan oinarritutako gizarte ereduak.

Elena Barrena modu laburrean hemen

1766ko matxinadak berak ere nortasun propioa du bailaran.
Asko kostata egingo du bat Leintz-Bailarak Gipuzkoarekin. Oñatiko gebararren botere gunea handia eta zabala baita. Are beranduago Oñatik berak ere. Esan beharrik ez dago, Debagoienan egun kapitala ez da Donostia, Gasteiz baizik.

*Erlazionatutako dokumentua etzi.pm atarian

*Irudiaren jatorria: https://twitter.com/vicengi1/status/948547268809981952

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 1.1 Sua – Garitano

  • 2020-04-152020-04-29

Rafael Garitano-Aldaieta Zubizarreta (1736 – 1784) ezaugarritzea ez da lan erraza:

  • abadea
  • zientifikoa
  • euskalzalea
  • pobreen defendatzailea
  • neskazalea

Polemista eta ikertzailea. Behar bada horiek dira gure abadea hobekien definitzen dituzten hitzak.

Esaterako, Auñamendi entziklopediak jasotzen duenez, Peñafloridako konteari berari kargu hartu zion, Erret Mintegian ikasten zuten haurrei euskaraz mintzatzea debekatu eta haien artean eraztuna banatzen zuelako. Bai, “eraztun” hori.

Oñatiko kontearekin izandako idatzizko korrespondentzia ere ez zen batere makala izan. Doinu zakarra erabailtzen dute bai kondeak bai eta abadeak elkarri idazterakoan. Garitanok Santamainako elizarekiko, hots berarekiko, Oñatikoak duen ardura etengabe gogorarazten dio. Besteak beste, pobreak azken hatsa ematean egin beharreko bisitak egin ahal izateko zaldi bat eskatzen dio. Korrespondentzi honen berri Imanol Sorondo Irigoyenek eman zuen 1986. urtean.

Garitano Aldaietak aurre egin zion Bergarako alkateei zein Probintziako agintariei ere. Izan ere, behin eta berriz araudi, debeku, agindu eta abar pulpitoan irakurtzeari egin zion uko: eskale, arlote eta pobreen aurkako araudiak, hipotekei buruzkoak,… Adibide gisa, matxinada osteko giroan, hau da, jauntxoen garaipena ondorengo giro hertsian, gizarte kontrola estutu nahi duen araudiaren berri ez ematea deliberatu zuen Garitanok 1767ko otsailan: birjinitatea galdu duten neskak kaletik markatuta joatea; dantza egiteko zapia heldu beharra, jaiak, tabernak, monarkiaz gaizki esaka aritzea…
Erraz irakurtzen da araudia

Ikerlari lanetan ere aritu zen. Patataren uzta hobetzea eta patata-irina egitea zituen helburu. Irina hau arto zein gari irinekin nahastuta, jakien kalitatea hobetu eta ugaldu nahi zuen, jende xumea hobeto elikatzeko. Baskongadaren bazkidea zen, eta elkarte honen aktetan aipatu ziren bere lanak.
Jarraian, bere esperimentazioa: isolamendu garaian ogia egiteko beste modu bat izan daiteke hau

Ilustrazioa ulertzeko modu propioa izan zuen Garitanok. Argiak soilik gizarteko onenentzat gorde nahi zituztenek ez bezala, abadeak argiak onura publikoarentzat eta gizartearen gehiengoarentzat defendatu zituela pentsatzen dugu.

*Erlazionatutako dokumentua etzi.pm atarian

*Irudiaren jatorria: https://dokuklik.euskadi.eus/badator/visor/018/00013#