Bizitzan aurrera doazen heinean, atzera begiratzeko beta eta gogoa izaten dute askok; horretarako, informazio paregabea aurkitzen da artxiboetan. Horrela egin zuen Argentinan jaioa zen baina Getarian sustraiak zituen erabiltzaile batek 1980. urtean. Udalari eskutitz bat zuzendu zion jakin-min asetu nahian. Egun, korrespondentzia hau eta bere erantzuna, paradoxikoki, artxiboan aurkitzen dira; oso interesgarria da bertan kontatzen den auzia eta hil honetan gertaera hauei buruz hitz egitera gatozkizue.

Gizonezko honen arbasoa Manuel Agote Bonaetxea zen. 1755ean jaiotako Getariako seme honek Atlantikoan eta Pazifikoan egindako bidaiak aski ezagunak dira. Marinela izan aurretik, ordea, letra-gizona izan zen; hau horrela, itsasoko abenturak alde batera utzi eta Getariako alkate ere izan zen. Jardun honetan zela, bere herrikide izan zen Juan Sebastian Elkanori oroigarri bat eraiki nahi izan zion; eskultura bat ordaintzeko Udalak diru nahikorik ez zuenez, bere poltsikotik jarritako diruarekin bete zuen bere nahia. Alfonso Giraldo Bergaz artista kontratatu zuen lan hau egiteko. 1800. urteko abenduaren 25ean, Gabon Egunean, inauguratu zuten eta oinarrian latinez, gazteleraz eta euskaraz Elkanori gorazarre egiteko hitz batzuk gehitu zitzaizkion. Manuel Agote Bonaetxea 1803. urtean hil zen.

Lehenengo Karlistaldian, 1836. urtean konkretuki, monumentua apurtu egin zuten; beso eta aurpegiko atal batzuk galdu omen zituen. Honen aurrean, estatua alkate ohiak ordaindua izan zenez, beren hurrengoek marmolezko irudia Getariatik hartu eta Zestoan zuten etxera eraman zuten.

1906an Isabel Muñoz Agotek, oinordekoak, eskutitz bat luzatu zion Getariako Udalari. Zestoan zituzten ondasunak saldu egin bazituzten ere, bere ama zenak Juan Sebastian Elkanoren estatuaren zaintza beregain utzi zuela jakinarazten zion. Bera Madrilen bizi zenez, ezin zuen ondasun honen kargu egin; ondorioz, Getariako Udalari oparitzea erabaki zuen. Benito Aranburu Zestoako auzotar eta alkatea, era berean, Agote familiak saldutako eta eskultura aurkitzen den etxearen jabe zen. Honen aburuz, Isabel Muñoz Agotek ez zuen ondasun honen gaineko erabakitze ahalmenik, mementu horretan bere jabetzakoa baitzen. 1909ko otsailaren 6an, bere nahia lortu gabe, Isabel Muñoz Agote Madrilen hil zen.

Istorio honek gogoeta batera garamatza: artxiboen laguntzaz gaur egun ikusi eta sentitu ezin dugun historia berregin daitekeela. Gure arbasoek sortu zuten informazioa zaindu eta gu sortzen ari garena kontserbagarri bihurtu.

Klara Gorosabel Zaldibia, Getariako artxibotik
Irudia: Pintoresco Español (147 or., 19 zk., 1864)

Liburutegiak eta artxiboak bereizteko zailtasunak izaten dituzte askok. Amankomunean asko duten arren, desberdintasunak ere nabariak dira; bietan informazioa gorde eta kudeatzen da, baina artxiboetan, liburutegietan ez bezala, originalak bakarrik kontserbatzen dira. Autore batek liburu bat argitaratzen duenean, bere obraren kopia ugari ekoizten du. Hauek liburu-dendetara edota liburutegietara heltzen direnean, irakurleak kopia hauetariko bat eskuratu eta irakur dezake. Horrela hedatzen da igorlearen mezua. Artxiboetan berriz, ekoizle batek bere zereginak betetzerakoan sortutako dokumentazioak kudeatzen dira. Ebidentzia hauek originalak dira, ez daude beste inon.

Baina askotan errealitatea teoria baino anitzagoa izaten da. Horren isla, Getariako Udal Artxiboan egin genuen aurkikuntza. Emeterio Sorazu Ugartemendia apaiz eta ikertzaileak idatzitako Askizuren kondaira eta bertako familien jatorria izeneko argitaratu gabeko lana topatu genuen.

Emeterio Sorazu Ugartemendia Askizuko Serorategi etxean jaio zen 1937ko urtarrilaren 27an. Nahiz fisikoki Ibarran bizi, 2008ko apirilaren 14an, sorlekura itzuliko da lan honen bidez. Eskarmentu handiko ikertzaile roletik, ondoen ezagutzen zuen lurraldea eta bertako eraikuntza eta familiak aztertu zituen. Idazlanak, beraz, kutsu profesional eta pertsonala uztartzen ditu. Ikuspuntu pribilegiatu honen bidez, Askizuko kultura materiala zein ez-materiala biltzen da aipatu dokumentuan.

Ondorioz, gaur egun, ingurumari horiek ezagutzeko iturri aberatsa da liburu hau. Askizuko jatorria duen edozeinek, bere familiaren eta baserriaren nondik norakoak ezagutu ditzake. Gainera, artxiboko dokumentuetan ez-ohikoak diren datuen berri ere izan dezake irakurleak; Ahoz aho eta belaunaldiz belaunaldi transmititutako informazio galkorra baita askotan ikertzailearen informazio iturria.

Originala zer den bi hitzetan adierazi beharko bagenu, bakar eta jatorrizko kontzeptuak aukera genitzake. Askizuren kondaira eta bertako familien jatorria liburua bakarra da. Ez zen argitaratua izan, beraz, dakigunez behintzat, ez dago lan honen beste kopiarik. Emeterio Sorazu, gainera, jatorriz Askizukoa zen. Bere guraso eta aitona-amonengandik jaso zuen kultura eta jakinduria partekatzen du irakurlearekin idatzi honen bidez. Dokumentu hau, hortaz, zentzu guztietan originala da.

Emeterio Sorazu Ugartemendiaren heriotzetik bederatzi urte beteko dira abenduan. Urteurren honen testuinguruan eta bere lana nabarmenduz, artikulu honetako hitzak bera omentzeko erabil bitez.

*Argazkiaren iturria: https://www.diariovasco.com/v/20101218/tolosa-goierri/emeterio-sorazu-fallecio-tras-20101218.html

Klara Gorosabel Zaldibia
Getariako Udal Artxibotik

Artxibozainoi maiz galdetzen zaigu gure ogibideak zertan datzan. Aitortzen dut, itaun hori erantzutea askotan zaila suertatzen zaigula. Erantzun motza, dokumentuak eta datuak kudeatzen ditugula esatea da. ‘Hau zertan hezurmamitzen den?’, honetaz mintzatzeko jada hitz gehiago beharko ditugu. Dokumentua funtzio bat edo batzuk betetzeko sortzen da, baina denbora igaro ahala, hasierako betekizun hauek edukitzeari uzten dio eta, era berean, beste batzuk sortzen zaizkio. Adibidez, ‘Ion, ogia erosi’ idatzia duen paper batekin igorleak hartzaileari eskaera luzatzeko sortua izan da. Baina ilunabarrean erosketa burutu ez bada, bere hasierako funtzio hori jada galdua du, baina gurasoei froga moduan balioko die hartzaileari errietan egiteko. Bada guk dokumentua, bere balio aldaketa hauetan zehar kudeatzen dugu. Sailkatu eta ordenatu egiten dugu, bere sorrera testuinguruan manten dadin eta horrela ahalik eta informazio gehien gorde dezan bermatzeko. Dokumentuak deskribatu egiten ditugu, edozein momentutan bertan dauden datuak berreskuratu beharra suertatzen bada, modu erraz batetan aurkitu ahal izateko. Idatzien edukiak hedatu eta bertara interesatuei irisgarritasuna erraztea ere gure eginbeharretako bat da. Beti ere, bertan ager daitezkeen beste norbanakoen datu pertsonalak babestuz. Laburki definitutako funtzio hauek betetzeko beharrezkoa da kontserbazioaren bidez dokumentuen integritate, autentifikazio eta fidagarritasuna mantentzea. Baina azken hau bezain garrantzitsua da dokumentazioa suntsitu edo xahutzea. 

Baieztapen honetan sakontzeko, Getariako Bake Epaitegira 1966. urtean Administrazio Zentraletik bidalitako agindu bat hartu nahiko nuke ardatz. Idatzi honetan justizia epaitegietako funtzionarioei argibideak ematen zaizkie bertan metatzen diren dokumentuak xahutzerako orduan. Hau bi fasetan egitea erabakitzen da; lehenbizi justiziako administrazioan dihardutenek, lehenengo balioa galdu duten dokumentazioa erretiratu behar dute. Bigarrenik, artxibo teknikariek, ikuspuntu patrimonial-historiko batetik, erretiratu den dokumentuetatik zer kontserbatu eta zer behin-betiko baztertu erabakiko dute. Gaur egun ere dokumentu produktoreen eta artxibozainen ikuspuntuak kontuan hartzen dira zer kontserbatu eta zer ez erabakitzeko. Biek ala biek, beti presente izanik kudeaketa eraginkor baterako ezinbestekoa dela xahutzea.

Klara Gorosabel

Dokumentu bat momentu konkretu batetan behar batek bultzatuta sortzen da. Ondorioz, testuinguru historikoari eta egileak berau sortzeko zeukan arrazoiari loturik dago bertan helarazten den informazioa. Denborarekin, ordea, kontestu hau eraldatuz joaten da, baina testuak bere horretan darrai, iraganaren testigu. Honengatik, dokumentua ikertuz, bere sorrera testuinguruaz gehiago ikas dezakegu eta iragana ezagututa, dokumentua hobeto konprenituko dugu.

Getariako Udal Artxiboan lanean genbiltzala, XVIII. mendeko idatzi batekin aurkitu gara. Ezusteko aurkikuntza honen aurrean, lehenik eta behin, irakurtzeari ekin diogu. Ia lehenengo hitza irakurri bezain pronto dokumentuaren sorreraren zioa jakin ahal izan dugu: Iruñeako autoritate eta herritarrei erregeordearen bisita jasotzen zutenean zer nolako jokabidea eduki behar zuten azaltzea. Erregearen ordezkariak iruindarrengandik jaso behar zuen protokolozko tratu horren atzean, berriz, bere maila soziala legitimatzeko nahia dago. 

Alabaina, dokumentuaren historia ezagutzea ere oso interesgarria da. Gaur egun dokumentu historiko asko digitalizatu egin dira eta interesa duen edonork kontsulta ditzake bere etxetik mugitu gabe. Honek dakartzan erraztasunei baliorik kendu gabe, idatzia bere kontserbazio testuinguruan ezagutzea ere funtsezkoa da. Nola eta zergatik kontserbatu, beste dokumentuekin eduki dezakeen lotura edota atzealdean izan dezakeen marka batek, objektua sortu zenetik gure garaira iristeraino izan duen historiaren seinale dira. 

Berriro eskuartean dugun dokumentuari erreferentzia eginez, gaur egun idatzi hau bere sorrera eta bere hasierako kontserbazio testuingurutik kanpo dagoela esan beharrean gaude tamalez. Artxibistikak, zientzia moduan planteatua izan zenetik, dokumentua, ahal den heinean, bere kontestuan kontserbatzea izan du helburu; hau baita ahalik eta informazio gehiena gure ondorengoei helarazteko modu bakarra. Honetan datza, besteak beste, gure jardunaren egiteko soziala. Memoria, ahalik eta oso eta anitzen kontserbatzea.

Idatziaren inguruan ditugun galdera batzuk, beraz, asetzeke gelditu dira. Seguraski hauetatik esanguratsuena ondorengoa: Nola liteke Getariako Udal Artxiboan kontserbatzen den dokumenturik zaharrenak Getariari erreferentziarik ez egitea?

Klara Gorosabel Zaldibia

Uztaileko idatzian militarren kuartelaren aipamena egin zen, betiko moduan, udal aktetako informazioa kontuan hartuta. Informazio iturri honen arabera, Getarian XIX. mendean zehar presente egon zen espainiar estatuko indar armatuen eraikina izan zen kuartela. Udal aktek diotenez, eraikin hau botatzeko baimena 1885ko ekainaren 28an eman zitzaion udalari.

XX. mendera salto egin behar da Getarian beste indar armatu baten eraikinari buruzko aipamen bat edo beste aurkitu ahal izateko, Karabineroen postuarena alegia. 1935eko irailaren 7ko udal aktaren arabera, Karabineroen kuartelean telefonoa jartzeko laguntzarik ez ematea erabakitzen baitu udalak. Karabineroen gorputza 1829an sortu eta 1940ean Guardia Zibilaren aginduetara jarri zen segurtasun publikora bideratutako polizia erakundea izan zen. Mugak zaindu eta kontrabandoa eragoztea zen gorputz militar honen misioa, horregatik, dokumentu askotan mugazain modura identifikatuak izaten dira, Getariako udal aktetan gertatu moduan.

Esan bezala, 1935ekoa da lehen aipamena, baina jakina da herrian lehenagotik zeudela. Serapio Mugicak 1918an argitaratutako “Geografia de Guipúzcoa” liburuak argitzen du: “La vigilancia municipal está a cargo de dos alguaciles; no hay guardia civil, pero sí puesto de carabineros. al mando de un sargento.” (Mugica 1918, 860 orr.).

Karabineroen gorputza Guardia Zibilean integratzeak, herrian azken honen presentzia nabarmen haztea ekarri zuen. 1940eko urriaren 27ko udal aktan Azpeitiako Guardia Zibilaren eskaera bat jasotzen da, Getarian kuartel baten beharra zutela esanaz eta udalak lokal apropos baten bilaketan ea lagunduko luken galdetuz. Bi urte geroago, 1942ko uztailaren 11an Karabineroena izandako postua Guardia Zibilaren igaro zen ofizialki, nahiz eta 1940az geroztik azken hauen eskuetan zegoela jakina izan.

Xabier Etxeberria

Bibliografia:

– MUGICA, Serapio (1918): “Geografía General de País Vasco. Geografía de Guipúzcoa”, Establecimiento Editorial de Alberto Martín, Barcelona.

Irudiaren iturria: https://www.getaria.eus/sites/default/files/GETARIA_ANVERSO.pdf (moztuta)

XIX. mendean zehar, osasungintza ez da antolakuntza tekniko edo administratibo bidez kudeatutako alor modura ulertu behar, poliziaren eskumenen artean sartzen zen gobernu ekintza modura baizik. Politiko edota alkateen ardura izan ohi zen, eta momentuko beharren araberako neurrien menpeko alorra izan zen hamarkada askoan zehar. Orokorrean, arazoei era autonomo eta koordinatu gabean egiten zitzaien aurre, udal bakoitza mundu bat baitzen. Egun ezagutzen dugun osasungintzaren oso bestelakoa.

Iturriek diotenez, sortzen ziren eguneroko arazoei aurre egiteko Getariako Udalak medikua kontratatu zuen 1839tik aurrerako. 1839ko maiatzaren 26ko udal aktak dioenaren arabera, herrian mediku bat izateko beharra ikusten dute herritarrek, momentu horretan herrian medikurik ez baitzegoen: “se tomó en consideración la triste situación de este vecindario por falta de facultativo que asista en sus dolencias “. Aktan zehar herritarrei zerbitzu hau ematea beharrezkoa zela aipatzen da, horretarako “Comandante General de la Provincia”-rekin kontaktuan jarri eta mediku bat bertara izendatzeko eskaera eginaz.

Bi aste nahikoa izan ziren herriko medikua kontratatzeko, Santos Flores jauna, ondorengo baldintzetan:

• Ordainsari modura, hileko 60 erreal emango zitzaizkion.

• Erditzean lagundutako pertsona bakoitzagatik 20 erreal gehiago. Betiere, erditu eta ondorengo 8 egunetan zaintza lanak egiten baditu.

• Pertsona bakoitzaren ahoko zaintzagatik erreal bat eta hagina kentzeagatik beste erreal bat.

• Ohiko bisita bakoitzeko erreal erdi bat gehiago.

Baldintzak eta prezioak ezarri zituzten, baina nola ordaindu? Nondik atera medikuari hileko ordainsaria emateko dirua? Herritar guztien artean ordaintzea erabaki zen udal batzarrean: “Acordaron que contribuya cada persona con medio real mensual contado desde el dia 7 del corriente mes.”

Hiru hilabete beranduago, ziurrenik herritarrek aipaturiko ordainketari aurre egiteko zituzten zailtzasunak zirela medio, bai medikuaren eta baita beste zenbait profesionalen ordainsaria portuan sartzen zen ardo eta pattarraren gaineko zergaren bidez ordaintzeko proposamena aterako da irailaren 2ko udal aktan.

Zer erabaki zen eta aurrerantzean nola moldatu ziren ezin dugu jakin, 1855. urterarte ez baita medikuari buruzko aipamenik egongo udal aktetan.

Xabier Etxeberria

Iturria: http://elhoyodepinares-fondodocumental.blogspot.com/2012/09/un-medico-en-el-hoyo-de-pinares-del_25.html

Serora. Hitz hau entzutean gehienoi mojak etortzen zaizkigu burura, harritzekoa ez dena, seroren betebeharrak aurrera eramaten zituzten beharginak serora izenez ere ezagunak baitziren Hegoaldean. Iparraldean, gai honi beste trataera bat eman izan zaio egun arte, baina Hegoaldean zentratuko gara lerro hauetan, Getariako bitxikeria bat aztertzea baitugu helburu, Askizuko baselizakoa zehatzagoak izanda. Hitz gutxitan esanda, XIX. mende aurretiko serorek erlijiotasun herrikoiaren erritu eta sinesmenen gordailu lanak egiten zizuten, eraikinen zainketa fisikoa eta espirituala barne. Autonomia ekonomiko osoa zutela ezin da aipatu gabe utzi, batzuek onura askorik atera ezin arren beste batzuek etekin izugarriak ateratzeko gai izan zirelarik.

XVII eta XVIII. mendeetan eman zen aztergai daukagun figura honen desagertze/debekatze prozesua Larrañagaren arabera (Larrañaga 2016). Ordura arte, erakunde publikoen aldetik zeukaten babes eta bultzada desagertuz joan zen, ez solik erakunde erlijosoek baizik eta instituzio zibil nagusiek ere babes instituzional trinkoa eskaini izan baitzioten XVI eta XVII. mendearen hasiera bitartean. 1769. urtean eman zen Hegoaldeko seroren debekua Errege Dekretu baten bidez. Debekuaren ondorengo hamarkadetan ezkutuan ibili omen ziren, zenbait guneetan ezinbesteko bilakatu baitziren urteen poderioz. XIX. mendetik aurrera hauen presentzia berriro ere agertzen joango da publikoki landa eremuetan, baina figura guztiz laikoa bihurtu zela esan daiteke, abitua ahaztuz. Hau argi ikusten da Askizuko San Martin baselizako seroraren 1855eko izendapenean.

1855eko ekainaren 6ko udal aktari so egiten badiogu, María Dominga Guetaría izeneko emakume baten eskaera aurkezten da. Eskaeran bertan, lehen lerroan ikus daiteke nola ordurako seroren lanbidea alor laikora mugatzen zen, “sirvienta” eta serora hitzak baliokide modura erabiltzen baitira. Bertako Erretorearen aginduetara zerbitzari modura lan egiteko eskaera da María Dominga Guetariarena, aurretik serora lanak egiten zituen María Cruz Larrañagaren heriotzaren ondorioz.

Mahastiz inguratutako eraikina denez, bere garaian, eraikina bera zaintzeaz gain mahastien zainketa eta ustiapenean nahikoa lan izango zutela pentsa daiteke.

BIBLIOGRAFIA: Larrañaga, Mikel Martín (2016): Serorak Euskal Herrian: Ikuspegiak, hastapenetatik desagerrarazterarte (Antzinate Berantiarra” XVIII. Mendea) (Doktoretza tesia), EHU.

Xabier Etxeberria

Irudia: Askizuko San Martín baseliza.

Irudiaren iturria: http://www.euskadi.eus/app/ondarea/eraikita-ondarea/askizuko-san-martin-baseliza/eliza-/getaria/-askizu-auzoa/fichaconsulta/32928

Hilabeteak joan hilabeteak etorri, udal akta liburuetan jasotako informazioan oinarritzen dira berriak. Edukiei buruz aritzea oso erakargarri eta aberasgarria den arren, iturriei denbora bat eskaintzea ahazten zaigu askotan, eta ezin zaigu ahaztu iturrien araberakoa izango dela beti informazioaren zilegitasuna. Hori dela eta, Udal akta liburuei buruz arituko gara ondorengo lerroetan.

Udal akta liburuak udaletxeetan ekoitzi izan diren eta ekoizten diren serie dokumentalen artean garrantzitsuena dela esan daiteke zalantza izpirik gabe. Bertan, udaleko partaideek edozein gairi buruz hartutako erabaki edo egindako akordioak islatzen dira. Behe Erdi Aroko hiri garrantzitsuenetan jatorria duen serie dokumental hau, jakina den moduan, egun ere ekoizten jarraitzen da. Hori dela eta, diplomatista, historialari, artxibozain eta administrariren aztergai izan dira urte askoan zehar, garaian garaiko errealitatearen zantzuak antzeman baitaitezke hauen edukietan.

Aktak udal idazkariak bete izan ditu mendeetan zehar eta egun ere bere betebeharren artean jarraitzen du. Dokumentu honek ondorengo datuak ezinbestean jaso beharko ditu:

– Batzarraren eguna, tokia eta data.

– Batzarreko partehartzaile diren pertsonen izen-abizenak.

– Batzarraren hasiera ordua.

– Partehartzaileek guztiek izandako esku hartze guztiak.

– Batzarreko erabaki edo/eta akordio guztiak. Argi erregistratu beharko dira, bozkaketa kasuan, honen nondik norakoak, partehartzaile bakoitzaren botoak eta, nola ez, emaitzak.

– Proposamen eta gertakari mota guztiak.

– Bilera amaiera ordua eta parte hartzaileen sinadurak.

Getariako udal artxiboan 3.900 batzarretako aktak gordetzen dira. 1838ko irailaren 10etik aurrerako aktak kontserbatzen dira. Askoz gehiago sortu izan direla jakina den arren, artxiboa erretzeak asko eta asko galtzea eragin zuen, ondasun galera ikaragarria suposatu zuena.

Ezin da aipatu gabe utzi, udal aktak eskuragarri daudela Getariako artxiboak daukan webgunean (http://www.getariakoartxiboa.net/).

Xabier Etxeberria

Irudia: kontserbatzen den akta zaharrenaren izenburua

Irudiaren iturria: http://www.getariakoartxiboa.net/.

Getaria beti izan da Euskal Herrian eman diren gudetan kokaleku estrategikoa, hori dela eta, historian zehar gerra ezberdinen ondoriozko txikizioak jasan behar izan ditu. Estrategikoki izandako garrantzi hau izango da harresiz inguratuta egotearen arrazoi nagusia. Egun, herritik bueltatxo bat emanez gero, azkar batean antzeman daitezke antzina harresitutako zonaldeen arrastoak.

Arrasto hauetako baten inguruko aipamena egingo da ondorengo lerroetan. Getariar askok ongi jakingo duten moduan, Katrapona beko atea herrirako sarrera atea izan zen urte askoan zehar eta orain atea bera itxita egon arren oraindik honen aztarnak ikusgai daude. Baina ez da atea lerro hauetan aztergai dagoena, ate honen kanpoaldean kokatzen zen zubia baizik, garai batean bertan zegoen zubi altxagarria deusestatzeko erabakiaren nondik norakoak zehatzagoak izanda.

Lehen esan bezala, guden ondoriozko txikizioak ugariak izan dira Getarian. Hauetan azkena Gerra Karlistetan izan zela esan daiteke, behin setiatuta su eman baitzitzaion herriari, eraikin gutxi batzuk zutik geratu zirelarik. Ezin aipatu gabe utzi erretako eraikin guztiekin batera artxiboa ere deuseztatu zela, informazio galera izugarria suposatu zuena.

Artxiboa erre ondorengo informazioa kontserbatzen denez, badakigu Katrapona beko zubi altxagarria kentzeko erabakia 1845. urtean etorri zela. Etorri zela diogu, erabakia ez baitzuen herriak hartu. 1845eko azaroaren 15eko udal aktak dioenaren arabera, Gipuzkoako Probintziako Komandante Jeneralaren aginduz: “ Que ese rellene la pequeña zanja (…) retirandose el puente levadizo que hoy cubre dicha zanja sustituiendolo con puerta nueva adecuada que tenga su rastrillo (…) siendo de cuenta de la villa el importe de las obras”. Agindua kanpotik baina gastua barrutik. Argia da orain dela mende eta erdi, gaur egun gertatzen den moduan, askoz ere errazagoa zela agindua ematea ordaintzea baino.

Xabier Etxeberria

Irudiaren iturria: https://www.castillosnet.org/espana/album.php?ref=SS-CAS-051-KAT&seo=Puerta%20de%20Katrapona

Maiatzeko idatzian aipatu zen Getariak eta Compañía del Ferrocarril de Elgoibar a San Sebastián enpresak izandako lehen kontaktua. Bertan esandakoaren arabera, Getaria-Oiquina izeneko geltokia egon omen zen duela mende bat, baina dirudienez, Getariako Udalari ez zion poztasun berezik eragin honek, kontrakoa baizik, herriaren izendun geltokiari erreferentzia egiten zioten errotulu guztiak kentzeko agindua eman baitzuen.

Udalaren eta enpresaren arteko erlazioak ez ziren kontu horrekin itxi. Lehenengo kontaktuan eskaera kentzekoa izan bazen, bigarrenean jasotzeko eskaera izan zen. Bigarren eskaera ulertzeko, garai hartan Getariaren diru-iturri nagusia zen sektorera joan beharko da. Arrantza eta Getaria estu lotuta joan diren bi hitz izan dira historikoki, eta nahiz eta maila apalago batean izan, baita gaur egun ere. Arrantza eta jarduera honek sorturiko industria jarduerek ahalbidetu izan dute Getariaren bilakaera. Zentzu horretan, sektore honek historian zehar izandako hazkunde nabarmenena azpimarratu behar izanez gero, XX. mende hasieratik aurrera izandakoa aipatzea ezinbestekoa da. Sektorearen faktore endogenoen garrantziaz gain, zenbait kanpo faktoreek ere garrantzia izugarria izan zuten, eta nola ez, horien artean egon zen trenbidearen sorrera, honek zekartzan abantaila eta erraztasun guztiekin. Getariako Udala honen jakitun izan zen lehen momentutik.

Argi dago Getariako Udala kontziente zela geltoki bat izatearen ezintasunaz. Era berean, oso kontziente izan zen trenbidea gertu izateak zekartzan abantailez. Trenbide linea berria ireki zen momentuan arrantzatutakoa saltzeko merkatua merketu eta zabaldu egin zen. 1902. urterako eraikita zegoen linearekin, gauean Getariako uretan arrantzatutakoa goizean goiz Bilbo hirian saltzeko aukera zegoen. Aukera hori galdu ezin zela oso argi zeukan Getariako Udalak. Esandakoaren erakusgarri dugu 1902ko maiatzaren 17ko udal akta. Bertan goizeko lehen orduan Zarautzeko geltokitik Bilbo aldera trena antolatzeko eskaera bideratzeko beharra aipatzen da, betiere, Zarautz eta Zumaiako herriekin batera presioa eginaz. 1902eko uztailaren 17rako inguruko herriekin elkartu eta denek batera eskaera bideratzeko erabakia hartzen dela aipatzen da.

Geltokia izateko pribilegioa ez izan arren, trenbidearen gertutasunak onura ekonomiko handia ekarri zion Getariari.

Xabier Etxeberria

Irudiaren iturria: https://www.getaria.eus/es/content/pesca-y-pescadores

Orain dela zenbait hilabete aseguru sozialen gaiaren inguruko zenbait zehaztapen eman genituen atal honetan. Bertan aipatu moduan, XIX. mende amaieratik gai sozialei buruzko legeak ugaritzen joan arren, benetako aurrerapausoak ez ziren XX. mendean sartu arte emango. Baina aseguru sozial hauen ezarpena orokortu baino lehen, zein zen gizarteak babes soziala eskaintzeko zeukan bidea? Nola laguntzen zitzaien sozialki marjinatutako pertsonei?

Sozialki baztertutako taldeei eskainitako babes forma ezberdinak eman izan dira historian zehar. Orokorrean, babes sozialak hartutako forma nagusiak bost direla esan daiteke:

1.Karitatea

2.Benefizentzia

3.Aseguru Soziala

4.Asistentzia Sozial Publikoa

5.Ongizate Soziala

Lerro hauen bidez, Aseguru Sozialen aurreko formaren inguruko zenbait datu emateko asmotan gatoz. Benefizentzia modura ezagutzen duguna Aro Berrian zehar hasi zen gorpuzten. Baztertutakoei bideratutako babes forma hau, karitatearekin alderatuta, ez da elizaren edota partikularren aldetiko baliabide ekonomikoen bidez hornituko, oraingo honetan, udalak pasako dira protagonista nagusi izatera Junta de Beneficencia izenekoen bidez. Benefizentziak, ekintza modura ulertuta, bi alde edo helburu zituela esan daiteke: alde batetik, txiro eta eskalen kopurua txikitzea, eta bestetik, laguntza sozial publikoaren bidez baztertutako jendearen beharrak asetzea, laguntza pribatuak murriztuz. Espainia mailan, benefizentzia nahiko berandu barneratu zen, gainerako europar herrialdeekin alderatuta betiere, ez baitzen 1849. urterarte Ley General de Beneficencia delakoa plazaratu. Hemendik aurrera, herri bakoitzeko Junta de Beneficencia delakoa bere herriko bizilagun baztertuek beste edozein herritan sortutako gastuak ordaintzera behartuta zegoen.

Getariaren kasuan, eta normalean informazio iturri nagusi ditugun Udal Akten arabera, 1851ko urriaren 5eko aktan agertzen da aipaturiko gastuen ordainketaren lehen arazoa. Dirudienez, Donostiako juntak benefizentziara bideratutako eraikinetan getariar bat edo beste omen zegoen, eta legean oinarrituta, hauen kostuak Getariako udala ordaintzera behartuta zegoen. Donostiatik Getariara iritsitako komunikazio horrekin ez zeuden ados getariar agintariak, euren arabera inongo gasturik ordaindu beharrik ez zeukaten bertakoak ziren txiroak ez baitziren exititzen Donostian: “considerando que no hay ningún pobre de esta jurisdicción en el establecimiento de San Sebastián”.

Hau ikusita, galdera bat etor dakiguke burura: benetan ez zegoen getariarra zen txiro edo eskalerik Donostian edo Getariako udala ez zen hauen kargu egin nahi?

Xabier Mendizabal

Irudia: Donostiako Erruki Etxea, 1878.

Iturria: Auñamendi Eusko Entziklopedia

Zuetako zenbatek pentsa ote duzue: gure herrian tren geltokia izango bagenu? Egun, ondoko bi herrietara begiratuz gero, hobe komunikatuta daudela esan daiteke inongo beldurrik gabe. Getaria, Zarautz eta Zumaiaren arteko alderaketa eginda, hiruek dauzkate antzeko aukerak itsas-garraioari dagokionez, baina lurreko garraioan kontua aldatu egiten da. Bai, autobusez komunikatuta daude hiruak, errepidez aukera hori baitago, baina trenbideak ematen dituen abantailetatik at geratzen da Getariako herria.

“Compañía del Ferrocarril de Elgoibar a San Sebastián” izan zen kostako trenbidea eraikitzeko erabakia hartu zuen enpresa, XIX. mende amaieran. Elgoibarretik Donostiarako linea honetan bai Zarautzetik eta baita Zumaiatik ere igarotzen zen trenbidea, Getaria alde batera utziz. Ezin da aipatu gabe utzi linea hau gaur egun Euskotrenek erabiltzen duenaren oso antzekoa dela. Esandakoaren ondorioz ez dauka gure herriak tren geltokirik, nahiz eta linea ireki zen momentuan, itxura egiteko izan bazen ere, geltoki batean Getariaren izena sartu zuen gorago aipatu dugun enpresak, “Guetaria-Oiquina”. Udal akten arabera, enpresaren erabakia ez zen gustagarria izan Getariako Udalarentzat eta geltokiari izena aldatzeko eskaera egin zuen.

1901eko ekainaren 30eko udal aktan argitzen da nola aipaturiko enpresak “Guetaria-Oiquina” izeneko geltoki bat jarri zuen, bilkuran zeudenek diotenaren arabera, geltokitik “sin ninguna clase de camino que pueda conducir al casco de esta villa ni a ningún caserío de ella, resulta que con tal estación se lleva a engaño a la personas de Bilbao, San Sebastián, . . .”. Hau dela eta, 1901eko urriaren 26ko udal aktak dio idatzi bat bidali zitzaiola tren konpainiaren lehendakariari egoera azalduz, eta 1901eko abenduaren 15eko udal aktan Getariako Udalaren agindua zein izan zen argitzen da: ken dezatela herriaren izena geltokiko errotulutik!

Hau ikusita, pentsa daiteke Getaria inkomunikatua geratu zela, baina arazo honen aurrean, Zarautzeko geltokira bideratuta kotxe-zerbitzua ezarri zela jakinarazten digu 1902ko urtarrilaren 4ko udal aktak.

Errealitate honen aurrean, denbora gutxiz izan bazen ere, Getariak tren geltokia izan zuela harro esan genezake, nahiz eta askorako ez balio.

Irudia: 1948ko Elgoibar eta Donostiaren arteko trenbidea. Bertan, “Oiquina” izenarekin agertzen da 50 urte lehenago “Guetaria-Oiquina” geltokia zena.

Iturria: http://ferropedia.es/wiki/Compa%C3%B1%C3%ADa_del_Ferrocarril_de_Elgoibar_a_San_Sebasti%C3%A1n.

Xabier Etxeberria

Militarrei pilotak nola ikutu asmatu zuten getariarrek. Hobe esanda, militarrei piloten bidez etxea nola txikitu asmatu zutela esan daiteke, oso era burutsuan gainera. Nola egin zuten azaltzeko pare bat argitzapen beharrezkoak dira, militarrengana pilotak nola iristen ziren ulertze aldera.

Ezer esan aurretik, 1852. urteko abendura egingo dugu salto, Isabel II.aren erregealdira alegia. Udal aktek diotenaren arabera, Getarian militarren kuartela herriko plazaren ondoan kokatzen zen, eta non jolasten zuten getariar pilotari trebeek Euskal Herrian horren maitatu eta jarraitua den kirolera? Herriko plazan, noski. 1852ko abenduaren 19ko udal aktak honela dio: “Los oficios relativos del señor Comandante Militar de esta villa (…) relativos a los daños que experimenta el tejado del cuartel cuando se caen las pelotas (…) desde tiempo inmemorial se juega a la pelota en la plaza, y hace quince años que el cuartel para la tropa se halla situado pegado al muro de la misma plaza”.

Hiru udal aktetan jorratzen da kuartelean pilotek eragiten dituzten kalteen inguruko gaia: 1852ko abenduaren  5ekoan, 1852ko abenduaren 19koan eta 1853ko urtarrilaren 1ekoan. Gertakari hauen inguruan egin daitezkeen irakurketak oso ezberdinak izan daitezkeen arren, badago ulertzen zaila egiten den kontu bat, getariar pilotarien trebeziarena alegia. Zaila egiten da ulertzen nola ia begiak itxita jolastu zezaketen gazteek, nahi gabe, pilotak kuartelera bidaltzen zituzten, eraikuntzan izugarrizko kalteak eraginez.

Azken hilabete hauetan puri-purian dagoen Altsasuko gazteen auziak euskal gazteen eta estatuko indar polizialen arteko tentsio erlazioak jarri ditu berriro ere mahai gainean. Tentsio hauen existentzia ukaezina da, baina noiztik bizi izan diren jakitea ezinezkoa. Hau kontuan izanda, ez litzateke zentzugabekeria izango, agian, pilota hauek kuartelera bideratzea kasualitatea ez izatea. Egoera eta kontestuari erreparatuz gero, pilota jokoa kuartelean kalteak eragiteko asmoak estaltzeko era ezinhobea izan zitekeen.

Lerro hauetan argi utzi nahi da hemen egiten dena gertakarien irakurketa sinple bat besterik ez dela, momentuko errealitateaz informazio gehiagorik ez baitago.

Xabier Etxeberria Lasa

Irudiaren iturria: https://www.getaria.eus/es/content/%C3%A1lbum-de-fotos-de-getaria

Orain dela zenbait hilabete euskal abertzaletasunarekin loturiko nekazal elkarteen inguruko zenbait datu plazaratu modura, oraingo honetan, euskal abertzaletasunarekin loturiko emakume elkarteen inguruko informazio zantzu batzuk zuenganatzeko asmotan gatoz. Aipaturiko idatzian bezala, XIX. mendeko lehen herenera egingo dugu salto, zehatzagoak izanda, Bigarren Errepublikaren garaira. Aztergai daukagun elkartearen zimenduak 1922. urteko apirilean finkatzeari ekin zitzaion arren, 1923ko Primo de Riveraren diktaduraren hasierak hegoak moztu zizkion jaio berri zen elkartearen lehen hegaldiari.

Lehen hegaldiko dinamikari Bigarren Errepublikaren garaian eman zitzaion jarraipena, oraingoan bai, EAJ/PNV alderdiaren zati zen elkarte modura. Esan daiteke, jarraipena baina gehiago, garai honetan joan zela Emakume Abertzaleen Batza euskal gizartean garrantzia irabazi eta barneratzen. Besteak beste, elkarteak euskara, takigrafia, mekanografia, katekesi, geografia, historia, kontabilitate eta solfeo klaseak eskaintzen zituen, antolaketa sindikalean erabat murgilduta zebilen, arazo sozialei aurre egiteko lanean eragina geroz eta handiagoa zuen, etab.

Elkartearen sorkuntzaren araudian argitzen zen moduan, helburu nagusia jaungoikoa eta lege-zaharraren emakumeen elkargunea izan eta euren doktrina hedatzea zen, betiere, euskal alderdi sozial, kultural eta ongintzara bideratuta. Honez gain, guztiaren oinarrian euskara ezartzen zuten. Era berean, emakumeen elkartea izan arren, gizonezkoen menpeko zirela berresten zuten uneoro.

Hego Euskal Herriko herri eta hirietan oso arin zabaldu ziren elkarte hauek -guztiak goi organismo batean federatuak-, eta nola ez, Getariara ere iritsi zen elkarte hau. Eusko Ikaskuntzaren arabera, 1932. urterako Getariako Emakume Abertzaleen Batza indarrean zegoen arren1, Getariako Udalbatzarreko aktek informazio hau ezeztatzera eramaten gaituzte. 1936ko maiatzaren 31ko udalbatzarreko aktaren arabera: “. . . el diputado sr. Urquijo vendrá a esta (villa) el próximo domingo dia siete de junio con motivo de la inauguración de Emakume Abertzale Batza . . .”.

Gauzak honela, argi dagoena da Getarian sortutako elkarteak ez zuela ezer askorik egiteko denborarik izan. 1936ko uztailean hasi zen gudan zaurituak zaindu eta bestelako laguntza lanetan aritu ahal izan zela pentsa daiteke, baina gerra ondoreneko zapalkuntzarekin segurua da elkartea deuseztatua izan zela.

Xabier Etxeberria Lasa

(1) http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/emakume-abertzale-batza/ar-47346-26562/

Irudia: Emakume Abertzaleen Batzako lehen banderaduna, 1922ko ekainaren 25a. Iturria: http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/argazkia/mu-15064/

Urtarrileko berrian aurkeztu genuen Blanquitak -Aldamar jauregiko 6 urteko txikiak- Errege Magoei eginiko oparien zerrenda. Bertan antzeman zitekeen moduan eta aipatu genuen bezala, ez zen inondik inora jatorri apala zeukan neskatila.  Zerrendako eskaerak aztertuz gero, pare bat kontu aipatu beharrean aurkitzen gara.

Alde batetik, neskatilak zeukan aurpegia aipatu behar da, beretzako opariak eskatzearekin nahikoa ez eta bere aita, ama, anaia, amona eta lagunentzako ere eskatzen baitzituen, eta ez edonolako opariak gainera.  Bestalde, ume behartsuentzako egiten duen jostailu eskaera azpimarragarria da, garai hartako moralitate kristauaren karitatearen erakusgarri. Azken kontu honi dagokionez, hor geratuko zaigu zalantza ea eskaera hauekin eskubazal eta persona on modura kalifika zitekeen Blanquita edo Errege Magoei itxura ona emateko estrategia hutsa besterik ez zen berea. Argi dagoena da, egindako zerrendarekin bere gurasoak ados zeudela “gutunaren amaieran firmatu baitzuten-, jakingo ez duguna da ea Errege Magoek eskaerei benetan kasu egin zieten.

Guzti honekin, zenbait galdera datozkigu burura: Zein familiatakoa zen? Garrantzitsua edo ospe handikoa al zen familia hau? Zergatik Aldamar jauregian?

Blanca de Aragón y Carrillo de Albornoz Getarian jaio zen 1892ko uztailaren 30ean eta Madrilen hil 1981ko azaroaren 16an. Blanca Carrillo de Albornoz y Elio, Torres Etxeko VI. Marquesa eta Baiguerreko XVII. Bizkondesa, eta Cesareo de Aragón y Barroeta-Aldamarren alaba zen. Torres Etxeko markesgoaren -1709. urtean Espainiako Felipe V.ak sortutako noble titulua- bizilekua izan zen Aldamar jauregia, Blanca amaren familiarena alegia. Mundu mailako goi-mailako joskintzaren bilakaerarako, aztergai daukagun familia hau aipaturiko jauregian bizi izana oso garrantzitsua izan zela esan genezake inongo beldurrik gabe, bertan biziko ez baziren, Cristobal Balenciagaren agerpenik egongo ez zela esan baitaiteke. Diotenaren arabera, Micaela Elio y Magallón, Blanca txikiaren amona, izan zen Balenciagaren lehen mezenasa eta Blanca ama bigarrena. 12 urterekin egin zuen Balenciagak bere lehen jantzia, eta hau Torres Etxeko markesak eskatua izan zen. Hortik aurrerakoa jakina da guztiongatik.

Xabier Etxeberria Lasa

Irudia: Blanca txikiaren eta bere gurasoen firmak.

Errege
Magoen inguruko lehen aipamena orain dela mende askotakoa den arren,
opariek alaitzen duten ume eta ez-hain umeei bideratutako ospakizun honi
XIX. mendearen erdialdera eman zitzaion hasiera.

Ospakizunaren
zergatia? Batek daki. Kuriosoa dena da, orain dela mende eta erditik,
gizarte osoko zoko ezberdin eta ugarietako haurrak engainatzen ditugula.
Iruzur honi itxura emateko, ahalmen ekonomikoa ezinbestekoa izango da,
eta ahalmen hau familia batetik bestera edo etxe batetik bestera oso
ezberdina izan da beti. Egun nabaria bada, pentsa nola izango zen
1898an.

Argi
dago, ospakizunari hasiera eman zitzaion unetik ume askori izugarrizko
ilusioa piztu zitzaiela. Eskatu, ezin jakin hauetako bakoitzak zer
eskatu izan duen, baina ez dago zalantzarik ume batetik bestera izaki
magiko hauek sortutako ilusioaren prezioa oso ezberdina dela. Bestela,
galde diezaiotela Espainiako Erregearen alabari edo edozein kaletar
xumeren seme-alabei.

1898ko
biztanle xume baten seme-alabek zer eskatzen zuten ez digu esaten Udal
Artxiboak, baina bai Aldamar jauregiko alaba gazteak zer eskatzen zuen.
Getariako soto partikular batean aurkitutako gutun baten hasierak honela
dio: “Yo Blanquita Aragón y Carrillo de Albornoz Barroeta Aldamar y
Elio expongo . . .”

Momentu
horretan 6 urte zituen aztergai dugun gutunaren egilea den honek.
Blanca Carrillo de Albornozen alaba zen, Torres Etxeko markesarena
alegia. Estatus altuko familia hau Aldamar jauregian bizi izan zela
jakina da, Torres Etxeko markesgoaren bizilekua izan baitzen urte
askoan. Aurreko lerroetan aipatu bezala, ahalmen ekonomiko handia
zeukatela ukaezina da, eta “Blanquitak” osatu zuen oparien zerrenda da
horren isla garbiena:

– Kolore askotako arropak dituen panpina, eraztun urdin turkesa eta gozokiz betetako zakua, besokoa eta belarritakoak beretzat.

– Velazquezen eta Holbeinen artelanak eta eraztuna bere aitarentzat.

– Belusezko gorbata berde iluna, jantzia, txapela, Ama Birjinaren irudi urdina eta Jesusen irudi arrosa amarentzat.

– Astotxo bat eta kolore askotako arropak dituen panpina eta eserita ibiltzeko orgatxo bat Pepito anaiarentzat.

– Txakurtxo bat Cesarin anaiarentzat.

– Zetazko gorbata eta Ama Birjinaren irudi bat amonarentzat.

– Perlita zuriz betetako urrezko jostorratz bat, aingerutxoen irudi txuria, jantzi beltza eta txapela Constancerentzat.

– Jostailuak ume behartsuentzat.

Xabier Etxeberria Lasa

Gaurkoan,
urrian aipatutako alfabetizazioaren gaia, denboran salto bat emanda,
eta euskara erlazionatuko ditugu 1970eko hamarkadan. Abenduan euskararen
gaia jorratzearen zergatia argia dela esan daiteke, hil honetako 3.
egunean ospatzen baitugu Euskararen Nazioarteko Eguna.

Jakina
den moduan, XX. mendean gure hizkuntzaren osasuna oso aldakorra izan da
arrazoi ezberdinak direla medio. Urrian esan bezala, XIX. mendearen
amaieran euskara ia hezkuntzatik at zegoen, ekimen pribatuaren bidezko
eskola planteamenduak agertzen joan arren. 1857etik 1970era bitartean
indarrean egon zen Moyanoren legeak gaztelaniazko gramatikaren
derrigorrezko irakaskuntza ezarri zuen espainiar lurralde osoan.

1917an,
Hego Euskal Herriko hiru probintziek Euskal Herriko Mankomunitatea
sortzeko bideari ekin zioten, eta horren isla dira Gipuzkoa eta Bizkaiko
Diputazioetako administrazioan euskararen erabilera dokumentatu izana.
1918an Eusko Ikaskuntza, 1919an Euskaltzaindia eta 1927an Euskaltzaleak
elkartea sortu ziren. Bigarren errepublika izango da erabilerari
dagokionez ordura arteko aro garrantzitsuena.

Gerra
Zibilaren ondoriozko Francoren agintaldiaren garaiak atzerapauso
nabarmena suposatu zuen. Guda Zibilean eroritako azken euskal
lurraldearekin batera, euskarak hilabete gutxi batzuetan gozatutako
ofizialtasuna ere galdu zuen. Ofizialtasuna galtzeaz gain, hizkuntza
bera erabiltzeko mugak handituz joan ziren. Gerra ondoreneko urteetan,
euskara irakasten jarraitu zuten gutxi batzuk, oso baldintza zail eta
arriskutsuetan.

Euskaltzaindiak
bultzatuta, 1966an euskaraz alfabetatzeko lehen kanpaina jarri zen
martxan, eta urte honetan jarri ziren AEK-ren (Alfabetatze eta
Euskalduntze Kordinakundea) eraikuntzaren lehen harriak.

Francoren
heriotzak eta diktaduraren erorketak euskarari bideak ireki zizkiola
esan daiteke, pixkanaka, erakunde publikoen aldetik euskararen
alfabetatze prozesuan erraztasunak eskaini baitziren. 1976ko otsailaren
26ko 573/1976 Errege Dekrektuaren bidez gobernuaren onarpena lortu zuen
Euskaltzaindiak. Hortik aurrera, aipatutako erakundeak bere eragina
handitu egin zuen nabarmen. Horren erakusgarri dugu Getarian jazotakoa.
Udal akten arabera, 1976ko azaroaren 30ean Ignacio Zulaicak , “profesor
titulado por la Academia de la Lengua Vasca”, baimena jaso zuen Eskola
Nazionalen lehendakariaren eskutik, Hezkuntza eta Zientzien
Delegazioaren bidez, euskarazko alfabetizazio klaseak eman ahal izateko
zehazki aipatzen ez den Elkano kaleko lokal batean. Baldintza bakarra
jarri zitzaion, erabili beharreko materialaren gastuak berak ordaintzea.

Xabier Etxeberria Lasa

Herri
galdeketak eta argiteria elektrikoa. Arrazoi batengatik edo
besteagatik, argi dago Euskal Herrian oso presente dauden bi gai direla,
bestela, saia dadila edozein egungo errealitatea bi hauek gabe
imajinatzen. Baina, gure helburua ez da baten edo bestearen pisua neurtu
edo baloratzea, baizik eta Getariako bien arteko lotura historikoa
zuenganatzea.

Alde
batetik, gai eta eskala ezberdinetako herri galdeketek azken urteetan
izan duten pisua ezin da zalantzan jarri, hauen artean entzutetsuenak,
Gure Esku Dago dinamikaren bitartez eginiko eskualde mailakoak izan
direla esan daitekeelarik. Bestetik, argindarrari dagokionez, pertsona
ororen egunerokotasuna baldintzatzen duen fenomenoa dela ukaezina da,
uneoro erabiltzen ditugun gailu guztiek korronte elektrikoaren bitartez
funtzionatzen baitute. Argindarrik gabe geldituko bagina munduaren
amaieraren pareko zerbait izango litzateke, esaterako, etxetresnak
erabili ahal izateko oinarrizko baliabiderik gabe geldituko ginateke
eta.

Getarian
1896. urtera arte ez zen argindarra herrian aplikatu eta zabaltzeko
imintziorik egin, baina aipatutako urtetik aurrera, inguruko herriak
adibide modura hartuz, Udal Batzordeak hiribilduan argiteria elektrikoa
jartzeko erabakia hartu zuen. 1896. urtean Udalak eginiko herri
galdeketa batek markatu zuen ezagutzen ditugun argindar elektrikoz
betetako etxeak egituratzen joateko lehen pausoa.

Udal
artxiboko dokumentazioak erakusten digunaren arabera, 1896 irailaren
27an, Udal Batzordearen aginduz aguazila bidali zen argindar elektrikoa
etxe partikularretan sartzeko herri galdeketa egitera: “para que en
nombre de la Corporación explorase la voluntad del vecindario acerca de
las luces que se proponen tomar de luz eléctrica”. Dirudienez,
aguazilaren galdeketak ez zuen arrakasta handiegirik izan, 60 inguru
iritzi besterik ez baitzituen jaso garai honetan 1351 biztanle zituen
herri batean. Honen aurrean, Udalak hartu zuen gaiaren inguruan erabaki
bat hartzeko ardura. Horretarako, komisio bat eratzeko erabakia hartu
zuten urriaren 10ean, komisio honen ardura bihurtuz argindar elektrikoa
etxe partikularretan sartzeko nondik norakoak. Udal aktetan aipatzen da
Udalarentzat oso garrantzitsua zela argindar elektrikoaren afera,
betiere, herriaren garapenean oinarrituta. Mende bat igarota,
komisioaren parte izan zirenak hemen egongo balira, Getaria goitik
behera aldatzearen eragileak izan zirela konturatuko lirateke.

Xabier Etxeberria Lasa

Irailarekin batera hasi dira eskoletarako joan etorriak, honek herri guztietan dakartzan aldaketa guztiekin, udako ohiturekin alderatuz betiere. Inork ez du zalantzan jartzen gaur egun haur edo gazte guztien eskolaratzearen, eta honek dakarren alfabetizazioaren, garrantzia. Baina ziurtatu daiteke hori ez dela horrela izan historian zehar. Udal artxiboak eskeintzen digun dokumentazioarekin, Getariako eskolen inguruko XIX. mende amaierako zenbait argitzapen egin daitezke.

Ezer zehaztu baino lehen, XIX. mende amaierako euskal eskolen azalpen batzuk ezinbestekoak dira garaiko errealitatea ulertzeko. Alde batetik, kontuan izan behar da espainiar estatuak gidatutako uniformizazio politikaren garaiaz ari garela, hezkuntza sistema zentralizatuaren ezarpenaren garaiaz alegia. Berrezarkuntzaren ezarpenetik aurrera eta foruak galdu ziren momentutik, euskal lurraldeek hezkuntzaren gainean zituzten eskumenak galduz joan ziren. Bestalde, eta aipaturiko foruen galerarekin, euskararen presentzia hezkuntzan ia guztiz galduko da, nahiz eta euskararen aldeko eskola planteamenduak agertzen joango diren, ekimen pribatuaren bidez noski.

Hezkuntzaren erregularizazioa Moyanoren legearen (1857) bitartez hasi zen garatzen espainiar estatuan, eta honen arabera, lehen mailako irakaskuntza udalerrien esku geratzen zen. Gauzak honela, udal artxibotik lehen mailako irakaskuntzaren informazioa atera daiteke. Udalbatzarretako aktek hiru eskola publiko zeudela islatzen dute:

• Escuela pública de niñas de Guetaria: lehen aipamena 1874ko irailaren 20koa da.

• Escuela pública de niños de Guetaria: lehen aipamena 1882ko martxoaren 19koa.

• Escuela de niños de Askizu: lehen aipamena 1886ko urriaren 17koa.

Aipaturiko hauetaz gain, beste eskola pribatu bat ere existitzen omen zen:

• Escuela habitación de Fermina Arizpe: lehen aipamena 1895eko urriaren 20koa.

1897. urtean 1300 biztanle zituen herri batentzako eskola kopuru hau ikusita, eskolaratze maila altua zeukala pentsa daiteke. Baina dokumentazioak hori gezurtatzen digu, 1883ko apirilaren 15eko udalbatzarreko aktan adierazten baita haurrak eskolaratzen zituzten gurasoak sarituak izango zirela. Ukaezina da sariak emateko beharra bazegoen, eskolaratzearen maila oso altua ez zela. Familia guztietan haurrak lan-esku garrantzitsua ziren garai honetan, sariak pizgarri modura erabili zitezkeela pentsa daiteke, gutxienez, haurrak eskoletan izena ematen hasteko.

Xabier Etxeberria Lasa

*Irudia: 1882 urteko Escuela pública de niños de Guetaria­-ko lokalaren planoa. Iturria: Getariako udal artxiboa