Mendebaldeko gizartearen osasunaren inguruan egun dauden arazoak ez dira gutxi. Horietako hainbatek eta hainbatek elikadurarekin zerikusia dute, garai bateko ohiturak, errezetak eta produktuak geroz eta gehiago baztertzea faktoreetako bat delarik; azkeneko urteetan albo batera geratzen ari direnak suspertzeko etengabeko lanak egiten ari dira. Bestalde, gure herriaren identitatearen ustezko oinarri moduan sukaldaritzak eskuratu duen protagonismoa oso argia da, ia folklore arruntean edota sasizientifikotasun batean erori delarik. Egoera honen aurrean, harrigarria gerta daiteke ikuspegi historikotik egin diren azterketa eskasak. Aspaldiko gizarteen elikadura eta jatekoei buruzko lanak ez dira oso ugariak; aitzitik, hurbilketa batzuk egin badira ere, azterketa sakonak ia hutsaren hurrengo izaten darraite.

1.- Egunerokotasunaren printza batzuk

Elikadurarena propio garatutako gaia baino, jan-edan kontuak beste ikerkuntza alorren menpe gelditu dira gehienetan, besteak beste, jarduera ekonomikoen edota udal-gobernuen eskumenen analisiak egiten dituzten horien baitan (1).

Azken hauen inguruan Oiartzungo udal-aktek hamaika datu eskaintzen dizkigute, eta anitz ikuspegirekin. Garaiko udal-agintariek oinarrizko produktuen hornidura eta salmenta bermatzeko zituzten eskumenei lotuta, hor ditugu xingarra, esnea, arrautzak, ogia, garia, babak, gazta, esnea, bakailaoa, Galiziako sardina, zahia, olioa, ardoa, sagardoa eta bestelako produktuen prezio edo salneurriak arautzeko ebazpenak, hein batean edo bestean urtero errepikatzen direnak.

Gizartearen portaeren esparrutik ere, zenbait informazio lor dezakegu. Ikuspegi oso orokor batek Elizaldeko iturrian arropa, barazki, arrain, pitxar eta bestelako gauzak garbitzeko debekua dugu, etengabean azaltzen zaiguna. Horrez gain, datu zehatzagoak ikusteko aukera ere badago, bereziki XVII. mendearen azken laurdenean. Garai hartan, auzo bakoitzari bere lurretan baratzea jartzeko agindua zuzendu zitzaion, ematen ziren lapurretak ekidin aldera. Agidanez, nahi baino ohikoagoak ziren norberarena ez zen sailetan sartu eta bertako mozkin, fruitu eta uzta bilketak. Hori ikusita, oiartzuar bakoitza ereiteko lurra eta baratzea jartzera behartu zuten 1672an, bertan haziak ereiteko edo, gutxienez, aza, tipula, porru, ilar, babarrun eta bestelako barazkiak landatzeko.

Halaber, badira elikaduraren inguruan berrikuntzak islatzen dituzten datuak. Gauza jakina da Amerikak zenbait ekarpen egin zituela (tomatea, patata, piperra), nahiz eta horiek gurean hedatzeko prozesua berehalakoa ez izan. Itsasoz bestaldetik ritsi ziren fruituen inguruan artoak izan du protagonismo nagusia, benetako iraultza ekarri baitzuen. Udal-aktetan bildutako berriak 1678tik aurrerakoak dira, ordurako nahiko hedatua zegoela ematen duelarik (A-1-3-2, 162 au.-at.).             Indaba edo babarrunaren kasua bereziagoa da. Oiartzuarrek beraien bizitzetan pixkanak leku handiagoa egiten hasi zitzaizkion. Eta goian 1672ko adibidea jaso badugu ere, zenbait hamarkada igaro behar izan ziren lekale horrek arrakasta erdietsi arte. Data horretako aipuak ez du jarraipen handirik izango eta hamarkada luzeak igaro arte ez zaigu agertuko. Aipu berriak, baina, oso informazio adierazgarria emango digu, bere arrakastari buruzkoa. Badirudi Indietako baba hura urruntzat jotzen zela, gutxi ereinez. Urteak joan, urteak etorri, bere lekua hartzen hasi zen. Hastapenetan mesfidantzaz: 1726ko abuztuan, adibidez, aza, babarrun eta bestelako gauzak saltzeko dituztenak Elizaldeko plazara eraman eta diru truk sal zezatenaren agindua plazaratu zen (A-1-26-1, 246 au.-at.). Handik gutxira, ordea, egoerak oso bestelakoa zirudien. Elizak ale horretatik fruitu ekonomikoak ateratzeko asmoa agertu zuen 1728an, izan ere “babarrunaren fruitua urte gutxitatik hona erein eta biltzen dela, eta ez duela ez hamarrenik, ez hasikinik ordaintzen, berorren auzoek betebehar horietatik salbuetsitzat hartzen dutelarik”; barazki hura geroz eta hedatuago zegoenaren seinale garbia.

Halako datuez gain, zaila da elikadurari buruzko informazioa udal-aktetan topatzea. Izan ere, ohiko kontu ugari, arruntak zirenak, gizarteak guztiz barneratua zituenak eeta arazorik ematen ez zutenak, oso gutxian aipatzen dira agirietan. Badira, dena den, gaia ikertzeko euskarri interesgarria osatzen dutenak, bereziki ezohiko ekidaldietan prestatuttakoak. Eta horri zukua atera nahian, oraingoa gutiziei leku egingo diegu; ezohikoagoak diren jakiei eta gertakari edo ekitaldi bereziak ospatzeko garaian burutzen zirenei, egunerokotasunean kontsumitzen zena baina gauza bereziagoak topa ditzakegulako.

2.- Modaku bereziak: jaietako gozemateak

            Aurreko mendeetan jendeak ez zuen etengabe lan egiten. Orduko hartan ere, jai egunak izaten ziren, gertakari erlijiosoetan oinarritutako edota kristautasunak moldatutako egunetan. Urtean zehar jai egitea aukera ez ezik, derrigorrezkoa izaten zen. Egoera horretan zeuden igandeak eta jai egun orokor edo nagusiak eta azken hauen bezperak. Gauzak honela, gaur izan ditzakegun 117 jai egunekin alderatuta, egoera ez zen oso desberdina. Zenbait ikertzailek egindako kalkuluen arabera, eta tokian tokiko ospakizunak aintzat hartu gabe, Gipuzkoan XVI. gizaldian zerabilten kopurua 100 ingurukoa ziren; eta XVII. mendeko Katalunian, esaterako, teoria eta egunerokotasuna uztartuta, egile batzuek urte erdia (¡?) jai egun zela iradoki dute (2).

            Oiartzuni gagozkiola, Corpus egunean dantzariei ematen zitzaien bazkaria dugu. Lerrorik nagusienetan, hauen inguruko berriak aipamen orokorrak dira, zehaztasun gutxikoak. Mariana Zubietak hartutako lanen berri dugu; 1679an, adibidez, 36 laguni jaten eman behar izan zien eta bi urte beranduago, berriz, ezpata-dantza burutu zuten 51 gizoni (A-1-3-3, 97 au.-98 au. eta A-1-4-2, 143 au.).

            Herriko jairik nagusienetakoak Done Ezteberi lotutakoak ditugu. Alde batetik, santuaren beraren eguna, abenduaren 26an ospatzen zena, eta, bestetik, bere gorpua aurkitu zenekoa, Done Ezteberen Aurkikuntza zeritzona, abuztuaren 3an ospatzen zen. Udako giro goxoan izanik, ospakizunak dibertigarriak antolatzeko aukera ematen zuen jai horrek, nagusienak zezenketak eta antzara-jokoa izaten zirelarik. Zezenketak ikusteko oholtzan esertzen ziren autoridadeei askari edo mokadu bat ematen zitzaien, gozemate izenekoa.

Izenak berak dioen bezala, gozoa zen, zapore horrek garai hartan zuen ospe eta sonaren seinale. Martin Ibarburu Aranederrak, 1713ko zezenketetarako, gozokiak eta frutak eskaintzeaz gain, Tolosatik bi arroa elur ekarri zituen eta, halaber, bi zezenketan zehar oholtzan izan zirenei zahagi bat ardo eta azken zezenketaren ondoren dantzan atera zirenei edatekoa ere eman zien.

Datuak bost urte berandoagu zertxobait aberatsagoak dira (A-1-18-2, 162 au.-at.). Elurrarekin batera, lehenengo zezenketarako 14 libra bizkotxo ekarri ziren, baita 20 libra (10 kilo inguru) udare ere, gehi antzara-harrapaketan parte hartu zutenentzako edatekoa. Oso antzekoak dira Manuel Lekuonak 1730eko zezenketetan izandako elikagaien gastuen kontzeptuak: Tolosatik ekarritako zama bat elur, bizkotxoak, lau arroa ardo (gozematean eta alero-dantzan hornitutakoa), baita udareak ere; azken hauek 1718an gastatu ziren baino dezente gehiago izan ziren, 56 libra, hain zuzen ere (A-1-29-1, 230 au.-at.).

1729an Marina Antonia Aristizabal arduratu zen zezenketa egunetan askaria eta gozematea emateaz, bizkotxoak, gozokiak eta “esponjak” (uretan sartzen ziren zapore eta kolore anitzeko azukre-koxkorrak) banatu zituelarik (A-1-28-1, 210 au.-210 at.). Bestalde, 1741ean, Maria Antonia Ariztizabalek freskagarri, gozemate edo mokadurako bizkotxoez gain, “marquesote” edo markes-opilak izenekoak ere jarri zituen (A-1-40-1, 206 au.), hau da, erronbo formadun opilak, arroz- edo arto-irinez, arrautzez, azukrez eta bestelako osagaiz eginak eta labetuak.

Urtsula Unsein edo Unsain ardo-tabernari eta sagardo ekoizleak (3) 1721ko (A-1-21-1, 372 au.-at.) bi zezenketa egunean emandako askariak aurrekoak baino itxurosoagoa zirudien. Eta horiek gozotik bazuten ere, bestelako gutiziak txestatzeko aukera izan zen: oilaskoak, oilandak, urdaiazpikoa, arrautzak, fruta, esponjak, bizkotxoa, elurra, ardoa, baita espeziak eta garia ere. Jakina, horiek nolabaiteko prestaketa izan behar zuten eta Urtsula bera izan zen arduradun, hori egiteagatik 20 errealeko lansaria jaso zuelarik: “por la ocupazión y trauajo que a tenido en dichos días en disponer dichas colaciones”.

            Adibide bereziagoak ere ikus ditzakegu, sortzez Asteasukoa zen Matias Ramirez Arellano botikari-maisuarena, kasu. Bailarako botikari moduan izendatu zuten 1729 urtean bertan, zezenketen bi egunetan gozematearen edariak prestatzeaz arduratu zen, osagai modura limoiak, almendrak, azukre txuria, kanela eta meloi- eta kuia- edo kalabaza-haziak erabiliz (A-1-28-1, 208 au.-at.). Ziurrenik, denak batera nahastu baino, freskagarri edo azukre-ur desberdinak egingo zituen, edo agian esne-edariak, almendrarekin egindakoak bezala.

3.- Eliz agintarien bisitak, oturuntza berezien lekuko

            Ohiko edo aurreikusitako ekitaldi horiez gain, gizarteak ezustean harrapatzen zituen edo ezohikoak ziren gertakari eta ospakizunei ere aurre egin behar zien. Hauen artean, gotzainak edo bere ordezkariek elizbarrutiko artaldera egindako urteroko bisitak ditugu, artzainak bere elizatarrek zituzten ohiturak ortodoxia katolikora moldatzen ziren ala ez ikusteko. Ez ziren beti burutu, baina egin zirenetan, gaiari buruzko informazio ugari ematen digute, askoz zehatzagoa.

            Jan edo edari urritasuna ez zen ohiko kontua zenbait kasutan, hamaika hizkuntzatan dauden esaera zaharrek erakusten duten bezala. Garaiko testuinguru kulturalak ere laguntzen zuen, oturuntzak botere, ahalmen eta aberastasunaren lekuko gisa erabiltzen baitziren. Asko zen mahaigaineratzen zena, ahalik eta ugarien, anitzen, ezohikoen eta itxuraz prestatukoena izateko asmoz, beti ere norberaren aukeren edo testuinguru sozialaren arabera. Oiartzunen bizi zen gehiegikeriak oso handia izan behar zuen XVII. mende amaierarako eta udal-zorroari zekarkizkion gastuak hagitz handiak zirela ematen du; horren begibistakoa, ezen mugatu beharra sentitu baitzuen udalbatzak. Hala, 1675eko martxo urrun hartan, bisitariaren bisitan sortutako gastu handiegien ondorioz, ordutik aurrera horiek neurriz kalkulatu zitezela adostu zen, bisitariarekin doazen pertsonak murriztuz eta artzapez-barrutia osatzen duten beste herriekin gaiaren inguruan bilera bat izateko (A-1-2-2, 7 at.-10 at., 2. foliazioa).

            Nolanahi ere, bisita horiek ekitaldi bereziak izaten jarraitu zuten. Orain arteko akta-liruburetan ez dugu anitz adibideren berri, baina kualitatiboki ematen diguten informazioa oso ikusgarria da. Eta datuak hobeto ulertzeko alderaketa bat egitea beharrezkoa balitz ere, horiei begirada txiki bat emateak, ia edozer gauza urteko edozein unetan lor dezakegun honetan, bestelako errealitate, moda, joera eta gustoekin harremanetan jartzen lagunduko digu.

            Esan bezala, euskarri dokumentalak ez dira oso ugariak, aitzik, bi erregistro besterik ez ditugu, 1701ekoa eta 1715ekoa (hurrenez hurren, A-1-11-1, 276 au.-278 at. eta A-1-17-1, 163 au.-164 au.). Lehenengoan, Juan Ierobi Amolatz eta Pedro Albiztur benefiziadunek bistialdian izandako gastuak aurkeztu zituzten, guztira ia 1.980 erreal inguru. Bigarren adibidea 1715ekoa da, eta Pedro Aguado Iruñeako gotzainaren bisitaldiaren ondotik sortu zen. Gastuak ia bikoitza dira, 1.990 erreal eta, informazioa ere ugariagoa.

1701eko gotzainaren bisitan izandako gastuen zerrenda

Agiriek eskuratutakoaren berri ematen digute, bereziki elikagaiei dagokienez, baina bestelako gastu batzuk ere azaltzen zaizkigu: zelabere eta zamarientzako pentsua, ikatza, hegaztientzako artoa eta abar. Batzuetan erositakoaren kopuruak azaltzen dira, baina ez beti, hainbatetan gastuaren zenbatekoa bakarrik dugularik. Alabaina, garai haietako ospakizun berezietan zernolako gauzak jaten ikusten laguntzen digute.

Lehenengo eta behin, barazkien urritasuna aipatu beharra dago. Oso eskasak dira aipatzen direnak, garaiko pentsamoldeari jarraituz. Hamaika plateretan oinarrizko osagaia osatuko balukete ere, protagonismo nagusirik ez zuten eta, halaber, asko eta asko egunerokotasunean kontsumitzen ziren.

Haragiei dagokienez, alde batetik txerrikiak ditugu eta, bestetik, bestelako okela, normalean behi eta ahariarena. Urdearen aprobetxamendua modu ugaritan agertzen da, 1701ean produktu gehiago zerrendatzen direlarik. Hala, bi urteetan ageri zaizkigun urdaiazpiko, xingar edo urde-gantzaz aparte, solomo, saltxitxa eta 13 libra edo 7 kilo inguru urde belarri eta hankak aipa daitezke.

Hegaztiak ziren honelako otoruntza berezietan protagonismo aipagarria zuen produktuetako bat. Etxeko oilo, oilanda, oilasko edo kapoiak ugariak ziren: 27 oilo eta 36 oilanda aurkeztu ziren 1701an, eta 8 oilo, 4 oilasko eta 27 oilanda hurrengo bisitan. Hauei, usakume edo usapalek, galeperrek eta eperrek laguntza handia ematen zieten, horietako hainbat Frantziatik ekarriz. Ildo nagusietatik harago, bi urteen artean desberdintasunak ikus daitezke: 1701ean oiloak, usatortolak (6 ale), galeperrak (24 ale) eta eperrak (2) dauden bitartean, hurrengo bisitaldian benarrizak eta birgalkatutako ahateak (“patos repastados”) aipatzen dira, kopurua zehazten ez bada ere. Bestelako ehizari dagokionez, ez du ematen asko eskaini zenik, eta multzo horretan sar daitezkeen animaliei dagokienez, soilik lau pare untxi ditugu, 1701ean.

Arrain eta itsaskiak, berriz, lehenengo bisitan amuarrainak eta “itsasoko arraina eta txirlak” aipatzen dira, baina pentsa daiteke halako kontzeptu orokor baten barnean 1715eko ospakizunetan aipatutako mihi-arrain, barbarin, legatz, korrokoi eta izokinak ere bazeudela, edo horietako batzuk, bederen.

            Horiek guztiak edariz blaitzen ziren. Oraingoan ere, 1715eko erregistroa aberatsagoa da. Ardoa da benetako protagonista, arruntagoa gerta zitekeen sagardoaren kaltetan; azken edari honek ez zuen lekurik izan 1701an; 1715ean, aldiz, 100 pitxer ardo baino gehiagoren aldean, 4 pitxer sagardoak hutsaren hurrengoa dira. Jatorri ugaritako ardoa azaltzen zaigu: ardo beltza, Tuterakoa eta “Puerto”koa (Oporto? Puerto de Santa María?). Ardo txuria, 1701an bakarrik aipatzen dena, Malagan egindakoa zen. Halaber, ardo zaharra eta Kanarietako ardoaren berri ere badugu. Postre garaitan, berriz, mistela izan zen produktu nagusia, ginga-mistela, hain zuzen ere; bai zuzenean Hondarribitik ekarritakoa zein Bailarakoa bertakoa, kanpotik ekarritako gingen bidez ekoiztutakoa.

            Jakirik kuttunenetakoak, garaiko modari jarraituz, gozoki eta fruitu lehorrak ziren; benetako gutiziak, eta eskaintza anitza osatzen zutenak. Kategoria honetan sar ditzakegu azeitunak, limoiak, udareak edo aranak bezalako fruituak, intxaurrak edota 1715an aipatzen ez diren almendrak eta orejoiak eta, jakina, prestakuntza handiagoa zekartzen jakiak. Esnegainak bi urteetan ikusten ditugu, baina txokolatea ere. Azken honen beharrak nabarmen egin zuen gora 1715ean, 1701ean eskatutako 9 librak 27ra igaro baitziren. Bestalde, elurra eta grageak edo koloretako konfite oso txikiak ez dira 1715ean azaltzen, ezta bizkotxotzarra ere, baina hala eta guztiz ere, mota ugaritako gozokien berri dugu: almidoia, jaleak, gozokiak, tartak eta bizkotxoak.

Aipatutako guztiari laguntza emateko osagaien berri ere badugu: garia, arrautzak, arroza, gatza, azukrea, esnea, gurina, olioa eta espeziak. Azken hauetan azafraia, kanela eta piper-beltza ageri dira lehenengo bisitan, 1715ean mostaza gehitzen zaielarik

            Gotzainaren edo bere ordezkariaren etorrera gertakari bereziak ziren. Agintari garrantzitsu bati behar den moduko egonaldia erraztu behar zitzaion. Erantzun aproposa emateko, baliabideak bilatu behar ziren, Bailaran bertan, zein bertatik kanpo. Bigarren bisitaran hornitzaile oiartzuarren berri zehatzak dugu, bereziki etxeko hegaztiei dagokienean: Maria Barbara Esteberenak, Luis Ardozek, Maria Felipa Oiartzabalek, Angela Berrotaranek, Etxeandia izeneko batek, Ibarburutxipikoek, Austegiren emazteak edota Zuloaga errotan bizi zirenek beraien ekarpena egin zuten. Azkenik, gorago aipatutako Urtsula Unseinek ere, oraingoan ardo-ekarpena egin zuen, bai Oiartzungo egonaldirako 65 pitxerrak zein beste 10 gotzainak ondoren egin behar zuen Goizuetarako biderako.

Baina esan bezala, Oiartzundik kanpo ere bazegoen zer hautatua. Barbara izeneko emakume batek, adibidez, Donostiara bidaia egin zuen, 1715an, oturuntzarko txokolatea bertan egin zedin. Urumeako hiribildua postreak eskuratzeko leku aproposa izan zen, bertakoa zen Juan Mendinuetaren etxetik 12 libra gozoki ekarri baitziren. Gutizia horiez gain, produktu bereziagoak ere bertatik edo bestelako portuetatik ekarri ziren: Esteban izeneko gizon bat Donostiara joan zen Kanarietako ardoa hartzera, eta azafraitan lau erreal gastatu ziren han. Hondarribian ere begirada jarri zen, 2 ginda-mistela botila bertatik ekarri zirelarik. Bi emakumek izokinak ekartzeko ardura hartu zuten, nondik eskuratu zituzten ez badakigu ere; akaso Bidasoatik edo artean ibilgua aldatu gabea zuen Urumea ibaiko osiñ famatuetatik.

Moja edo lekaimeek betidanik postreak eta gozokiak prestatzen zuten dohain eta sonak ere, lekua du oraingo dokumentuan. Horren lekuko dira Donostiako San Bartolometik ekarritako 4 tartak eta 6 libra bizkotxoak, baita Errenteriako Agustindarrengandik lortutako 12 libra bizkotxoak ere. Gozokiez harago, bestelako jakiak ere kanpotik eskuratu ziren.

            Hegazti arruntak Bailaratik zetozen bezala, eskualde urrunagoetatik iritsi zirenen berri ere badugu. Esparru horretan Frantziak egundaino mantendu duen ospea aurreko mendeetan zuela ikus dezakegu Oiartzungo agirietan. Bai 1701 zein 1715eko bisitetan, erresuma hori hegazti-hornitzaile suertatu zen. Bertatik ekarri zituzten eper, galeper, usapal eta usatortolak, zelaberez zein gabarraz, pasaporte edo igaro-baimena lortuta.

            Nola prestatu ziren, mahaian nola zerbitzatu ziren eta mahaia bera nola egituratu edo apaindu zen, ez dakigu. Egungo ikuspegiak ere ez digu balio, ez zapore edo prestakuntza aldetik, ezta ordenean ere. Izan ere, sarrera gisa gingak, fruitu lehorrak edo natillak zerbitzatu zitezkeen. Postreetan, ohikoak gerta dakizkiguketen marmelada, gazta, fruitu, kontserba edo grajeekin batera, azeitunak daude. 1701ean ez bezala, oraingoan, gutxienez, badakigu azukrez betetako bi kutxetatik bat, ginga-kontserba egiteko erabili zela; bestea, berriz, limonada egin eta sukaldariaren beharretarako.

Izan ere, esparru horretan isilasuna nagusia bada, badugu hori prestatzeko propio kontratatzen zen jendearen berri: 1701ean Graziana gisatzailea azaltzen zaigu izen bakar moduan, sukaldean lagundu ziotenen aipamen orokor bat besterik ez dugularik. Azken hauen artean 24 erreal banatu ziren bitartean, Grazianak 40 eskuratu zituen. Bigarren bisitaldiaren elikagaiei dagokienez, sukaldean aritu ziren emakumeen inguruan ere, berri gehiago eskuratu ditugu: “las mugeres que siruieron en la cocina”. Guztira 68 erreal gastatu ziren: horietatik 20, Maria Josefa sukaldariarentzako izan ziren. Hamarkada bat luze lehenago Grazianak kobratu zuenaren erdia eskuratu bazuen ere, bera izan zen arduradun nagusi, soldatan bertan argi ikus daitekeen moduan: laguntzaile izan zituen Urdinolako neskamea, Mari Gurutzeren alaba, Fausto Zuaznabar bikarioaren eta Frantzisko Oiartzabal benefiziodunaren neskame bana, Katalina Etxebeste eta Ana Lopez Esteberenari, aldiz, bakoitzari 8 erreal banatu zitzaizkion.

(1) Salbuespen baterako, ikus ARIZAGA BOLUMBURU, B.: “La comida en Guipúzcoa en el siglo XV”. In: Homenaje a J. I. Tellechea Idígoras. BEHSS, 16-17 (I) (1982-1983), 176-194 orr. Jarduera ekonomikoen azterketari lotuta, ikus ARAGÓN RUANO, A.: La ganadería guipuzcoana durante el Antiguo Régimen. Bilbao: EHU-UPV, 2009 eta egile beraren Abeltzaintza Oiartzunen XX. mende hasiera arte. Oiartzun: Oiartzungo Udala, 2013. Lerro hauetan zehar esango ditugunentzako, ikus María de los Aángeles PÉREZ SAMPER ikertzaileak burututako lanak, zeinak gaiaren inguruan argitalpen ugari dituen. Ikus besteak bestea, “Fiesta y alimentación en la España moderna: el banquete como imagen festiva de abundancia y refinamiento”. In: Espacio, Tiempo y Forma. Serie IV, Historia Moderna, 10 (¡997), 53-98 orr. edota “Espacios y prácticas en el siglo XVIII: tertulias, refrescos y cafés de Barcelona”. In: Cuadernos de Historia Moderna, 26 (2001), 11-55 orr.

(2) Ald. DÍEZ DE SALAZAR, L. M.: Ferrerías en Guipúzcoa (Siglos XIV-XVI), vol. 1: Historia. Donostia: Luis Haramburu, 186-190, bereziki 188 orr., eta KAMEN, H.: Cambio cultural en la sociedad del Siglo de Oro. Cataluña y Castilla, siglos XVI-XVII. Madril: Siglo XXI, 1998, 162 orr.

(3) Urtsulak, 1729 eta 1731 artean udaletxeko tabernaren arduradun izan zenak, bere bizibidea aurrera ateratzeko izan zuen esparru kuttunetako bat gertakari desberdinak ospatzeko antolatzen ziren ekitaldiak zirela ematen du. Nahiz eta bereziki ardo ematen jardun, udalbatzaren aginduz zenbait egoeratan jan-edana edota ostatua ere eman zituen, hala nola, udalak kartzelaratutako presoei, Bailararen negozioei lotuta beraien lana egitera zetozenei (1722, 1729, 1735 edota 1736 urteetan), baita 1723an izandako Elisabet Orleanskoaren igaroaldian edota 1732an, Oran eta Ceutako garaipenei gorazarre egiteko antolatutako ospakizunetan. Horrez gain, udalak bere zamariak eta garriolari-zerbitzuak ere aprobetxatu zituen.

---

Aspaldiko agiriek anitz gauzaz dihardute. Beraien bidez jorra daitezkeen gaiak ia amaiezinak dira. Ez dute Historian murgiltzeko bakarrik balio; hein batean ala bestean, esparru edo diziplina desberdinek haien ezagutzan sakontzeko erabil ditzakete. Horietako bat, zalantzarik gabe, toponimia edo lekuen izenei lotutako arloa da. Itzal handiko esparrua dugu gurean, eta ia herri guztiek, modu batera ala bestera, beraien inguruko leku-izenei buruzko lanak garatu dituzte.

Ikerkuntza horiek burutzeko, adituek bi iturri mota darabilzkite: ahozkoak eta idatziak. Azken hauetan ematen dira mugarik nabarmenenak, izan ere, toponimian adituak direnen gehienek ez dute paleografia trebakuntza handirik. Beraien begiak ez daude aspaldiko hizki moldeetara ohituta eta, ondorioz, behin baino gehiagotan ez dira gai garai jakin batzuetako agiriak ondo irakurtzeko; nolabaiteko “analfabetismo historiko” bat pairatzen dute. Lerrorik nagusienetan, arazo hauek idatzirik aspaldikoenetan gertatzen dira, baina XVII. mendeak ere ataka larriak eragin ditzake.

Eragozpen horiek interpretazio arazoak sor ditzakete. Erabilitako iturrien arabera baina baita iturri horien erabileraren ondorioz ere, leku-izenaren kronologia, toponimo bakoitzak aurkezten dituen aldaerak edo hauen kopurua arras alda daiteke. Honela, ordura arte bildutako toponimia osa dezakegu, baina baita, eta ziurrenik ekarpen adierazgarriena izan daitekeena, toponimia berria topatu ere.

1.- Oiartzungo udal-aktak, iturri garrantzitsu

Oiartzun, orain aipatu ditugun zenbait prozesuren erakusle da; batetik, toponimia lanak argitaratuak dituen herria delako; bestetik, plazaratu diren emaitzetan errealitate paleografikoaren ondorioak nabarmenak direlako. Horiez gain, bestelako berezitasunik badago. Burututako proiektuei dagokienez, adibidez, udalak plazaratutako Toponimia liburua behin-betiko txostena amaitu baino lehen argitara eman zen (1). Horrek egoera bitxia sorrarazi zuen, izenen behin-betiko bildumak jaso zituen hamaika datu ez baitziren aurretik egindako liburuan azaldu.

Bietan ala bietan udal-aktak apenas erabilitako iturriak dira. Behin-betiko txostenaren oharrei so egiten badiegu, bi besterik ez dira jorratu 1898-1901 epea betetzen dutenak. Eta hain zuzen ere, oraingo lerroek Bailarako udal-artxiboak gordetzen dituen udal-akta horiek toponimiarako duten mamia azpimarratu nahiko lukete.

Behin baino gehiagotan, liburu horiek dakarten berezitasunaz jardun gara, batez ere serie horrek ez duelako ohikoena edo arruntena izan daitekeen egiturarik. Egoera hau bereziki azpimarragarria da edukiari dagokionean, sorta horiek ez baitaude udalbatzaren batzarrez bakarrik osatuak; aitzitik, bilera horien erregistroak bolumenaren portzentaia oso txikia osatzen dute, bai, behintzat, XVII eta XVIII. gizaldietan. Hori dela eta, akta-liburu bezala har daitezkeen sorta horietan bestelako idatzi ugari txertatzen dira; udalbatzaren erabakiak islatzen dituztenak baina, izatez, akta moduan hartu behar ez direnak.

Eduki berezi horrek aberastasun gehiagarria ematen die aktei, baita toponimia biltzeko garaian ere. Liburu horietan josita dauden dokumentuen artean leku-izenak aipatzen dituzten anitz agiri daude, hala nola, bailarako auzoek udalbatzari zuzendutako eskaera desberdinak. Beraien bidez, eskatzaileek zuhaitzetako egurra eta zura mozteko asmoa agertzen diote udalbatzari, edota teilerietarako erregai gisa zerabilten otea hartzeko eskakizuna luzatzen dute. Hori guztia pagotxa da toponimiarako, hornigai horiek nondik atera nahi dituzten adierazi ez ezik, zertarako izango diren edo non erabiliko dituzten adierazten baitute. Batzuetan, eskaera oso xumeak dira eta ez digute informazio handirik ematen: 1711ko otsailean, adibidez, Sebastian Intxaurrandietak pago bat mozteko eskaera luzatzen zuen, bestelako daturik eman gabe (A-1-15-2, 61 au.-at.). Hogei urte lehenago, aldiz, Pedro Aranbururen erreguek informazio gehiago azaleratzen zuten. Agidanez, bere Lerinenea etxeko dolareek zura behar zuten eta horretarako, Eldoz etxe ondoko Martiniratzebaki edo “Martieiratzuebaki” barrutian zeuden hiru zuhaitz lepatu, zaharrak eta erreusak zirenak, erabili nahi zituen (A-1-7-1, 24 au.-at.); antzeko adibidea ematen digute San Juan Etxebestek 1721ean aurkeztutako asmoek (I Irudia). Ondorioz, leku-izen ugari ager ditzaketen agirien aurrean aurkitzen gara.

Gorrinzuloaga eta Galtziborda etxeen artetik egurra hartzeko baimen-eskaera,  Zuloaga oinetxeko lurrak ongarritze aldera (1721)

“San Juan de Echeueste, arrendatario de la casa solar de Zuloaga (…) que intenta hazer vna calera (…) no tiene cantidad vastante de leña (…) y ay en el terminado de entre las cassas de Gorrinzuloaga y Garciaborda…” (A-1-20-2, 200 au.)

Aberastasun honek balio gehigarria du, hainbat eta hainbat izen ez baitra Oiartzunek dituen toponimia-tresnetan ageri eta, hori dela eta, udal-aktek duten balioa azpimarratu nahiko genuke.

            Lehenago, ordea, ohar pare bat egin behar ditugu. Lehenengo eta behin, datozen lerroak udal-akten hustuketa-lanean oinarritzen dira soilik. Horrek, pentsa daitekeenez, muga nabarmenak dakartza. Begirada iturri horretan bakarrik jartzean, artxiboko beste sail batzuetan edo udal-artxibotik kanpoko dokumentuak baztertu dira, horien bidez azaleratu daitezkeen berriak alde batera utziz. Halaber, lerro hauetan aipamen hutsak egingo ditugu, izen bakoitzaren testuingurua eta datuak baztertuz, hala nola, kokapen zehatza, ondasun mota edo jabea. Hori egiteak luze joko luke, baina funtsezko tresna dugu leku-izena ondo aztertzeko.

Bigarrenik, erabiliko dugun iturria partziala da, akten hustuketak kontuen mamia bakarrik biltzen baitu, zeharkako informazioaren gehien-gehiena alboratuz. Modu honetan, zeharkako datuetan lor daitezkeen aipuak, batzuetan aipamen zuzenak bainoa zaharragoak izan daitezkeenak, baztertuko ditugu. Halaber, orain bilduko diren datuak hustuketa prozesuaren baitan aurkitutakoak dira, hau da, lan horrek orain arte jorratu duen kronologian oinarritzen dira; kasu honetan, 1658-1732 epean. Ez dira erabil daitezkeen iturri bakarra edo aspaldikoena, jakina (horren lekuko bikaina dugu 1499ko ondasunen erroldan), baina hala izanik ere, bildutako uzta nahiko adierazgarria delakoan gaude, udal-akta liburuek toponimiaren azterketarako duten balioa agerian utziz.

2.- Kronologia berriak: toponimo ezagunen bizitza aurreratuz

            Orain arteko lanei udal-akten informazioa gehituz eratzen den lehenengo multzo nagusia, dagoeneko bilduta dauden leku-izenek osatzen dute. Hala, iturri horreta beraiei buruzkoa datu gehiago topa daitezke. Berririk nabarmenenak kronologiari dagozkio, erran nahi baita, orain artean jasotako aipuak baino zaharragoak aurkitzea.

            Udal-akten hustuketari lotutako lehenengo emaitzak nahiko adierazgarriak dira: 164 toponimo ezagunen kronologia aurreratzea ahalbidetu dute. Behin-behineko zenbakiak dira, zenbait leku-izenetan zalantzak baititugu. Hori dela eta, zerrenda egiterakoan horietako hainbat baztertzea erabaki da: Militxorekin zerikusia izan dezakeen Miliko (?) (1715); Zubizabalen tankera duen Txibitxabal (1717); akaso Portuberrirekin lotuta dagoen Portuetxeberri (1710); Bidabietaren itxura duten Beobita edo Beobieta (1682); edo Uztalekura garamatzan eta 1708an ikusten dugun Uztarleku. Harreman horiek zuzenak balira, toponimo horien guztien bizitza uste baino lehenago hasiko litzateke. Nabarmenena Uztaleku genuke, bere lehenengo aipuak 232 urte aurreratuz. Zoritxarrez, ez gaude bat ere ziur eta hobe deritzogu horiek albo batera uztea.

Zerrendari dagokionez, hasieran, kronologia aldeak oso nabarmenak ez direla pentsa daiteke. Hala, berrogeita hamar urteko epeak hartzen baditugu, talderik handiena 51-100 urte bitartea duena da, ia %43rekin, eta horri 50 edo gutxiagoko kronologia aurrerapena ekarri dutenen multzoa batuz gero, portzentaia guztiaren %66,46 osatzen dute (I Taula).

I Taula

Toponimo ezagunen kronologia berriak

Epe aurrerapena (urteak)	Toponimo kopurua	%
50>	39	23,78
51-100	70	42,68
101-150	38	23,17
151-200	7	4,27
>201	10	6,1
GUZTIRA	164	100

Baina leku-izenen kronologia mende bete baino gehiago aurreratzen duen taldea portzentaia txikiagoa osatzen duen arren, ez da eskasa (%43,54) eta, horrez gain, baditu adibide esanguratsuak. Galbario edo Kalbario, horietako bat suerta daiteke. Bai aldaera hori zein Kalbariogurutzerena XVII. mende amaieratik dokumentatuak ditugu udal-aktetan: Kalbario hitza bera bakarrik dugu 1682, 1707 eta 1731ean eta Kalbariogurutze, berriz, 1683 eta 1690ean. Toponimia Txostenean, berriz, erro hori duten lau leku-izen daude, bat bera ere ez “Galbario” soilik: Galbarioaristi (1821), Galbariogurutze (datarik gabe), Galbariomendi (1989) edo Galbarione etxea (1857).

Dena den, aldaketarik nabarmenenak, zalantzarik gabe, datazioa bi mende baino lehenago aurreratzen duten leku-izenetan ditugu. Kuantitatiboki talde xumea da, 10 adibiderekin, baina dakartzen berrikuntza kronologikoak benetan adierazgarriak dira, kasu batzuetan ia hirurehun urteetara ailegatzen baita, edo hori gainditzen dute. Hor ditugu, besteak beste, Mandabidegia (321 urte), Kabiolaerreka (296 urte) eta Iraurgigoikoa (295 urte) (II Taula).

II Taula

Datazioa mende eta erdi baino gehiago aurreratzen duten toponimoak

Izena	Hustuketa	Txostena	Urte tartea
Mandabidegia	1668	1989	321
Kabiolaerreka	1693	1989	296
Iraurgigoikoa	1699	1895	295
Karobierreka	1707	1989	282
Ganboerreka	1720	1989	279
Larraska	1717	1989	272
Etxeberritxokoa	1692	1842	250
Etxeberria Eguzkitza	1730	1976	246
Epertegieta	1699	1940	241
Arizbakarra	1721	c. 1951	230
Ameztoieta	1672	1857	185
Araingaña	1730	1911	181
Otsandolatxiki	1725	1901	176
Errekaundi	1710	1885	175
Emetako Zelaiondoa	1715	1881	166
Martiñene	1717	1883	166
Armoratxiki	1718	1883	165

Dena den, hainbat adibidek hausnarketa handiagoak dakartzate, bereziki terminoak izen propio bat islatu baino, egoera geofisiko arrunt bati aipamena egin diezaiokenean eta orain arte jasotako aipamenen eta udal-aktetan topatzen denaren artean jauzi kronologiko nabarmena ikusten badugu. Arizbakarra, adibidez, mendeen poderioz leku desberdinei erreferentzia egin diezaieke; haritz bakarti bat hainbat ingurutan egon baitzitekeen. Aktetan 1721ean ageri den bitartean, Toponimia txostenak Luis Mari Mujikak bildutako aipua jasotzen du bakarrik, 1938-1951 arteko “amillaramendu liburuetan” topatutakoa.

Mandabidegi (1668)

“…propuso así bien que en el término que llaman Mandabidegui ay vn monte a propósito de poder dexar por monte brabo y porque al presente se alla muy espesso…” (A-1-3, 50 au.)

Ez da kasu bakarra. Eguzkitzaberri, adibidez, txostenean 1976tik aurrera dokumentatzen da, baina aktetan, 1730ean dugu, Etxeberria Eguzkitza aldaerarekin (A-1-29-1, 46 au. folioa). Mandabidegi, berriz, ez dago 1989 arte jasoa, baina XVII. mende erdialderan, dagoeneko, eremu jakin bati erreferentzia egiteko erabiltzen zen (II irudia). Zaila zaigu kontsultatutako agirietan horren aipamen eskasak topatu izana baina, bereziki, horien artean dagoen tarte kronologiko zabala.

3. Udal-akten erabilera, udal-iturri moduan

            Bigarren ondorioetako batek, udal-aktek Oiartzungo artxiboak gordetzen duen agirien artean duten indarra agerian uzten du. Horretarako, ezagunak diren leku-izenak zein iturritatik atera diren ikusi besterik ez dugu. Hala, gerta daiteke orain arte toponimoa dokumentatua bazegoen ere, berari lotutako erreferentzia guztiak udal artxibotik kanpo atera izana, edo udal artxiboko udal-aktak ez ziren beste sail batzuetako datuetan oinarritzea. Kasu hauetan, udal-akten bidez toponimoaren itzala handiagoa dela ikusi ahal izan da, bai kronologia aurreratzeko garaian edo, besterik gabek, leku-izenaren bide historikoa osatzeko. Lehen aipatu dugun moduan, orain arte bi akta-liburu besterik ez dira erabili, eta kronologia oso berantiarrekoak. Normala da, beraz, kasu batzuetan datazio aldaketak handiak izatea (III Taula).

III Taula

Toponimo ezagunak: Txostenean udal-artxiboko erreferentziarik ez dutenak, baina udal-aktetan agertzen direnen datazioak

Izena	Txostena	Aktak
Abaniko	1800	1694
Altamiragoikoa	1802	1725
Arizbakarra	c. 1951	1721
Arizluzeta	1757	1718
Epertieta	1940	1699
Estebantxipirena	1808	1730
Etxeberria Eguzkitza	1976	1730
Etxeberritxokoa	1842	1692
Indartenea	1802	1714
Iroizin	1802	1730
Karobi)erreka	1989	1707
Lartaunmendi	1820	1730
Mariandresene	1802	1688
Putzuaundieta	1713	1669
Sasiko	1818	1702
Telleribekoa	1742	1697
Tolaretxea	1800	1693

Hala, Mariandreseneri buruzko lehenengo aipua 1802koa da txostenean, eta ez da udal-artxiboko erreferentziarik jasotzen; akta-liburuek, berriz, 1688tik dokumentatzen dute (A-1-6-1, 65 au.). Kasu berean dugu Telleribekoa. Txostenean bildutako lehenengo aipu dokumentala 1742koa da eta aktek, berriz, aitzindariak 45 urte atzera azaltzen dizkigute, 1697an, Paskoal Joanikotena “Tejería  de Iusso” delakoaren jabe moduan aipatzen denean  (A-1-9-2, 158 au.-at.); ez, hori bakarrik. Hurrengo hamarkadetan finkatzen da, 1713-1732 urte bitartean hemeretzi agertzen baita.

Deigarriagoa gerta daiteke Emetako Zelaiondoa leku-izena. Egiari zor, ez dirudi idatzietan anitz aldiz ageri denik. Txostenak aipu bakarra jasotzen du eta gure uzta ere, fruitu bakarrera mugatzen da. Edonola ere, kronologia aldetik ezin adierazgarriagoa da: Txostenak, udal-artxiboko iturriak erabiliz, 1881 urteko aipua biltzen zuen; udal-aktek, berriz, mende t’erdi luze lehenago agertzen digute, 1715eko azaroan, hain zuzen ere (A-1-17-1, 219 au.-224 au.).

Bestetik, txostenak jasotzen dituen lehenengo bi aipamenen artean jauzi handia dagoenean, udal-aktetan tarteko aipuak topatu ahal izan dira. Larrabururi dagozkion lehenengo bi aipuak 1499 eta 1706koak dira, baina aktetan 1682an topa daiteke (A1-4-2, 99 au.-at.). Txopokone, berriz, 1591tik dokumentatua dago, baina Txostenak ez du 1638 eta 1799 artean inolako aipurik eta aktetan, berriz, 1688an ageri zaigu (A-1-6-1, 59 at.). Zapatarieneri buruz bildutako datuak 1675an hasten dira txostenean. Horren arabera, udal artxiboari lotutako zaharrenak 1906koak dira, baina aktetan 1688tik ageri zaigu (A-1-6-1, 162 au.); hau da, udal-iturrietan beraietan uste zena baino 200 urte lehenagoko datuak gordetzen dira.

Aragintxone baserria beste kasu bat da. Toponimia ikerketak aipu bakarra dakar, 1693koa, Loiolako Santutetiko Artxibotik ateratakoa (egiaz “Araquinchoene” litzateke, “q”-rekin agertzen baita agrian). Guk erabili ditugun aktetan, aldiz, zortzi aldiz topatu dugu “Arakintxonea” aldaeraren bitartez: behin 1715ean, hirutan 1716 urtean eta aipu bakarrarekin 1722, 1728, 1729 eta 1730 urteetan (2).

            Halaber, badira Txostenean garai jakin batetik aurrera desagertu egiten diren toponimoak baina udal-aktek jarraipen handiagoa ematen dietenak. Hori da Agirrebekoa etxea: txostenak 1499-1578 epean bakarrik datatzen du, gehienak udal-artxibotik kanpoko erreferentzietan. Aktetan, berriz, 1728ko aipu bat dago (A-1-29-1, 391 au.).

4.- Adibiderik adierazgarriena: toponimo berriak

            Ezbairik gabe, agiriek eman dezaketen fruiturik adierazgarriena orain arte bildu gabeko izenak topatzea da. Toponimo berriei dagokienez, 100 inguru dokumenta ditzakegu orain arte burututako lanean. Dena den, izen ezagunekin gertatu bezala, behin baino gehiagotan zalantzak agerikoak dira, bilduta daudenekin antz handia dutelako: 1693an ageri den Lanbarren Alta eta Lanbarrengarate; 1664ko Laparregi izena eta 1883tik aurrera dokumentatutako Lapurdegi; Erbideko ataka eta Aierbide; Txokelu eta Zokolo, honakoak ahaztu gabe: Makaguene (1715) eta Makatzaga (1802); Marturanegi (1721) eta Martuzenegi (1804); Olataburu (1708) eta Olaburu (1818); Otetxo (1719) eta Oteitza (1692); Unzuzabaleta (1708) eta Urtxabaleta (1753); Urdandazabal (1718) eta Urdantxabaleta (1753); Urrimendi (1709)  eta Arroimendi (1614); Aldamarro (1702) eta Aldaerarri (1620).

            Zalantza horiek alde batera utzita, aurkitutako izen ezezagunen artean batzuk guztiz berriak dira, aldez aurretik bildutakoekin lotutarik ez dutenak: Auntzelai (1676), Altxarriko zudia [sic, zubia?] (1707), Altzosi (1730), Altzuandi (1691), Amabiaritzeta (1697), Arizmakurreta, Azkonartxulo (1731), Gainametzaga (1705 eta 1727), Kaparribia (1716), Lumeraiturri (1731), Mendoza edo Mendoitza (1682, 1699), Mikelazulo (1702), Mitxeltxara (1732), Mugartza (1705), Olabasoa (1674), Txasito (1672), Zeabuta (1686) eta Zubitegi (1688).

Toponimo berri bat: Lumeraiturri (1731)

“conceda su castaño que a derrivado el viento en el parage conzegil nombrado Lumera Yturri” (A-1-30-1, 82 au.-at.)

            Toponimo berri hauek izan dezaketen arazoetako bat, eta ez txikiena, beraien kokapena jakiteko garaian izan dezakegu, agiriak ematen digun informazioaren arabera zehatzagoa edo lausoagoa delako. Ez dira gutxi inolako mugarik gabe aipatzen direnak, Lumeraiturrirekin ikus daitekeen moduan (III Irudia). Gauzak askoz gehiago errazten dira mugakide dituzten elementuak aipatzen direnan. Hala, Anabuno (Arañaburu?), Zaldirin ondoan dagoela dakigu, 1688an egiten den aipamenari esker: “plantar (…) robles junto al puesto llamado Anabuno, junto a Zaldiri…” (A-1-6-1, 48 au.). Igeltsozuloeta, berriz, Beloaga gazteluaren parean dugu, 1682an aipatzen den moduan: “…partido de Ielsso Çuloeta, junto al castillo de Beloaga…” (A-1-4-2, 120 at.). Hamarkada pare bat beranduago, 1704an aipatzen den Iru-udareeta, berriz, Arizabalo etxearen barruti ondoan zegoen (A-1-12-1, 79 au.).

Halaber, batzuetan eremu, barruti, leku edo izaera geofisiko orokorra duten izenen aurrean gaude, baina batzuetan, beraien ezaugarri fisikoak agerikoak dira. Hor dugu Mendoitza, Apatxeri lotutako etxalde edo basetxea, 1682an: “…en el partido que se empieza desde los mojones de la casseria de Bordassar, y de la casseria de Apache, llamada Mendoyza, asta Urcabegañeta…” (A-1-4-2, 66 au.); Mikelegi, berriz, 1699an auzune moduan aipatzen da: “los vezinos y jente del barrio de Miquelegui” (A-1-10-1, 277 au.; 1699). Halaber, Oiartzungo meatzaritza jarduerara bideratutako toponimo berriak agertu dira, Matxinmeatze edo Matximeatzeta bezala, 1693an (A-.1-8-1, 25 au. eta 34 at.).

            Dena den, kokapenaren inguruko kontuetan toponimoak berak lagun gaitzake, bereziki izen berriaren erroa ezaguna zaigunean. Izan ere, terminoak ez dira zeharo arrotzak; badira orain arte bildutakoekin harreman zuzena edo oso estua dutenak.  Horren lekuko dira ondorengoak: Aldabeburu (1664), Añarreazpi (1716), Antsillets Goikoa (“Antsillas de Susos”; 1722), Arandaranzapi (1720), Arbelaizburu (1726), Bidamakuetazpikoa (1719), Bunoanditxokoeta (1676), Eguzkitzaiturri (1710), Ganboxerreka (1720), Igeltsozuloeta (1682), Ibarreazpi (1730), Iratzetxabaleta (1726), Insusaingo mauka (1705), Irudareeta (1704; Udarieta), Kausueberri (1718), Lezantzintxipi (1711), Magdalena zelai (1664), Magdalena erreka (1716); Mastebordaberri (1701) eta Sistiagagibel (1708).

Nahiz eta erro horiekin aldaera ugari jasota egon, udal-akten hustuketak beste forma berriak aditzera ematen ditu, orain arte topatu gabekoak. Gogorregi toponimoak adibide adierazgarrri bat osatzen du. Behin-betiko toponimia-txostenan sei kontzeptu eratorri daude: Gogorregi beraz gain, Gogorregiberri, Gogorregiko erreka, Gogorregiko kaskoa, Gogorregilepo eta Gogorregizoki. Bada udal-akten hustuketak beste bat gehitzeko aukera ematen du, 1720an agertzen den Gogorregiko Aldapa, hain zuzen ere (A-1-20-1, 225 au.-226 au.). Egoera bertsuan dago Juansendoko burkaitza leku-izena, 1723an dokumentatua (A-1-23-1, 171 au.-171 at.) eta XVI. mende amaieratik ageri diren Juansendo, Juansendoberri, Juansendoerrota eta Juansendomaldaren senidea; edota dago Suantzarekin lotuta dagoen Suantzako burua (1723).

Adibide deigarriagoa osatzen du “Iraurgiazpikoa” edo, hobe esanda, “Iraurgui de Yuso”  delakoak, 1728an datatua (A-1-27-1, 391 au.). Orain arte, izenaren familiak hainbat kide zituen: Iraurgiaundi, Irauriguandiko erreka, Iraurgigoikoa, Iraurgitxiki eta Iraurgizubi bezalakoak genituen. “Iraurgi” berri hori euskaraz Iraurgiazpikoa edo Iraurgibekoa moduan itzul dezakegu, aldez aurretik dokumentatua dagoen Iraurgigoikoarekin parez-pare jarriz. Alabaina, 1728 aipuak bestelako berri adierazgarria ematen digu, “Iraurgui de Yuso” horrek bestelako izen bat baitzuen, dagoeneko ezaguna zen Iraurgitxiki, hain zuzen ere (IV Irudia). Modu honetan, aldaera berri bat eta bere baliokidea zein den jakiteaz gain, bildutakoaren inguruan datu berria dugu, bere datazioa ia ehun urtean atzeratzeko modua ematen digularik; izan ere, orain arte Iraurgitxikiri lotutako lehenengo aipamena 1818ko zen.

IV Irudia: “Iraurgui de Yuso” edo Iraurgitxiki (1728)

“…concederle permiso para que los pueda cortar en el parexe nombrado Yraurguichiqui o Yraurgui de Yuso” (A-1-27-1, 391 au.).

Beste kasuetan, udal-akten bidez izen eratorriak erroa bera baino lehenago dokumentatzeko aukera izan dugu. Hala, Ordoko toponimioren hasierako aipuak orain arte 1752koak baziren, non eta udal-artxiboko dokumentazioan baina aktetatik kanpoko agirietan,udalbatzaren erabakien erregistroetan Ordokagaraikoa 1707 eta 1711an azaltzen zaigu (A-1-13-2, 180 au.-at.; A-1-15-2, 230 au.-at.). Ondorioz, pentsatzekoa da Ordoko toponimoaren bizitza, gutxienez, 1707ra atzeratu behar dela, momentuz urte hartako edo zaharragoa den aipamenik lortu ez badugu ere.

Ildo horretatik, aurkitutako aldaera berriak ez dira beti jatorrizkoaren eratorriak; aitzitik, erroa bera dira aktetan dakusaguna. Hala, Txostenean Txarrantxabekoa eta Txarrantxagoikoa (biak 1802 urtean), eta Txarrantxaberri, 1883an ikusten ditugun bitartean, 1688ko udal-aktetan Altzibarko plazan dagoen Txarrantxa basetxearen berri dugu. Pentsatzekoa da, ziurra ez bada ere, azken ondasun higiezin horretatik beste hiruak garatu izana. Beste horrenbeste gertatzen da Killiriku aldaerarekin. 1681ean bertako teilatua konpontzeko asmoa azaltzen den bitartean (“adrezo del tejado de Quilliniqu, propio de este Valle”; A-1-10, 114 au.), toponimia txostenean berari lotuta aldaera bakarra biltzen da, eta horren eratorria da: Killirikupe, hain zuzen ere; hori bai, Killiniku baino hainbat urte lehenago, 1664an.

            Ikuspegi interesgarri bat toponimo baliokideen ingurukoa da. Topatutako hainbat toponimo berri, ezagunak ziren beste batzuk izendatzeko erabiltzen zirenez, bataren zein bestearen historian sakontzeko aukera dugu (V-VI Irudiak). Ez dira oso ugariak, baina banaka batzuk ikusteko aukera dago. Lehen Iraurgi de Yuso eta Iraurgitxikiren artekoa aipatu dugun bezala, Mikelazulo leku-izena Galardibibeli dagokio, 1702ko agiri batean azaltzen den moduan: “yntentamos celebrar por la tarde la fiesta en el paraje llamado Miquelazulo o Galardiguibel”. Gainera, aipamen horrek Galardigibelen dokumentatze-lanari eragiten dio, azken hau 1826tik aurrera baitago dokumentatua. Ostobiarain izena, berriz, 1704rako San Esteban Arizti moduan ezagunagoa bihurtzen ari zen (“en el terminado de Ostouiarain, que oy llaman San Esteuan Aristi”) (3).

Toponimo berrien baliokideak: Mikelazulo-Galardigibel (1702) eta Ostobiarain-San Esteban Arizti (1704)

“…yntentamos celebrar por la tarde la fiesta en el paraje llamado Miquelazulo o Galardiguibel, por el buen zuzeso que tenga en todas las  guerras de toda la monarquía nuestro rey, Felipe Quinto” (A-1-11-2, 131 au.)	Mikelazulo-Galardigibel
“…para serrar [sic, cerrar] sierto puesto de la casería de Beringarate y le ay en el terminado de Ostouiarain, que oy llaman San Esteuan Aristi, que linda con la juridisción de dicha casería…” (A-1-12-1, 331 au.-at.)	Otsoviaran

5.- Hainbat datu argituz

Azkenik, ez genuke atal hau amaitu nahi, hainbat leku-izen ezberdinen arteko harremanari so egin gabe, toponimo desberdinak baino, termino beraren garapen historikoaren isla direlako. Lehenengo eta behin, Antonsaroe eta Antonsoro ditugu. Txostenean, lehenengoaren bizitza, gutxienez XVII. mendearen azken laurdenean hasten dena, 1810 amaitzen da; bigarrenaren estreineko agerpena, aldiz, 1821 urtekoa dugu. Ezaguna da sarobeen desagerpen prozesuak kontzeptuaren galera edo, hobe esanda, eraldaketa dakarrela. Askotan “saro(b)e/saroi” hitza duten leku ugari “soro” bihurtu dira, garai horretan sarobea galduta zegoelako eta jendeari arrotza zitzaion kontua zenez, “soro” ipiniko zen. Eta bi leku-izen horien kasuan beste horrenbeste gertatu zela ematen du. Momentuz, udal-aktetan Antonsaroeri buruz 15 aipamen 1693-1725 artean topatzea, hori pentsatzera garamatza.

            Bigarren adibidea Felluar aldaera dugu, aktetan 1711ko maiatzean aipatzen dena (A-1-15-2, 133 au.-at.). Txostenak ere aldaera hori biltzen du, lehenengo aipua 1670 urteraino atzeratuz. Bertan ageri denez, kontzeptua Feloagazarrari lotzen zaio. Gure ustetan, baina, “Felluar” aldaera horren atzetik Fellibar legoke. Lehen aldaera Idisorekin batera ageri da, eremu batean zein bestean ezarritako mintegiei lotuta; eta ildo honetatik, Fellibar eta Idiso ere elkarrekin azaltzen dira, 1700, 1702 eta 1709 urteetan, kasu. Baina ez hori bakarrik, “Felluar” aldaera horrekin zerikusia duten beste batzuk aurkitu dira, eta era berean, horiek ere Fellibar-era garamatzate. Batetik, 1723ko ekainaren 19ko udalbatzarrean (A-1-23-1, 173 au.-at.), Txaradi, Saroe eta Fellubar barrutietan izandako suteen berri ematen da. Bestetik, eta sute horien ildo beretik, Pellubar forma dugu 1723ko apirilaren 1ean (A-1-23-1, 95 u.-at.).

Batzuetan, aipu zaharrago edo ugariagoak topatzeak, lekuen interpretazioaren gaineko zalantzak argitu ditzake. “Epertieta”-ren kasua izan daiteke hori. Toponimia Liburuan (127 orr.) aldaera hori zalantzazkotzat hartua da, “oso gutxi dokumentatua” dagoela adieraziz; Txostenean bilaketa egiten badugu, lehenengo aipua 1940koa dela ikusiko dugu. Egoera honen aurrean, izenaren balizko aldaera normalizatu bezala “Epertegieta” proposatu da. Udal-aktetan topatutako datuekin, hipotesi hori berresteko modua dagoela uste dugu, izan ere, Epertegieta aldaera hiru aldiz dokumentatua dugu 1699 eta.1708 urteetan, bertako hainbat haritz atera eta zenbait gaztain-landare sartzeko eskaerei esker (A-1-10-1, 299 folioa eta A-1-14-1, 35 eta 297 folioak).

Iago Irixoa Cortes

***

OHARRAK

(1) GOIKOETXEA LÓPEZ, I.; eta LEKUONA ANTZIZAR, I.: Oiartzungo toponimia. Oiartzun: Oiartzungo Udala, 2007; eta IKERMAP: Oiartzungo toponimiaren ikerketa orokorra. Behin-betiko txostena, 2007 (argitaragabea). Eskerrak eman nahi dizkiegu Koro Pascual artxibo-teknikariari eta Aitziber Arnaiz euskara-teknikariari, bigarren txosten horren kopia helarazteagatik.

(2) Gainera, bere inguruan beste datu interesgarri bat aipa dezakegu. Txostenak Aragintxone etxe hori Juanaberria izenekoarekin lotzen duen heinean, 1716ko apirilaren 29an ematen zaion beste izena Juanagartziene da; txostenean dokumentatzen ez den aldaera. Ikus A-1-17-2, 120 au.-at. eta 121 au. folioak).

(3) Ordezkapen prozesu hau, ordea, ez omen zen horren berria, 20 urte luze lehenago, 1681ean, San Esteban Arizti bi aldiz agertzen zaigulako (A-1-10, 34 au. eta 83 at.)

Anitz alditan entzun izan dugu Historia errepikatzen diren prozesu eta gertakarien bilduma dela, edota bere ezagutzak aurretik egindako akatsak ez errepikatzeko aukera ematen digula. Modu honetan, aspaldiko agirietan zehar buelta txikia ematea interesgarria izaten da, egun bizi ditugun egoerak, edo antzekoak, beste garai batzuetan eman zirela ikusteko parada ematen baitigu.

Hiru urte eta erdi besterik ez dira gobernu onerako autoen inguruan hitz egin genuela, elkarbizitza hobe baterako indarrean zeuden tokian tokiko xedapenei buruz, hain zuzen ere. Orduko hartan kera-dei edo etxeratze-aginduak ere aipatu genituen, horiek “bitxikeriatzat” joz, zeharo deigarria eta arrotza egin baitzitzaigun. Gaur egun, aldiz, “bitxikeria” izaera hori zeharo zaharkitua geratu da eta kera-deia gure egunerokoaren zati bihurtu da. Egoera hau profitatuz, duela hiruzpalau mende emandako egoeran sakondu nahi izan dugu, gaurkoarekin zenbait parekotasun topa baitaitezke.

1. Jokabide aproposak eta ordena publikoa bermatu nahian

Antzin Erregimeneko Oiartzunen, Gipuzkoan bezala, udal-hauteskundeak urtero ospatzen ziren. Udalbatza berriak bere jarduna “Gobernu Onerako Auto” delakoekin hasten zuen. Hauteskundeak Eguberrien ondorengo egunean ospatzen ziren, abenduaren 26an, eta, ondoren, gobernu berriaren lehenengo batzarrak, Gabon Zahar egunez edo Urte Berri aldera ospatutakoak, auto horiek adosten zituen.

Halako xedapenek araudi bat osatzen zuten. Ez ziren erregeak berretsitako ordenantza-multzo zabal bat, baina behin-behinean azaltzen ziren arazoei, edo egunerokotasunak agerian utzitakoei erantzuna emateko modu aproposa ziren. Hainbatetan, herria arautzen zuten ordenantzen bildumak uzten zituzten hutsuneen betelana egin zuten. XVII. menderako herriko bizitza arautzeko oso ohiko tresna bihurtu ziren. Xedapen-multzo labur edo luzeagoak osatuz, gobernu onerako autoetan azaldutakoak urtetik urtera errepikatzen ziren kontuak ziren lerrorik nagusienetan, tarteka-marteka aldaketaren bat sartuz edo berriak txertatuz. Bertan jorratutako gaiak aniztasun handia izan zezaketen, baina funtsean ideia bera zegoen: komunitatearen bizikidetza lasaia, ordena publikoa eta jokamolde aproposak bermatzea. Arauetako hainbatek ohitura duin eta portaera onen aldeko neurriak bilatzen zituzten, erlijio, ohore edo pertsonaren aurkako delituak ekiditeko asmoz, eta horretarako zenbait portaera kontrolatu, bideratu edo zuzendu nahi izan ziren (1).

Udalbatza berriak plazaratutako agindu hauek lehenengo akta liburuetatik ditugu, 1658tik. Aurreko urteetan halakorik plazaratu zen ala ez, ez dakigu, baina bizitza arautzeko garaian Oiartzunek bazuela aurrekari nabarmenik zuela aitortu behar dugu, 1501eko ordenantzak, hain zuzen ere. Arau-bilduma luze eta zehatz horretako zenbait gai gobernu onerako autoetan azalduko dira, beren horretan edo aldaketa batzuekin.

Orain bezala, orduko hartan talde izaera sustatzeko edo herritarren arteko loturak areagotzeko gune bat taberna eta ostatuek osatzen zuten. Hortaz, gizartearen portaera zuzenak bermatzeko udalbatzak aditzera ematen zituen arau horietan, tabernak interes eta kezka gai ziren. Horien inguruan adostutako arauren artean, 2020tik hona horren barneratua dagoen kera-dei edo etxeratze-agindua dugu. Ideia bat izateko, har dezagun 1713ko urtarrileko testu bat:

“Bailara honetako auzo eta biztanleak, eta bereziki morroi-lanetan eta gurasoen ardurapean daudenak, sagardoa eta pattarra saltzen diren taberna, ostatu eta lekuetatik beraien etxetara bil daitezela, hau da, udan gaueko bederatzitarako eta neguan zortzitarako, beloizko bi dukaten (…) eta zortzi eguneko kartzelaldiaren zigorpean, horretarako, kera-kanpaia ohikoa den moduan joko delarik”[1].

Aldeak alde, 1713ko adibide horrek eta gaur bizi dugun egoerak antzekotasun handiak dituzte. Hasteko, erakundeek bi garaietan tabernak begiz jota zituztelako.

2. Tabernak, jopuntuan

Tabernei lotutako lehenengo xedapenetan alkohola baino, beste jardun bat zen bereziki arriskutsutzat jotzen zena: jokoa. Eskola-kirolarekin batera joko-aretoak ireki diren neurri ulergaitz (edo gizarte-kontrolaren ondotik oso ulerkorra den) baten ondoan, Oiartzungo udalbatzak oso argi zuen; aspalditik, gainera. Lehen aipatu ditugun 1501eko ordenantzek, XVI. mendeko erregearen arauekin batera, jokoa arautzen saiatu ziren. Mende eta erdi beranduago, arazoak bere horretan zirauen du, 1658ko urtarrilean udalbatzak adostutako neurria aintzat hartzen badugu. Orduko hartan, tabernetan zeuden pertsonei kartak jai-egunetan eta arratsaldeko zazpitatik aurrera banatzea debekatu zen: “Que las taberneras no alteren el preçio del bino a más de lo que está rematado y que no den naipes a los que asisten en sus casas después de las siete de la noche y los días de fiesta asta acabar los dibinos ofiçios” (A-1-1, 1 au.-2 at.). Une horretatik aurrera, neurria etengabe errepikatzen joan zen.

Erabaki horrek ez zuen orain jorratzen ari garen etxeratze-aginduaren aipamen zuzenik, baina lerro artean, eta hurrengo hamarkadetako datuak aintzat hartuta, halakorik ez bazegoen, horretarako oinarriak jarri zituen behintzat. Hala, arratsaldeko 19:00etan Bailarako biztanle eta auzo guztiek beraien etxeetan bilduta egon behar zutenaren aipamenik egiten ez bazen ere, tabernek ordurako itxi behar zuten; eta tabernen itxialdiak kera-deiarekin lotura zuzena izan zuela aintzat hartzen badugu, etxeratze-agindua oren horretan ezarri zela pentsatzea zilegi da.

Zehaztapen interesgarri bat sartu zen 1664ko urtarrilaren 18an (A-1-1-2, 3 au.-5 at., 5. foliazioa). Lehenengo informazio esanguratsua data da, ez baitzen urte hasierako bileraren baitan adostutakoa neurri bat, pixka bat berandu hartutakoa baizik. Ondorioz, arazo berriren bati erantzuna emateko xedapena dirudi. Bigarren kontu azpimarragarria ordutegiarekin zerikusia du, malgutu egin baitzuen, arratsaldeko 19:00etatik 20:00etara atzeratuz.: “no den naypes desde las ocho de la noche en adelante”. Horrek, etxeratzeko orenaren baitan nolabaiteko eztabaidak izan zirela isla dezake, jendea ez zegoela ordura arte indarrean ezarritakoarekin guztiz ados. Hala, hori atzeratuz, jendearen haserrea apalduko zen.

Hasierako urte hauetan neurriak beren horretan mantendu ziren, eta taberna zen gobernu onerako autoen protagonista nagusietako bat. Alkoholaren kontsumoa baino, jokoa zen mandatarien buruan zegoena. Ordutegi kontuei dagokienez, tabernen jardunari estuki lotua zeuden, etxeratze-agindu orokor bati aipamenik egin gabe. Hala, tabernari eta ostalari lanetan ziharduten emakume zein gizonezkoei zuzendu zitzaien neurririk errepikatuena, kera-deiaren ondoren bertan zeudenei naipeak emateko debekua izan zen. Horrez gain, ezin zuten inor hartu, are gutxiago sozialki arriskutsuak izan zitezkeenak. Estatu Batuetan bageunde bezala, debekatuta zegoen errege-xedapenek jazarritako armak soinean eramatea, bereziki etxeratze-aginduaren ondoren, eta ostalari eta tabernariei halakorik zutenak hartzea debekatu zitzaien. Hala ikus daiteke 1677, 1680 eta 1682 urteetan (A-1-3-2, f. g.; A-1-4-1, 1 au.-3 at.; eta A-1-4-2, 3 au.-4 at.).

Baina luze jo gabe gauzak aldatzen hasi ziren, kontrola areagotuz. Ziurrenik aurreko urteetan argitara emandako xedapenek ez zuten uste bezain erantzun onik izan eta, ondorioz, kera-deiari lotutako erabakia sartzen hasi ziren urte hasierako xedapen-multzo horretan. Lehenengo aldiz 1674ko urtarrilaren 1ean dugu (A-1-2-2, 9 au.). Esan bezala, aldez aurretik sartua zegoelakoan gaude, nahiz eta tabernen jardunarekin lotuta bakarrik azaldu. Orduko hartan, ordea, etxera biltzeko aginduaren baitan zehaztapen batzuk gehitu ziren:

“Bailara honetan sortutakoak zein bertako auzoak eta biztanleak beraien etxeetara bil daitezela, Pazkora arteko epean gaueko zortzitan eta hemendik aurrera bederatzi eta erdietan, horretarako kanpai nagusia hamabi aldiz joko delarik, geldialdi moduan, beloizko bi dukaten eta zortzi eguneko kartzelaldiaren zigorpean”.

Azken finean, tabernarien erantzukizunaz gain, bezeroena beraiena zegoen. Horditzea ez zen bentariaren errua, edaten zuenarena baizik. Hori dela eta, 1680tik aurrera, kera-deiari lotutako neurriak bi multzotan bereiztuko dira lerrorik nagusienetan. Batetik, ostatu eta tabernen jarduera mugatzen zuten neurriak izango ditugu, alkohola eta joko banaketari eta jendea hartzeari lotutakoak. Bestetik, etxeratze-agindurako dei orokorra azalduko da, Bailarako biztanle eta auzo guztiei zuzendutakoa.

Irudiaren oharra: Kera-dei edo Etxeratze-aginduaren lehen aipamena (1674): “Que se recojan todos los naturales, vecinos y moradores d’este dicho valle para sus casas a las ocho de la noche asta la Pascua de Resurrezión y de ay adelante a las nueue y media para cuio efecto se tocará doze veces la campana maior que seruirá de quieta, pena de dos ducados de vellón y ocho días de cárzel”.

            Ezkilek ordua ematerakoan, jende guztiak tabernak utzi eta etxeetara joan behar zuen. Esan gabe doa biltze hau isil-isilik egin behar zela, inolako zalapartarik gabe. Alkoholaren eraginak, neurrien haserreak edo dena delakoak, ordea, isiltasun hori zail egiten zuen. Garai hartan ez zegoen gurutzatzeko edukiontzirik, baina baziren zarata atera edo giroa berotzeko bestelako trenak. Hasteko, betidanik eskura izan duguna: ahotsa. Modu honetan, gauez oihukatzea debekatu egin zen. Bigarrenik, baziren bestelako protagonista batzuk: danborjole eta dabolinjole edo txistulariak.

            Arau nagusi gisa, elizkizun garaitan ez jotzea debekatzen zitzaien, baina izan ziren Abemaria garaitan, iluntzean, beraien jarduna galarazi zuten mandatuak. Aurrekariak 1682 urtean ditugu, baina orduan, gero ikusiko dugunez, ingurumari jakin bati lotuak zeuden. Gerora, debekua urte guztira zabaldu zela ematen du eta 1698ko abenduaren 31n, Abemarien ondoren eta meza garaitan jotzea galarazi zitzaien, bi dukat eta zortzi eguneko kartzela-zigorpean: “que después de las Abemarías ni en tiempo de los dibinos ofiçios los tanboriles no tañan y zesen, so pena de dos ducados y ocho días de cárcel a los tamboriles” (A-1-10-1, 3 at.) (2).

            Neurri hauek guztiak ez ziren berehalakoan eman, arazoak sortzen joan ziren heinean baizik. Agiriek zenbait berrikuntza, aldaketa edo zuzenketaren berri ematen digute, tartean, eta gure egungo egoeran arrotza ez dena, ordutegiarena.

3. Ordutegi aldaketa

Garaiko gizartean indarrean zegoen egutegiak, orain darabilgunaren berdina bazen ere, bestelako ardatz batzuk zituen. Erlijioa (kanpai-hotsak tartean) eta urtaroak ziren urtea banatzen zutenak eta hala ikus dezakegu kera-deiaren kasuan ere. Hainbatetan urtaroen araberako bi multzo azalduko zaizkigu: Udako egutegia eta Negukoa. Beste batzuetan, berriz, erlijioa izango da ildoa goldatuko duena. Kasu honetan, mugarria Pazko eguna edo garaia dugu. Jakina denez, Pazkoa egutegi kristau-katolikoaren araberako sasoia da, ilargi-zikloaren araberakoa; zehazki, udaberriko ekinozioaren ondoren ematen den lehen ilargi-betearen aurreneko igandea da Pazko eguna. Ondorioz, ez du data finkorik, ilargiaren faseek martxo amaieratik apirila amaiera artean mugitzen baitute. Garai horretan egunak dezente luzatzen dira eta, beraz, udazken-neguko iluntasunetik aterata, egunaren argiaz gozatzeko aukera gehiago daude. Oiartzunen, Pazkoa aipatzen denean ez da bestelako datarik adierazten, urtaroetan ez bezala. Dena den, badakigu ospakizun hori ardatz hartzen zuten bestelako kontuek San Migel eguna zutela beste muturrean, udazkena zetorrenean, gutxi gorabehera.

Bi multzo horiek finkatzen zuten etxeratze-agindua, ordutegia bata eta bestearen arabera moldatuz. Kera-dei orokorraren aipamen zehatza agertzean, 1674 urrun horretan, etxeratze agindua 20:00etan ezarri zen Pazko egun arte, hots, udazken-neguan, eta hortik aurrera, udako ordutegian, 21:30ean. Gerora, 1705ean egutegia finkatu zenean, aldaketa txiki bat emango da. Negukoak bere horretan jarraituko duen bitartean, udakoa oren erdi atzeratuko da, 21:00etan jarriz. Gobernantza partekaturik ez zegoenez, herri bakoitzeko udal-ordezkariek hori aldatzeko aukera zuten. Hori, ordea, ez zen ordutegian eman zen aldaketa bakarra izan (Taula).

Taula: Kera-dei edo etxeratze-aginduetako ordutegiak (1658-1732) (*)

Urtea	Negua	Uda
1658-1662	19:00 (tabernen itxiera)	19:00 (?)
1665-1672	20:00 (tabernen itxiera)	20:00 (?)
1674-1683	20:00	21:30
1686	18:00 (morroiak) 20:00 (auzoak)	20:00 (morroiak) 21:30 (auzoak)
1688	19:00 (morroiak eta semeak) 20:00 (auzoak)	20:00 (morroiak eta semeak) 21:30 (auzoak)
1691	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1692	19:00 (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	20:00 (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1693	20	21
1694	19:00 (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	20:00 (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1695	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1696	20:00	21:00
1697	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1699-1701	Kera-deia (guztiak)	20:00? (morroiak) Kera-deia (auzoak)
1702	Abemaria (neska-mutilak) Kera-deia (guztiak)	Abemaria (neska-mutilak) 20:00? (morroiak) Kera-deia (auzoak)
1704	Kera-deia (guztiak)	20:00? (morroiak) Kera-deia (auzoak)
1705-1732	20:00 (=kera-deia) (guztiak)	21:00 (=kera-deia) (guztiak)

(*) Taulari lotutako oharra: Abenduaren 30 edo 31n emandako aginduak hurrengo urtekotzak hartu ditugu, urte politikoa abenduaren 26an hasten bitzen. Bestalde, 1693 eta 1696an morroi eta mutilei aipamena egiten zaie, baina inolako ordutegi propiorik gabe.

Aipatu dugun moduan, Etxeratze-aginduaren aipu zehatza izan aurretiko garaian, hau da, 1658-1672 artean, orenaren kontuak taberna giroari lotuta zeuden. Ordutegiaren aipamena tabernan naiperik ez banatzeko aginduetan azalduko zaigu. 1658ko urtarrilaren 1ean, debeku hori arratsaldeko 19:00etatik aurrera ezarri zen. Arau honek hainbat urtez indarrean jarraitu zuen. Hala aditzera ematen dute 1660 eta 1661eko kasuek, non, muga, “ilundu ondoren” (“después de anocheçido”) jartzen baizuten, hots, Abemaria garaitan. Garai horretako agirietan (eta taulan) azaltzen denez, Abemaria iluntzeko 19:00etan zegoen ezarrita, bai behintzat, neguari dagokionean. Baina, nonbait, hasierako ordutegi hau eskasa iruditu zitzaien Oiartzungo agintariei, eta 1670eko hamarkada erdialdean gehiago zabaldu zuten, aurreko paragrafo batean ikusi dugun moduan.

Aldaketa hauez gain, oso interesgarria da ordutegiak zuen isla soziala. Urte batzuetan gizatalde desberdinen arabera antolatua zegoen. Hasiera batean, 1686-1704 artean, morroiak eta gurasoen agintepean zeuden mutilek ordutegi murriztuagoa izan zuen. Lerrorik nagusienetan nagusiek baino ordubete lehenago bildu behar ziren etxera, Abemaria garaian. Bestela esanda, kera-dei nagusia 20:00 eta 21:00etan (edo 21:30ean) zen bitartean, morroiek eta gazteek udan 19:00etan egon behar zuten etxean eta neguan, berriz, 20:00etan.

Horrez gain, izan zen bestelako moldaketa eta gorabeherarik. Lehenengo aldaketa 1686-1688 artean dugu. Ordura arte morroien neguko ordutegia 18:00etan ezarrita zegoen eta urte horietan 19:00etara luzatu zen, hori egiteko arrazoiak ezezagunak zaizkigularik. Beranduago, 1693 eta 1696ko ekitaldietan, nahiz eta morroi eta mutilak kera-dei agindu orokorrean aparte aipatu, aipamen horrek ez zuen ordutegiaren aldetik ageriko desberdintasunik ekarri, hau da, etxeratzeko garaia guztientzako berdina zela ematen du: “Que todos los vecinos y moradores de este dicho Valle, de qualquiera calidad que sean, y especialmente los mozos que siruen a sus amos y los que estubieren deuajo de la patria potestad, se recojan a sus casas, a sauer, de ybierno para las ocho oras de la noche y de berano para las nuebe, y en esta oras se dará la queda, pena de dos ducados y ocho días de cárcel por cada bez”  (A-1-8-1, 2 au.; 1693ko urtarrilak 1).

Alabaina, bi aipamen horiek kenduta, lerrorik nagusienetan morroiek ordubete lehenago etxeratu behar zuten, eta hala izan zen 1698ko abendura arte. Orduko agintaldian beraien ordutegia beste biztanleek zutenarekin parekatu zen, esparru horretan nolabaiteko mugarria finkatuz. Horren lekuko ditugu handik gutxira, 1699ko abenduan, edota hamar urte beranduago, 1711n, adierazitakoak:

“Atento sus merçedes han considerado que de la yntroduzión y rigurosso precepto que obserbaban en otros años de las multas con pretesto de la queda se an experimentado muchas ynquietudes entre los vezinos nobles de él, y con el deseo de conserbar el pueblo en paz y quietud conforme el decreto del ayuntamiento general echo el año pasado de nobenta y ocho declarando cómo se auía de entender dicho precepto de la queda y comforme las leyes del reyno, hordenan y mandan sus mercedes que los mozos que están a soldada y los que están debajo de la patria potestad se recojan para la ora de la queda en el ybierno [sic] y en berano, como se obserbaba antes”.

            Kera-deiaren aitzakiapean ezarritako isunek sortutako hika-mika horien arrasto dokumental agerikorik ez dugu topatu, baina beste zantzu batzuk badira, urte eta erdi lehenagokoak. Oiartzungo udalbatzak bikarioari idatzi bat zuzendu zion 1697ko ekainaren batean, hainbat erabaki elizan aditzera eman zitzan. Horien artean etxeratze-aginduari lotutako bat zegoen. Agidanez, kanpaiek etxera joateko deia ematen zutenean, auzune batekoak besteetara zihoazen, taberna, ostatu edo lekuren bat irekita aurkitzeko itxaropenaz. Honek arazo eta kalapitak sortzen omen zituen (“ocasiones y desórdenes en la república”) eta hori saiheste aldera, emakume-tabernariei gogorarazten zitzaien kera-deitik kanpo ezin zutela ez jenderik onartu, ezta bertaratzen zirenei ardo eta sagardorik saldu ere (A-1-9-2, 176 au.).

            Arazo horiek 1698 amaieran morroiei ordutegi malguago bat ematearen oinarrian zeuden ala ez, ez dakigu. Agian, agintariek, eragozpenak ordutegi malguago batekin konponduko zirelakoan zeuden. Edonola ere, argi dago morroi eta mutilen taldeak zaintza edo ardura berezi bat ekarri zuela. Urte batzuetan kera-dei agindua morroiei berariaz zuzendu zitzaien eta ez Bailarako biztanleei, 1707, 1708 eta 1709ko urtarrilean ikus daitekeen moduan. Dena den, kasu hauetan ere 20:00 eta 21:00etako ordutegiak guztientzako berdina zela ulertu behar dugu, bentariei ordu horretatik aurrera edaririk ematea debekatu baitzieten. Horrez gain, bertan zeudenak kaleratu behar zituzten eta eragozpenen bat izanez gero, tabernariek udalbatzari arazoaren berri eman behar zioten, tentsiogune izaten jarraitzen zutela islatuz: “que las taberneras después de la dicha queda no admitan a ninguna persona en sus tabernas (…) y si se les resistieren en no querer salir, den quenta a los señores del gobierno” (A-1-14-2, 6 au.).

Edonola ere, eta arazoak arazo, 1705etik aurrera guztiek ordutegi bera izan zuten: neguan 20:00etan eta udan 21:00etan.

4. Eramateko edaria

            Ikusten ari garenez, kera-deiak eta tabernek lotura estua izan zuten. Halako guneetan iluntzean ematen zen giroa nolabait zuzendu edo txukundu nahi zen, ostalari, bentari edo tabernarien lana zorrozki zainduz. Alabaina, muga hauetatik harago, profesional horiek bazuten negozioarekin jarraitzeko aukerarik eta, horrek ere, egungo egoerarekin parekotasunak isla ditzake.

Lerrorik nagusienetan, tabernari lanetan ziharduten gizon zein emakumeek, kera-deiaren ondoren ardoa eta sagardoa saltzea debekatua zuten. Garai hartan, ordea, bazegoen arima pizten zuen hirugarren likido bat: pattarra. Honekin beste biekin lortutako debeku bera burutzen saiatu ziren Oiartzungo agintariak, 1693 urtarrilean, adibidez (A-1-8-2, 1 au.-at.). Baina handik urtebetera pattarraren salmenta hau baimendu zen, baldintza bakarrarekin: saltzen zen pattar hori, erosleak bere etxean edateko izan behar zuen; “eramateko edaria” formularen aitzindari argia dugu. Zaharrak berri, beste behin ere. Gainera, garai hartan (eta duela zenbait hamarkada arte) plastikorik ez zegoen, gauza berrien ekoizpena askoz motelagoa zen eta, ondorioz, gauzak konpondu beharra oso agerikoa zen. Ondorioz, bezero bakoitza bere etxetik joango zen bere pitxer, edalontzi, zahato edo larruekin eta, agian, baita ura eta esnetarako erabiltzen ziren suilekin ere, ontzi horietan guztietan pattarra etxean edo etxera bidean edateko asmoz.

Edarien eramangarriak hainbat urtez iraun zuen, 1694-1699 artean dokumentatua dugularik. Alabaina, azken urte horren amaieran debekua berriz sartu zen eta geroztik “etxera eramateko” zerbitzu hori desagertu zela ematen du. Salbuespena, eta edari guztiei zabalduta, 1715ean dugu, non, ardo, sagardo eta pattarra banatzen duten emakume-tabernariei, kera-deiak jo ondoren halako elikagairik inori ez ematea agintzen zitzaien, beraien etxeetarako eskatzen zutenei izan ezik (2. irudia).

Irudiaren oharra: Edari eramangarrrien aitzindariak (1715): “…dicha pena, se les manda a las taberneras de vino y sidra y aguardiente que después de dada la queda no den ninguno de estos alimentos a ninguna persona si no es a los que piden pa[ra] sus casas” (A-1-17-1, 4 au.-at.).

Beste hainbatetan bezala, udal-aktek ez digute aldaketa hauen zergatiaren ageriko arrazorik ematen. Agian baimena eman izana debeku zorrotz bat baino okerragoa suertatu zen. Azken finean, tabernariek ahalik eta negozio onena egiteko prest egonen ziren eta udalbatzaren erabakiek sal zitekeen likido kopuruaren inguruan ageriko aipamenik egiten ez zutenez, ahal zuten gehiena (eta salneurririk garestienean) salduko zuten, etxean horditzeko arriskua areagotuz.

5. Morroi eta gazteak, errudun nagusiak baina ez bakarrak

Aurreko lerroetan aditzera eman dugun ideia nagusietako bat kera-deiaren oinarrian tabernak zeudela izan da. Modu berean, leku horiek bi aldeko txanpona zirela ikusi dugu: alde batetik, tabernari, ostalari eta bentarien ardura zegoen; bestetik, bezeroen erantzukizuna. Hirugarrenik, etxeratze-aginduetan gizarte-taldeek zuten garrantziaz aritu gara. Eta azken hau da, hain zuzen ere, gaurkotasuna duen beste kontu batera garamatzana.

Ikusitakoaren arabera, agintariek argi zuten gobernatzen zailagoa zen gizarte-azienda zeinek osatzen zuen: morroiak, soldatapeko gazteak eta nerabeak, bai mutilak zein neskatoak. Beraien aipamen hutsak azterketa sakonago bat mereziko luke, halako lanetan zebiltzanek Antzin Erregimeneko Oiartzunen zuten papera aztertzeko. Gure lerro hauei dagokienez, agiriek “mozo” hitza darabilte ia etengabean. Horrek esan nahi du gizonezko gazteen aurrean gaudela, nerabeak bereziki. Horiei, gurasoen ardurapean zeuden semeak batu behar dizkiegu, beraiekin batera aipatuak izaten baitira.

Aurreko garaietan heldutasuna edo, hobe esanda, helduen mundura gu baino askoz azkarrago ailegatzen ziren gazteak, baina egun bezala, hormonak dantzan zebiltzan; eta horri alkohola, jokoa, gaua, taberna, jai eta gau giroa batzen badiegu, berehala uler dezakegu agintarien kezka. Are gehiago garai hartako gizartean indarkeria, ohorearen defentsa eta armak soinean eramatea ondo barneratuak zeudenean.

Soldatapeko morroien aipuak 1660 eta 1661ean ikus badaitezke ere (“no den naypez a los que asisten en sus casas después de anocheçido ni den a los criados que estuuieren a soldada”), hurrengo urteetan isiltasuna da nagusi; ez dira 1676ko abenduaren 31 arte azalduko. Orduko hartan jokoa galarazteko agindu orokorra zabaldu zen, ostalariei 20:00etatik aurrera naipeak banatzea debekatuz. Alabaina, ondoren xedapen zehatz bat etorri zen, mutil eta soldatapeko morroiei naipeak inoizko garaitan ez emateko adieraziz: “que los taberneros ni mesoneros no den en ningún tiempo naipes a mozos y criados que están a soldada” (A-1-3-1, 7 au.).

Argi dago talde honek agintariek artega zituela, ordutegi goiztiarrago bat izateak ondo islatzen duen moduan. Baina beraiez aparte bazeuden Bailarako gobernuan kezka pizten zuen bestelako gizatalderik. Horien artean neska gazteak ditugu, beraiei propio zuzendutako etxeratze-aginduak 1698-1701 epean dokumentatu daitezkeelarik. Beraiek ere Abemaria garaian joan behar zuten etxera, edo 1698ko abenduan zioten moduan: “que de noches, después de las Abemarías, asta el tiempo de la queda, se retiren tanbién las mozas a sus casas” (A-1-10-1, 4 at.). Handik urte gutxira, 1701eko abenduan, aldiz, agindu bera neska-mutilei zabaldu zitzaien: “Que de noches, después de las Abemarías hasta el tiempo de la queda, se retiren también los mozos y mozas a sus casas” (A-1-11-2, 3 at.). Antza denez, azken talde honek morroiena baino muga handiagoak zituen.

            Dena den, errua ez zuten gazteek bakarrik. Neskatoei agindua modu zuzenean lehenengo aldiz eman zitzaienean, 1698ko abenduaren 31n, gazte edo nerabeen kasuaz harago, beste errealitate sozial bat geratu zen agerian. Egun hartako aginduak, ordutik aurrera ohikoa bihurtuko zenak, ezin argiago uzten zuen: kera-deiaren ondotik etxera joateko betebeharra morroiei eta beraien gurasoekin bizi ziren mutilei ematen bazitzaien ere, horretan ezkondutako gizonek eta agureek izan zezaketen eragina ere agerian uzten zen. Hala, azken horiei mutilekin traturik izatea debekatzen zitzaien: “que los hombres casados y ancianos de noche en tauernas ni en otras partes no tomen conuersasión de juego ni otro con los mozos ni de los que están a soldada so la misma pena y ocho días de cárcel” (A-1-10-1, 2 au.-6 at.).

            Azken finean, adin guztietakoak ziren komunitate oiartzuarraren partaide, bai egunerokoan baina baita egun seinalatuetan ere. Jairik nagusienak gerturatzean, mozorrotzeko ohiturak anitz zorigaizto, haserre, zarata, liskar eta etsaitasunei leku egiten zien. Traza larria hartu zuten 1682ko San Joan, San Martzial eta San Pedro jaiek, hildako eta guzti (ikus Oiartzun jai giroan eta Xanixtebanak, 2020, 29-32 orr.). Hori dela eta, urte horretako irailean, eta etorkizuneko arazoak ekidite aldera hartu ziren neurrien artean, kera-deiaren ondoren, hau da, 21:00etatik aurrera, dantzak eta txistularien jarduna galaraziz (A-1-4-2, 174 au.-176 at.).

Testuinguru edo gertakari jakin batzuek ere eragina izan zuen etxeratze-aginduen arautzean. Horietako bat lapurretak ditugu. Kera-deia Bailarakoen segurtasuna mantentzeko luzatzen zen, baina baita lapurretak saihesteko ere. Hala, 1695 urtearen amaieran Elizgibel aldeko elizako atea zulatu izanaren ondorioz, etxeratze agindua jo ondoren bertatik ibiltzea debekatu zen (A-1-8-3, 208 au.-at.).

Beste esparru batek gerrarekin zerikusia du. Alde batetik, Aro Berria gerraz betetako garaia izanik, Bailaran soldaduen presentzia behin baino gehiagotan eman zelako. Bestetik, Frantzia eta Espainiako Kororen arteko harreman politikoek bateko zein besteko seme-alaben ezkontzak ekarri zituelako eta horren ondorioz, errege-segizioa Bailaratik pasa zelako, Luis I.aren alargun Luisa Elisabet Orleanskoa  1725ean Frantziara itzuli zenean bezala.

Jakina da soldaduen egonaldiak ez zeudela oso ondo ikusiak, ez beraien portaeragatik, ezta herrietako gobernuburu, auzo eta biztanleei zekarzkieketen ondorio eta eskortzu ekonomiko handiengatik ere. Beraz, 1726ko abuztuan Iruñeatik zetozen bost konpainia Bailaran kuartelaratu behar zirela jakiteak, neurri adierazgarri zenbait ekarri zuen (A-1-26-1, 237 au. eta 246 au.). Horietako bat da azpimarratu behar dena, etxeratze-agindu edo kera-deiaren ondoren Elizaldeko plazan oihukatzen eta soldaduak aztoratzen aritzea galarazten  baitzuen: “que ninguna persona de qualquiera calidad y condición sea, no ande después de la queda en esta plaza relinchandi ni dando escándalo a los soldados ni a otro alguno”. Militarren behin-behineko igaroaldiak ez ziren txapelokerren egunerokoak, baina hala ere, herri honetan ezagunak diren irudiak sortuko zituen.

***

Tabernak itxita, edari eramangarriak, etxeratze-aginduaren ordutegi aldaketa edo gazteengan begirada jartzea. Guretzako berrikuntzak direnak eta batzuen aburuz orain arte ikusi gabeak geundenak, duela hainbat mende eguneroko kontua ziren. Izurritearen ondorioz ala horren beharrik gabe. Oiartzungo agiriek argi utzi dute hori, gertakariak bere lekuan jartzeko orduan Historian murgiltzearen beharra agerian utziz.

Iago Irixoa Cortes

OHARRAK: 

(1) SALAZAR ARECHALDE, J. I.: “Ordenanzas de Orduña: de la Edad Media a la Ilustraicón”. In: Vasconia  36 (2009), 129-130 orr. (121-134); SORIA SESÉ, L.: Derecho municipal guipuzcoano (categorías normativas y comportamientos sociales). Oñati: HAAP, 1992, 27-29 etaa 41-58 orr. Ald. PORRAS ARBOLEDAS, P. A.: “La vida cotidiana en el Motril de la Época Moderna a través de los Autos de Buen Gobierno”. In: Cuadernos de Historia del Derecho, 2005 (12), 151-177 orr., bereziki, 155-156. Goizuetan, adibidez, arau hauei “urtero argitaartzen diren ordenantza” moduan aipamena egiten zaie 1825ean. Agiri honek garaiko bertsio elebiduna gorde du, eta euskarazkoan honela definitzen dira: “Goizuetaco villac bere governu oneraco (…) disponituric dauquien ordenanzac”. Ikus, TREBIÑO, I..: Administrazio zibileko testui historikoak. Oñati: HAEE, 2001, 279-294 orr, bereziki, 288 eta 293 orr.

(2) Ildo honetatik, Bailara beste erakunde boteretsu batzuen aginduei aurre  hartu ziela ematen du. Horren lekuko ditugu 1699ko otsailean Iruñeko gotzaindegiak hartutako neurriak (A-1-10-1, 149 au. eta hh. folioak). Gotzain-epaile edo probisorearen aginduak, danbolin eta arrabita jotzen zutenei Abemaria garaitik aurrera Bailarako baserrietan eta plazetan ez jotzeko debekua ezarri zien, eskumikatze eta 50 dukateko zigorpean. Bailarak erabakiari aurre egin nahi izan zion, halakorik ospatzen ez zelako eta  bestetik, usadioen aurka zihoala azalduz, lekuko agintariek horren inguruan nola jardun erabakitzeko eskumena udalbatzarena zela argudiatuz.

(3) Ald. GARMENDIA LARRAÑAGA, J.: El criado o “morroi”: visión etno-histórica. Donostia: Eusko Ikaskuntza, 2007³; LÓPEZ IGLESIAS, Fl.: “Los criados en la Asturias del Antiguo Régimen”. In: BRIEA, 150 (1997), 151-172 orr.; LORENZO PINAR, Fco. J.: “Los criados salmantinos durante el siglo XVII (1601-1650): las condiciones laborales”. In: Obradoiro de Historia Moderna, 18 (2009), 233-261 orr.; LORENZO PINAR, Fco. J.: “Los criados salmantinos durante el siglo XVII (1601-1650): conflictividad social y actitudes ante la muerte (II)”. In: Studia Historica. Historia Moderna, 31 (2009) 275-304 orr., bereziki 287-290.

---

[1] “Que los vezinos y moradores d’este Valle y en espeçial los que están sirbiendo y debaxo de la patria potestad se retiren a su casa de las tauernas y posadas de paraxes donde se vende sidra y aguardientes y de las plazas y barrios. A sauer, de verano para las nuebe oras de la noche y en el ybierno [sic] para las ocho, pena de dos ducados de vellón (…) \y ocho días de cárcel/ y para ello se tocará la canpana de la queda como se acostunbra (079-00039_0004.jpg)