Artxiboak - Page 3 of 8

Category: <span>Artxiboak</span>

Artxiboak Bisita gidatuak Bloga Eburniko kattana Erakusketak Liburutegiak Lugorri

Artxiboak

Ataun Far West

2021-03-252021-03-25

Lanera joateko egunerokotasunean konturatu naiz herri honen berezitasunaz, bi lurralde ezberdinen elkargunea baita. Egungo egoerak, itxiera perimetralarekin, herri honen izaera estrategikoa nabarmentzen du erabat.

Izaera hau ez da berria, Ataungo udal artxibo historikoak frogatzen duen moduan, mugan egotearen ondorioz sortutako dokumentazio asko gordetzen baitu. Gaurkoan, bereziki bi lanbide zaharren arteko muga ia ikustezina izango dugu hizpide: alde batetik kontrabandistak, eta bestetik bidelapurrak
.
1759ko neguko gau hotz batean Ataungo alkateak eta beste zenbait herritarrek bikote susmagarri bat ikusi zuten udaletxearen parean. Hauek jarraitu eta hilerri zaharrean harrapatu zituzten. Bi gaizkileen deskribapen zehatza egiten dute agirian, berrogei urte baino gutxiago omen zutela eta soinean zeramaten arropa eta zapeten berri emanaz. Baina, aurpegiak ez omen zituzten ikusi “…por que las tenían quasi cubiertas el uno con su sombrero calado y el otro con su montera calada…” (sic.).

Bikote hau miatzean tabako poltsa bat zeramatela ikusi zuten ataundarrek. Protokoloa jarraituz, bi herritar geratu ziren kontrabandista hauen ihesa ekiditeko zaintzan, kasu honetan sakristaua. Baina goizeko hiruretan dena aldatu zen, halako batean atxilotuetako batek pistola atera eta bi zaindariak armaz mehatxatu zituen, “…diciendo al testigo y al dicho Zavala que a qualquiera mobimiento que hicieren los matarían…” (sic.). Honela, bi kontrabandistek ihes egitea lortu eta bere lanarekin jarraitu zuten, ez zen inoiz hauen berri gehiagorik egon.

Armen presentziak adierazten du Ataungo bideak ez zirela guztiz leku seguruak, edota gure kontrabandistak aukera azaltzen bazen bidelapur bihurtu zitezkeela. Honako pasartea bezalako beste asko aurki ditzazkegu Ataungo artxibo historikoan. Herri honek ez du bakeroen pelikuletatik inbidiatzeko askorik.

Beñat Ziarra

Artxiboak

Testuinguruaren garrantzia artxiboetan

2021-03-022021-03-02

Artxibozainontzat –eta historialarientzat- oso garrantzitsua da testuingurua. Dokumentu bat momentu eta behar konkretu batengatik eratzen da; ezinbestean. Egunak, hilabeteak eta urteak igaro ahala, sorkuntza testuinguru hori eraldatzen joaten da. Horregatik, balio historikoa duen idatzi batek, mementu hartaz, lehen mailako informazioa -zuzena- helarazten digu. Dokumentuak garaiko testuingurua ezagutzen laguntzeaz gain, historiak idatzia hobeto ulertzen laguntzen digu: sorgin-gurpil bat eratuz.

Artxibozaintza modernoa XIX. mendean garatu zen. Ordura arte gaiaren, dokumentu-tipologiaren edo euskarriaren ezaugarrien arabera sailkatzen zen. Modu honetan dokumentuen jatorrizko ordena apurtzen da, informazioa betirako galtzen da. Zaila egiten zaigu geuri ere, askotan, sailkapen organiko-funtzionalak errespetatzea: maiz dokumentazioa oso nahasturik egoten da eta bertako informazioa berreskuratzeko modu bakarra gaikako sailkapen bat egitea izaten da. Dena den, artxibozain orok presente izen behar du testuinguruak – sailkapenak – duen garrantzia, gure arloaren giltzarria da.

Erabiltzaileak harri berarekin egiten dute topo. Informazio konkretu baten bila etortzen dira, baina funts, sail eta dokumentuek ez dute, hitzez-hitz, gurako luketen moduan erantzuten: zeharka irakurri behar da. Dokumentu bat funtzio konkretu bat egiteko jaio bazen ere, ikuspuntu desberdinetatik aztertuta informazio andana eman dezake.

Museo batera joan eta bertako objektuak ikustean berdina pasatzen da. Materialak bere horretan informazioa ematen digu, baina bere testuinguru-arkeologikoa eta -historikoa ezagutuz gero ikuspuntu zabalagoz aztertu ahalko dugu. Historialariek, beraz, iturri materialak zeharka irakurri behar dituzte: testuingurua leitu.

Klara Gorosabel Zaldibia

Artxiboak

Etxeratze-agindu edo kera-deiak: Historiaren ildoak errepikatuz

2021-02-192021-02-22

Anitz alditan entzun izan dugu Historia errepikatzen diren prozesu eta gertakarien bilduma dela, edota bere ezagutzak aurretik egindako akatsak ez errepikatzeko aukera ematen digula. Modu honetan, aspaldiko agirietan zehar buelta txikia ematea interesgarria izaten da, egun bizi ditugun egoerak, edo antzekoak, beste garai batzuetan eman zirela ikusteko parada ematen baitigu.

Hiru urte eta erdi besterik ez dira gobernu onerako autoen inguruan hitz egin genuela, elkarbizitza hobe baterako indarrean zeuden tokian tokiko xedapenei buruz, hain zuzen ere. Orduko hartan kera-dei edo etxeratze-aginduak ere aipatu genituen, horiek “bitxikeriatzat” joz, zeharo deigarria eta arrotza egin baitzitzaigun. Gaur egun, aldiz, “bitxikeria” izaera hori zeharo zaharkitua geratu da eta kera-deia gure egunerokoaren zati bihurtu da. Egoera hau profitatuz, duela hiruzpalau mende emandako egoeran sakondu nahi izan dugu, gaurkoarekin zenbait parekotasun topa baitaitezke.

1. Jokabide aproposak eta ordena publikoa bermatu nahian

Antzin Erregimeneko Oiartzunen, Gipuzkoan bezala, udal-hauteskundeak urtero ospatzen ziren. Udalbatza berriak bere jarduna “Gobernu Onerako Auto” delakoekin hasten zuen. Hauteskundeak Eguberrien ondorengo egunean ospatzen ziren, abenduaren 26an, eta, ondoren, gobernu berriaren lehenengo batzarrak, Gabon Zahar egunez edo Urte Berri aldera ospatutakoak, auto horiek adosten zituen.

Halako xedapenek araudi bat osatzen zuten. Ez ziren erregeak berretsitako ordenantza-multzo zabal bat, baina behin-behinean azaltzen ziren arazoei, edo egunerokotasunak agerian utzitakoei erantzuna emateko modu aproposa ziren. Hainbatetan, herria arautzen zuten ordenantzen bildumak uzten zituzten hutsuneen betelana egin zuten. XVII. menderako herriko bizitza arautzeko oso ohiko tresna bihurtu ziren. Xedapen-multzo labur edo luzeagoak osatuz, gobernu onerako autoetan azaldutakoak urtetik urtera errepikatzen ziren kontuak ziren lerrorik nagusienetan, tarteka-marteka aldaketaren bat sartuz edo berriak txertatuz. Bertan jorratutako gaiak aniztasun handia izan zezaketen, baina funtsean ideia bera zegoen: komunitatearen bizikidetza lasaia, ordena publikoa eta jokamolde aproposak bermatzea. Arauetako hainbatek ohitura duin eta portaera onen aldeko neurriak bilatzen zituzten, erlijio, ohore edo pertsonaren aurkako delituak ekiditeko asmoz, eta horretarako zenbait portaera kontrolatu, bideratu edo zuzendu nahi izan ziren (1).

Udalbatza berriak plazaratutako agindu hauek lehenengo akta liburuetatik ditugu, 1658tik. Aurreko urteetan halakorik plazaratu zen ala ez, ez dakigu, baina bizitza arautzeko garaian Oiartzunek bazuela aurrekari nabarmenik zuela aitortu behar dugu, 1501eko ordenantzak, hain zuzen ere. Arau-bilduma luze eta zehatz horretako zenbait gai gobernu onerako autoetan azalduko dira, beren horretan edo aldaketa batzuekin.

Orain bezala, orduko hartan talde izaera sustatzeko edo herritarren arteko loturak areagotzeko gune bat taberna eta ostatuek osatzen zuten. Hortaz, gizartearen portaera zuzenak bermatzeko udalbatzak aditzera ematen zituen arau horietan, tabernak interes eta kezka gai ziren. Horien inguruan adostutako arauren artean, 2020tik hona horren barneratua dagoen kera-dei edo etxeratze-agindua dugu. Ideia bat izateko, har dezagun 1713ko urtarrileko testu bat:

“Bailara honetako auzo eta biztanleak, eta bereziki morroi-lanetan eta gurasoen ardurapean daudenak, sagardoa eta pattarra saltzen diren taberna, ostatu eta lekuetatik beraien etxetara bil daitezela, hau da, udan gaueko bederatzitarako eta neguan zortzitarako, beloizko bi dukaten (…) eta zortzi eguneko kartzelaldiaren zigorpean, horretarako, kera-kanpaia ohikoa den moduan joko delarik”[1].

Aldeak alde, 1713ko adibide horrek eta gaur bizi dugun egoerak antzekotasun handiak dituzte. Hasteko, erakundeek bi garaietan tabernak begiz jota zituztelako.

2. Tabernak, jopuntuan

Tabernei lotutako lehenengo xedapenetan alkohola baino, beste jardun bat zen bereziki arriskutsutzat jotzen zena: jokoa. Eskola-kirolarekin batera joko-aretoak ireki diren neurri ulergaitz (edo gizarte-kontrolaren ondotik oso ulerkorra den) baten ondoan, Oiartzungo udalbatzak oso argi zuen; aspalditik, gainera. Lehen aipatu ditugun 1501eko ordenantzek, XVI. mendeko erregearen arauekin batera, jokoa arautzen saiatu ziren. Mende eta erdi beranduago, arazoak bere horretan zirauen du, 1658ko urtarrilean udalbatzak adostutako neurria aintzat hartzen badugu. Orduko hartan, tabernetan zeuden pertsonei kartak jai-egunetan eta arratsaldeko zazpitatik aurrera banatzea debekatu zen: “Que las taberneras no alteren el preçio del bino a más de lo que está rematado y que no den naipes a los que asisten en sus casas después de las siete de la noche y los días de fiesta asta acabar los dibinos ofiçios” (A-1-1, 1 au.-2 at.). Une horretatik aurrera, neurria etengabe errepikatzen joan zen.

Erabaki horrek ez zuen orain jorratzen ari garen etxeratze-aginduaren aipamen zuzenik, baina lerro artean, eta hurrengo hamarkadetako datuak aintzat hartuta, halakorik ez bazegoen, horretarako oinarriak jarri zituen behintzat. Hala, arratsaldeko 19:00etan Bailarako biztanle eta auzo guztiek beraien etxeetan bilduta egon behar zutenaren aipamenik egiten ez bazen ere, tabernek ordurako itxi behar zuten; eta tabernen itxialdiak kera-deiarekin lotura zuzena izan zuela aintzat hartzen badugu, etxeratze-agindua oren horretan ezarri zela pentsatzea zilegi da.

Zehaztapen interesgarri bat sartu zen 1664ko urtarrilaren 18an (A-1-1-2, 3 au.-5 at., 5. foliazioa). Lehenengo informazio esanguratsua data da, ez baitzen urte hasierako bileraren baitan adostutakoa neurri bat, pixka bat berandu hartutakoa baizik. Ondorioz, arazo berriren bati erantzuna emateko xedapena dirudi. Bigarren kontu azpimarragarria ordutegiarekin zerikusia du, malgutu egin baitzuen, arratsaldeko 19:00etatik 20:00etara atzeratuz.: “no den naypes desde las ocho de la noche en adelante”. Horrek, etxeratzeko orenaren baitan nolabaiteko eztabaidak izan zirela isla dezake, jendea ez zegoela ordura arte indarrean ezarritakoarekin guztiz ados. Hala, hori atzeratuz, jendearen haserrea apalduko zen.

Hasierako urte hauetan neurriak beren horretan mantendu ziren, eta taberna zen gobernu onerako autoen protagonista nagusietako bat. Alkoholaren kontsumoa baino, jokoa zen mandatarien buruan zegoena. Ordutegi kontuei dagokienez, tabernen jardunari estuki lotua zeuden, etxeratze-agindu orokor bati aipamenik egin gabe. Hala, tabernari eta ostalari lanetan ziharduten emakume zein gizonezkoei zuzendu zitzaien neurririk errepikatuena, kera-deiaren ondoren bertan zeudenei naipeak emateko debekua izan zen. Horrez gain, ezin zuten inor hartu, are gutxiago sozialki arriskutsuak izan zitezkeenak. Estatu Batuetan bageunde bezala, debekatuta zegoen errege-xedapenek jazarritako armak soinean eramatea, bereziki etxeratze-aginduaren ondoren, eta ostalari eta tabernariei halakorik zutenak hartzea debekatu zitzaien. Hala ikus daiteke 1677, 1680 eta 1682 urteetan (A-1-3-2, f. g.; A-1-4-1, 1 au.-3 at.; eta A-1-4-2, 3 au.-4 at.).

Baina luze jo gabe gauzak aldatzen hasi ziren, kontrola areagotuz. Ziurrenik aurreko urteetan argitara emandako xedapenek ez zuten uste bezain erantzun onik izan eta, ondorioz, kera-deiari lotutako erabakia sartzen hasi ziren urte hasierako xedapen-multzo horretan. Lehenengo aldiz 1674ko urtarrilaren 1ean dugu (A-1-2-2, 9 au.). Esan bezala, aldez aurretik sartua zegoelakoan gaude, nahiz eta tabernen jardunarekin lotuta bakarrik azaldu. Orduko hartan, ordea, etxera biltzeko aginduaren baitan zehaztapen batzuk gehitu ziren:

“Bailara honetan sortutakoak zein bertako auzoak eta biztanleak beraien etxeetara bil daitezela, Pazkora arteko epean gaueko zortzitan eta hemendik aurrera bederatzi eta erdietan, horretarako kanpai nagusia hamabi aldiz joko delarik, geldialdi moduan, beloizko bi dukaten eta zortzi eguneko kartzelaldiaren zigorpean”.

Azken finean, tabernarien erantzukizunaz gain, bezeroena beraiena zegoen. Horditzea ez zen bentariaren errua, edaten zuenarena baizik. Hori dela eta, 1680tik aurrera, kera-deiari lotutako neurriak bi multzotan bereiztuko dira lerrorik nagusienetan. Batetik, ostatu eta tabernen jarduera mugatzen zuten neurriak izango ditugu, alkohola eta joko banaketari eta jendea hartzeari lotutakoak. Bestetik, etxeratze-agindurako dei orokorra azalduko da, Bailarako biztanle eta auzo guztiei zuzendutakoa.

Irudiaren oharra: Kera-dei edo Etxeratze-aginduaren lehen aipamena (1674): “Que se recojan todos los naturales, vecinos y moradores d’este dicho valle para sus casas a las ocho de la noche asta la Pascua de Resurrezión y de ay adelante a las nueue y media para cuio efecto se tocará doze veces la campana maior que seruirá de quieta, pena de dos ducados de vellón y ocho días de cárzel”.

Ezkilek ordua ematerakoan, jende guztiak tabernak utzi eta etxeetara joan behar zuen. Esan gabe doa biltze hau isil-isilik egin behar zela, inolako zalapartarik gabe. Alkoholaren eraginak, neurrien haserreak edo dena delakoak, ordea, isiltasun hori zail egiten zuen. Garai hartan ez zegoen gurutzatzeko edukiontzirik, baina baziren zarata atera edo giroa berotzeko bestelako trenak. Hasteko, betidanik eskura izan duguna: ahotsa. Modu honetan, gauez oihukatzea debekatu egin zen. Bigarrenik, baziren bestelako protagonista batzuk: danborjole eta dabolinjole edo txistulariak.

Arau nagusi gisa, elizkizun garaitan ez jotzea debekatzen zitzaien, baina izan ziren Abemaria garaitan, iluntzean, beraien jarduna galarazi zuten mandatuak. Aurrekariak 1682 urtean ditugu, baina orduan, gero ikusiko dugunez, ingurumari jakin bati lotuak zeuden. Gerora, debekua urte guztira zabaldu zela ematen du eta 1698ko abenduaren 31n, Abemarien ondoren eta meza garaitan jotzea galarazi zitzaien, bi dukat eta zortzi eguneko kartzela-zigorpean: “que después de las Abemarías ni en tiempo de los dibinos ofiçios los tanboriles no tañan y zesen, so pena de dos ducados y ocho días de cárcel a los tamboriles” (A-1-10-1, 3 at.) (2).

Neurri hauek guztiak ez ziren berehalakoan eman, arazoak sortzen joan ziren heinean baizik. Agiriek zenbait berrikuntza, aldaketa edo zuzenketaren berri ematen digute, tartean, eta gure egungo egoeran arrotza ez dena, ordutegiarena.

3. Ordutegi aldaketa

Garaiko gizartean indarrean zegoen egutegiak, orain darabilgunaren berdina bazen ere, bestelako ardatz batzuk zituen. Erlijioa (kanpai-hotsak tartean) eta urtaroak ziren urtea banatzen zutenak eta hala ikus dezakegu kera-deiaren kasuan ere. Hainbatetan urtaroen araberako bi multzo azalduko zaizkigu: Udako egutegia eta Negukoa. Beste batzuetan, berriz, erlijioa izango da ildoa goldatuko duena. Kasu honetan, mugarria Pazko eguna edo garaia dugu. Jakina denez, Pazkoa egutegi kristau-katolikoaren araberako sasoia da, ilargi-zikloaren araberakoa; zehazki, udaberriko ekinozioaren ondoren ematen den lehen ilargi-betearen aurreneko igandea da Pazko eguna. Ondorioz, ez du data finkorik, ilargiaren faseek martxo amaieratik apirila amaiera artean mugitzen baitute. Garai horretan egunak dezente luzatzen dira eta, beraz, udazken-neguko iluntasunetik aterata, egunaren argiaz gozatzeko aukera gehiago daude. Oiartzunen, Pazkoa aipatzen denean ez da bestelako datarik adierazten, urtaroetan ez bezala. Dena den, badakigu ospakizun hori ardatz hartzen zuten bestelako kontuek San Migel eguna zutela beste muturrean, udazkena zetorrenean, gutxi gorabehera.

Bi multzo horiek finkatzen zuten etxeratze-agindua, ordutegia bata eta bestearen arabera moldatuz. Kera-dei orokorraren aipamen zehatza agertzean, 1674 urrun horretan, etxeratze agindua 20:00etan ezarri zen Pazko egun arte, hots, udazken-neguan, eta hortik aurrera, udako ordutegian, 21:30ean. Gerora, 1705ean egutegia finkatu zenean, aldaketa txiki bat emango da. Negukoak bere horretan jarraituko duen bitartean, udakoa oren erdi atzeratuko da, 21:00etan jarriz. Gobernantza partekaturik ez zegoenez, herri bakoitzeko udal-ordezkariek hori aldatzeko aukera zuten. Hori, ordea, ez zen ordutegian eman zen aldaketa bakarra izan (Taula).

Taula: Kera-dei edo etxeratze-aginduetako ordutegiak (1658-1732) (*)

Urtea	Negua	Uda
1658-1662	19:00 (tabernen itxiera)	19:00 (?)
1665-1672	20:00 (tabernen itxiera)	20:00 (?)
1674-1683	20:00	21:30
1686	18:00 (morroiak) 20:00 (auzoak)	20:00 (morroiak) 21:30 (auzoak)
1688	19:00 (morroiak eta semeak) 20:00 (auzoak)	20:00 (morroiak eta semeak) 21:30 (auzoak)
1691	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1692	19:00 (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	20:00 (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1693	20	21
1694	19:00 (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	20:00 (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1695	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1696	20:00	21:00
1697	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1699-1701	Kera-deia (guztiak)	20:00? (morroiak) Kera-deia (auzoak)
1702	Abemaria (neska-mutilak) Kera-deia (guztiak)	Abemaria (neska-mutilak) 20:00? (morroiak) Kera-deia (auzoak)
1704	Kera-deia (guztiak)	20:00? (morroiak) Kera-deia (auzoak)
1705-1732	20:00 (=kera-deia) (guztiak)	21:00 (=kera-deia) (guztiak)

(*) Taulari lotutako oharra: Abenduaren 30 edo 31n emandako aginduak hurrengo urtekotzak hartu ditugu, urte politikoa abenduaren 26an hasten bitzen. Bestalde, 1693 eta 1696an morroi eta mutilei aipamena egiten zaie, baina inolako ordutegi propiorik gabe.

Aipatu dugun moduan, Etxeratze-aginduaren aipu zehatza izan aurretiko garaian, hau da, 1658-1672 artean, orenaren kontuak taberna giroari lotuta zeuden. Ordutegiaren aipamena tabernan naiperik ez banatzeko aginduetan azalduko zaigu. 1658ko urtarrilaren 1ean, debeku hori arratsaldeko 19:00etatik aurrera ezarri zen. Arau honek hainbat urtez indarrean jarraitu zuen. Hala aditzera ematen dute 1660 eta 1661eko kasuek, non, muga, “ilundu ondoren” (“después de anocheçido”) jartzen baizuten, hots, Abemaria garaitan. Garai horretako agirietan (eta taulan) azaltzen denez, Abemaria iluntzeko 19:00etan zegoen ezarrita, bai behintzat, neguari dagokionean. Baina, nonbait, hasierako ordutegi hau eskasa iruditu zitzaien Oiartzungo agintariei, eta 1670eko hamarkada erdialdean gehiago zabaldu zuten, aurreko paragrafo batean ikusi dugun moduan.

Aldaketa hauez gain, oso interesgarria da ordutegiak zuen isla soziala. Urte batzuetan gizatalde desberdinen arabera antolatua zegoen. Hasiera batean, 1686-1704 artean, morroiak eta gurasoen agintepean zeuden mutilek ordutegi murriztuagoa izan zuen. Lerrorik nagusienetan nagusiek baino ordubete lehenago bildu behar ziren etxera, Abemaria garaian. Bestela esanda, kera-dei nagusia 20:00 eta 21:00etan (edo 21:30ean) zen bitartean, morroiek eta gazteek udan 19:00etan egon behar zuten etxean eta neguan, berriz, 20:00etan.

Horrez gain, izan zen bestelako moldaketa eta gorabeherarik. Lehenengo aldaketa 1686-1688 artean dugu. Ordura arte morroien neguko ordutegia 18:00etan ezarrita zegoen eta urte horietan 19:00etara luzatu zen, hori egiteko arrazoiak ezezagunak zaizkigularik. Beranduago, 1693 eta 1696ko ekitaldietan, nahiz eta morroi eta mutilak kera-dei agindu orokorrean aparte aipatu, aipamen horrek ez zuen ordutegiaren aldetik ageriko desberdintasunik ekarri, hau da, etxeratzeko garaia guztientzako berdina zela ematen du: “Que todos los vecinos y moradores de este dicho Valle, de qualquiera calidad que sean, y especialmente los mozos que siruen a sus amos y los que estubieren deuajo de la patria potestad, se recojan a sus casas, a sauer, de ybierno para las ocho oras de la noche y de berano para las nuebe, y en esta oras se dará la queda, pena de dos ducados y ocho días de cárcel por cada bez” (A-1-8-1, 2 au.; 1693ko urtarrilak 1).

Alabaina, bi aipamen horiek kenduta, lerrorik nagusienetan morroiek ordubete lehenago etxeratu behar zuten, eta hala izan zen 1698ko abendura arte. Orduko agintaldian beraien ordutegia beste biztanleek zutenarekin parekatu zen, esparru horretan nolabaiteko mugarria finkatuz. Horren lekuko ditugu handik gutxira, 1699ko abenduan, edota hamar urte beranduago, 1711n, adierazitakoak:

“Atento sus merçedes han considerado que de la yntroduzión y rigurosso precepto que obserbaban en otros años de las multas con pretesto de la queda se an experimentado muchas ynquietudes entre los vezinos nobles de él, y con el deseo de conserbar el pueblo en paz y quietud conforme el decreto del ayuntamiento general echo el año pasado de nobenta y ocho declarando cómo se auía de entender dicho precepto de la queda y comforme las leyes del reyno, hordenan y mandan sus mercedes que los mozos que están a soldada y los que están debajo de la patria potestad se recojan para la ora de la queda en el ybierno [sic] y en berano, como se obserbaba antes”.

Kera-deiaren aitzakiapean ezarritako isunek sortutako hika-mika horien arrasto dokumental agerikorik ez dugu topatu, baina beste zantzu batzuk badira, urte eta erdi lehenagokoak. Oiartzungo udalbatzak bikarioari idatzi bat zuzendu zion 1697ko ekainaren batean, hainbat erabaki elizan aditzera eman zitzan. Horien artean etxeratze-aginduari lotutako bat zegoen. Agidanez, kanpaiek etxera joateko deia ematen zutenean, auzune batekoak besteetara zihoazen, taberna, ostatu edo lekuren bat irekita aurkitzeko itxaropenaz. Honek arazo eta kalapitak sortzen omen zituen (“ocasiones y desórdenes en la república”) eta hori saiheste aldera, emakume-tabernariei gogorarazten zitzaien kera-deitik kanpo ezin zutela ez jenderik onartu, ezta bertaratzen zirenei ardo eta sagardorik saldu ere (A-1-9-2, 176 au.).

Arazo horiek 1698 amaieran morroiei ordutegi malguago bat ematearen oinarrian zeuden ala ez, ez dakigu. Agian, agintariek, eragozpenak ordutegi malguago batekin konponduko zirelakoan zeuden. Edonola ere, argi dago morroi eta mutilen taldeak zaintza edo ardura berezi bat ekarri zuela. Urte batzuetan kera-dei agindua morroiei berariaz zuzendu zitzaien eta ez Bailarako biztanleei, 1707, 1708 eta 1709ko urtarrilean ikus daitekeen moduan. Dena den, kasu hauetan ere 20:00 eta 21:00etako ordutegiak guztientzako berdina zela ulertu behar dugu, bentariei ordu horretatik aurrera edaririk ematea debekatu baitzieten. Horrez gain, bertan zeudenak kaleratu behar zituzten eta eragozpenen bat izanez gero, tabernariek udalbatzari arazoaren berri eman behar zioten, tentsiogune izaten jarraitzen zutela islatuz: “que las taberneras después de la dicha queda no admitan a ninguna persona en sus tabernas (…) y si se les resistieren en no querer salir, den quenta a los señores del gobierno” (A-1-14-2, 6 au.).

Edonola ere, eta arazoak arazo, 1705etik aurrera guztiek ordutegi bera izan zuten: neguan 20:00etan eta udan 21:00etan.

4. Eramateko edaria

Ikusten ari garenez, kera-deiak eta tabernek lotura estua izan zuten. Halako guneetan iluntzean ematen zen giroa nolabait zuzendu edo txukundu nahi zen, ostalari, bentari edo tabernarien lana zorrozki zainduz. Alabaina, muga hauetatik harago, profesional horiek bazuten negozioarekin jarraitzeko aukerarik eta, horrek ere, egungo egoerarekin parekotasunak isla ditzake.

Lerrorik nagusienetan, tabernari lanetan ziharduten gizon zein emakumeek, kera-deiaren ondoren ardoa eta sagardoa saltzea debekatua zuten. Garai hartan, ordea, bazegoen arima pizten zuen hirugarren likido bat: pattarra. Honekin beste biekin lortutako debeku bera burutzen saiatu ziren Oiartzungo agintariak, 1693 urtarrilean, adibidez (A-1-8-2, 1 au.-at.). Baina handik urtebetera pattarraren salmenta hau baimendu zen, baldintza bakarrarekin: saltzen zen pattar hori, erosleak bere etxean edateko izan behar zuen; “eramateko edaria” formularen aitzindari argia dugu. Zaharrak berri, beste behin ere. Gainera, garai hartan (eta duela zenbait hamarkada arte) plastikorik ez zegoen, gauza berrien ekoizpena askoz motelagoa zen eta, ondorioz, gauzak konpondu beharra oso agerikoa zen. Ondorioz, bezero bakoitza bere etxetik joango zen bere pitxer, edalontzi, zahato edo larruekin eta, agian, baita ura eta esnetarako erabiltzen ziren suilekin ere, ontzi horietan guztietan pattarra etxean edo etxera bidean edateko asmoz.

Edarien eramangarriak hainbat urtez iraun zuen, 1694-1699 artean dokumentatua dugularik. Alabaina, azken urte horren amaieran debekua berriz sartu zen eta geroztik “etxera eramateko” zerbitzu hori desagertu zela ematen du. Salbuespena, eta edari guztiei zabalduta, 1715ean dugu, non, ardo, sagardo eta pattarra banatzen duten emakume-tabernariei, kera-deiak jo ondoren halako elikagairik inori ez ematea agintzen zitzaien, beraien etxeetarako eskatzen zutenei izan ezik (2. irudia).

Irudiaren oharra: Edari eramangarrrien aitzindariak (1715): “…dicha pena, se les manda a las taberneras de vino y sidra y aguardiente que después de dada la queda no den ninguno de estos alimentos a ninguna persona si no es a los que piden pa[ra] sus casas” (A-1-17-1, 4 au.-at.).

Beste hainbatetan bezala, udal-aktek ez digute aldaketa hauen zergatiaren ageriko arrazorik ematen. Agian baimena eman izana debeku zorrotz bat baino okerragoa suertatu zen. Azken finean, tabernariek ahalik eta negozio onena egiteko prest egonen ziren eta udalbatzaren erabakiek sal zitekeen likido kopuruaren inguruan ageriko aipamenik egiten ez zutenez, ahal zuten gehiena (eta salneurririk garestienean) salduko zuten, etxean horditzeko arriskua areagotuz.

5. Morroi eta gazteak, errudun nagusiak baina ez bakarrak

Aurreko lerroetan aditzera eman dugun ideia nagusietako bat kera-deiaren oinarrian tabernak zeudela izan da. Modu berean, leku horiek bi aldeko txanpona zirela ikusi dugu: alde batetik, tabernari, ostalari eta bentarien ardura zegoen; bestetik, bezeroen erantzukizuna. Hirugarrenik, etxeratze-aginduetan gizarte-taldeek zuten garrantziaz aritu gara. Eta azken hau da, hain zuzen ere, gaurkotasuna duen beste kontu batera garamatzana.

Ikusitakoaren arabera, agintariek argi zuten gobernatzen zailagoa zen gizarte-azienda zeinek osatzen zuen: morroiak, soldatapeko gazteak eta nerabeak, bai mutilak zein neskatoak. Beraien aipamen hutsak azterketa sakonago bat mereziko luke, halako lanetan zebiltzanek Antzin Erregimeneko Oiartzunen zuten papera aztertzeko. Gure lerro hauei dagokienez, agiriek “mozo” hitza darabilte ia etengabean. Horrek esan nahi du gizonezko gazteen aurrean gaudela, nerabeak bereziki. Horiei, gurasoen ardurapean zeuden semeak batu behar dizkiegu, beraiekin batera aipatuak izaten baitira.

Aurreko garaietan heldutasuna edo, hobe esanda, helduen mundura gu baino askoz azkarrago ailegatzen ziren gazteak, baina egun bezala, hormonak dantzan zebiltzan; eta horri alkohola, jokoa, gaua, taberna, jai eta gau giroa batzen badiegu, berehala uler dezakegu agintarien kezka. Are gehiago garai hartako gizartean indarkeria, ohorearen defentsa eta armak soinean eramatea ondo barneratuak zeudenean.

Soldatapeko morroien aipuak 1660 eta 1661ean ikus badaitezke ere (“no den naypez a los que asisten en sus casas después de anocheçido ni den a los criados que estuuieren a soldada”), hurrengo urteetan isiltasuna da nagusi; ez dira 1676ko abenduaren 31 arte azalduko. Orduko hartan jokoa galarazteko agindu orokorra zabaldu zen, ostalariei 20:00etatik aurrera naipeak banatzea debekatuz. Alabaina, ondoren xedapen zehatz bat etorri zen, mutil eta soldatapeko morroiei naipeak inoizko garaitan ez emateko adieraziz: “que los taberneros ni mesoneros no den en ningún tiempo naipes a mozos y criados que están a soldada” (A-1-3-1, 7 au.).

Argi dago talde honek agintariek artega zituela, ordutegi goiztiarrago bat izateak ondo islatzen duen moduan. Baina beraiez aparte bazeuden Bailarako gobernuan kezka pizten zuen bestelako gizatalderik. Horien artean neska gazteak ditugu, beraiei propio zuzendutako etxeratze-aginduak 1698-1701 epean dokumentatu daitezkeelarik. Beraiek ere Abemaria garaian joan behar zuten etxera, edo 1698ko abenduan zioten moduan: “que de noches, después de las Abemarías, asta el tiempo de la queda, se retiren tanbién las mozas a sus casas” (A-1-10-1, 4 at.). Handik urte gutxira, 1701eko abenduan, aldiz, agindu bera neska-mutilei zabaldu zitzaien: “Que de noches, después de las Abemarías hasta el tiempo de la queda, se retiren también los mozos y mozas a sus casas” (A-1-11-2, 3 at.). Antza denez, azken talde honek morroiena baino muga handiagoak zituen.

Dena den, errua ez zuten gazteek bakarrik. Neskatoei agindua modu zuzenean lehenengo aldiz eman zitzaienean, 1698ko abenduaren 31n, gazte edo nerabeen kasuaz harago, beste errealitate sozial bat geratu zen agerian. Egun hartako aginduak, ordutik aurrera ohikoa bihurtuko zenak, ezin argiago uzten zuen: kera-deiaren ondotik etxera joateko betebeharra morroiei eta beraien gurasoekin bizi ziren mutilei ematen bazitzaien ere, horretan ezkondutako gizonek eta agureek izan zezaketen eragina ere agerian uzten zen. Hala, azken horiei mutilekin traturik izatea debekatzen zitzaien: “que los hombres casados y ancianos de noche en tauernas ni en otras partes no tomen conuersasión de juego ni otro con los mozos ni de los que están a soldada so la misma pena y ocho días de cárcel” (A-1-10-1, 2 au.-6 at.).

Azken finean, adin guztietakoak ziren komunitate oiartzuarraren partaide, bai egunerokoan baina baita egun seinalatuetan ere. Jairik nagusienak gerturatzean, mozorrotzeko ohiturak anitz zorigaizto, haserre, zarata, liskar eta etsaitasunei leku egiten zien. Traza larria hartu zuten 1682ko San Joan, San Martzial eta San Pedro jaiek, hildako eta guzti (ikus Oiartzun jai giroan eta Xanixtebanak, 2020, 29-32 orr.). Hori dela eta, urte horretako irailean, eta etorkizuneko arazoak ekidite aldera hartu ziren neurrien artean, kera-deiaren ondoren, hau da, 21:00etatik aurrera, dantzak eta txistularien jarduna galaraziz (A-1-4-2, 174 au.-176 at.).

Testuinguru edo gertakari jakin batzuek ere eragina izan zuen etxeratze-aginduen arautzean. Horietako bat lapurretak ditugu. Kera-deia Bailarakoen segurtasuna mantentzeko luzatzen zen, baina baita lapurretak saihesteko ere. Hala, 1695 urtearen amaieran Elizgibel aldeko elizako atea zulatu izanaren ondorioz, etxeratze agindua jo ondoren bertatik ibiltzea debekatu zen (A-1-8-3, 208 au.-at.).

Beste esparru batek gerrarekin zerikusia du. Alde batetik, Aro Berria gerraz betetako garaia izanik, Bailaran soldaduen presentzia behin baino gehiagotan eman zelako. Bestetik, Frantzia eta Espainiako Kororen arteko harreman politikoek bateko zein besteko seme-alaben ezkontzak ekarri zituelako eta horren ondorioz, errege-segizioa Bailaratik pasa zelako, Luis I.aren alargun Luisa Elisabet Orleanskoa 1725ean Frantziara itzuli zenean bezala.

Jakina da soldaduen egonaldiak ez zeudela oso ondo ikusiak, ez beraien portaeragatik, ezta herrietako gobernuburu, auzo eta biztanleei zekarzkieketen ondorio eta eskortzu ekonomiko handiengatik ere. Beraz, 1726ko abuztuan Iruñeatik zetozen bost konpainia Bailaran kuartelaratu behar zirela jakiteak, neurri adierazgarri zenbait ekarri zuen (A-1-26-1, 237 au. eta 246 au.). Horietako bat da azpimarratu behar dena, etxeratze-agindu edo kera-deiaren ondoren Elizaldeko plazan oihukatzen eta soldaduak aztoratzen aritzea galarazten baitzuen: “que ninguna persona de qualquiera calidad y condición sea, no ande después de la queda en esta plaza relinchandi ni dando escándalo a los soldados ni a otro alguno”. Militarren behin-behineko igaroaldiak ez ziren txapelokerren egunerokoak, baina hala ere, herri honetan ezagunak diren irudiak sortuko zituen.

***

Tabernak itxita, edari eramangarriak, etxeratze-aginduaren ordutegi aldaketa edo gazteengan begirada jartzea. Guretzako berrikuntzak direnak eta batzuen aburuz orain arte ikusi gabeak geundenak, duela hainbat mende eguneroko kontua ziren. Izurritearen ondorioz ala horren beharrik gabe. Oiartzungo agiriek argi utzi dute hori, gertakariak bere lekuan jartzeko orduan Historian murgiltzearen beharra agerian utziz.

Iago Irixoa Cortes

OHARRAK:

(1) SALAZAR ARECHALDE, J. I.: “Ordenanzas de Orduña: de la Edad Media a la Ilustraicón”. In: Vasconia 36 (2009), 129-130 orr. (121-134); SORIA SESÉ, L.: Derecho municipal guipuzcoano (categorías normativas y comportamientos sociales). Oñati: HAAP, 1992, 27-29 etaa 41-58 orr. Ald. PORRAS ARBOLEDAS, P. A.: “La vida cotidiana en el Motril de la Época Moderna a través de los Autos de Buen Gobierno”. In: Cuadernos de Historia del Derecho, 2005 (12), 151-177 orr., bereziki, 155-156. Goizuetan, adibidez, arau hauei “urtero argitaartzen diren ordenantza” moduan aipamena egiten zaie 1825ean. Agiri honek garaiko bertsio elebiduna gorde du, eta euskarazkoan honela definitzen dira: “Goizuetaco villac bere governu oneraco (…) disponituric dauquien ordenanzac”. Ikus, TREBIÑO, I..: Administrazio zibileko testui historikoak. Oñati: HAEE, 2001, 279-294 orr, bereziki, 288 eta 293 orr.

(2) Ildo honetatik, Bailara beste erakunde boteretsu batzuen aginduei aurre hartu ziela ematen du. Horren lekuko ditugu 1699ko otsailean Iruñeko gotzaindegiak hartutako neurriak (A-1-10-1, 149 au. eta hh. folioak). Gotzain-epaile edo probisorearen aginduak, danbolin eta arrabita jotzen zutenei Abemaria garaitik aurrera Bailarako baserrietan eta plazetan ez jotzeko debekua ezarri zien, eskumikatze eta 50 dukateko zigorpean. Bailarak erabakiari aurre egin nahi izan zion, halakorik ospatzen ez zelako eta bestetik, usadioen aurka zihoala azalduz, lekuko agintariek horren inguruan nola jardun erabakitzeko eskumena udalbatzarena zela argudiatuz.

(3) Ald. GARMENDIA LARRAÑAGA, J.: El criado o “morroi”: visión etno-histórica. Donostia: Eusko Ikaskuntza, 2007³; LÓPEZ IGLESIAS, Fl.: “Los criados en la Asturias del Antiguo Régimen”. In: BRIEA, 150 (1997), 151-172 orr.; LORENZO PINAR, Fco. J.: “Los criados salmantinos durante el siglo XVII (1601-1650): las condiciones laborales”. In: Obradoiro de Historia Moderna, 18 (2009), 233-261 orr.; LORENZO PINAR, Fco. J.: “Los criados salmantinos durante el siglo XVII (1601-1650): conflictividad social y actitudes ante la muerte (II)”. In: Studia Historica. Historia Moderna, 31 (2009) 275-304 orr., bereziki 287-290.

[1] “Que los vezinos y moradores d’este Valle y en espeçial los que están sirbiendo y debaxo de la patria potestad se retiren a su casa de las tauernas y posadas de paraxes donde se vende sidra y aguardientes y de las plazas y barrios. A sauer, de verano para las nuebe oras de la noche y en el ybierno [sic] para las ocho, pena de dos ducados de vellón (…) \y ocho días de cárcel/ y para ello se tocará la canpana de la queda como se acostunbra (079-00039_0004.jpg)

Artxiboak

Ormaiztegi, Goierriko turistak eta luxua aurreko mendean

2021-02-172021-02-17

1900 urtea Goierrin. Donostiatik ordu betera, Zumarragatik 8 kilometrora. Zalgurdi bidezko zerbitzuaren edota trenaren bitartez Ordiziako eta Tolosako azokak zein Loiolako Santutegia bisitatzeko leku ederrean.

Garaiko propaganda liburuxken arabera, Espainia mailako ur sulfurosodun bakarra, non manganeso oxidoa burdinarekin eta gas sulfhidrikoarekin konbinatuz gaixotasun ugariren suspergarri ezin eraginkorragoak eskaintzen zituen. Azaleko gaixotasunak; neurastenia; klorosia; sudur, faringe eta laringeko gaixotasun kronikoak; bronkitis kronikoak; biriketako katarroak; eta bihotzeko gaixotasunak.

Herriaren ondoan, biaduktuaren edo zubi famatuaren oinean eta trenbideko geltokitik gertu. Sendatzeko eta jolasteko zentro orori zegozkion eta bainulariaren bizitzarako egokiak ziren gela guztiekin; lehen mailako jantoki dotorea, ehun pertsonarentzat, luxuz apaindua; beste jantoki berezi bat, hogei pertsonentzat; eta bigarren mailako bat, hogeita hamar lagunentzako; tertulia eta dantza areto zabala, pianoarekin; kapera; kafetea; irakurketa aretoa, iritzi eta probintzia guztietako egunkariekin; billar-mahaia, joko lirikoetarako mahaiak, etab. Erosotasuna, garbitasuna eta tratu arduratsua.

Gelak zabalak, erosotasuna eta erraztasuna, dena batera. Guztiek aireztapen bikaina eta haranaren gaineko bista ederrak.

ORMAIZTEGIKO BAINUETXEA. 1854 urtean eraiki eta 1964 urtera arte egon zen martxan. Egun, ur sufretsuen putzua besterik ez da zutik geratzen, bizilagunen artean Urbeltza izenez ezagutzen dena.

Artxiboak erakusten du bisitari (gaixo) ugari jasotzen zituela bainuetxeak udako sasoian. 1900eko irailaren 30ean datatutako bisitarien zerrendan ikus daitekeen moduan, bisitari gehienak Euskal Herritik zetozten (%80), nahiz eta espainiar dexente ere jaso ziren (%19). Deigarriena nazioartetik jasotako bisitariak ziren, agirian aztertzen den urtean Paristik zetozenak. Paris, maitasunaren eta luxuaren hiria.

Agiria ikusita, zenbait ondorio atera daitezke. Alde batetik, Espainiako Estatistika Institutuaren datuen arabera 1900 urtean 639 biztanle zituen herri batek udan zehar 377 turista jasotzen zituela jakiteak, Ormaiztegi garai hartako Goierriko gune turistiko garrantzitsuenetako modura kontsideratzera behartzen gaitu. Bestalde, gune turisitikoaren mailaren inguruko ideia bat ere atera daiteke. Argi uzten da bisitarietatik bat bera ere ez zela txiroa, normala dena, liburuxketan egiten ziren eraikinaren deskribapenek ez baitirudi edonorentzako instalazioak eskaintzen zituztenik.

Hau ikusita, zalantzarik gabe esan genezake 1900 urtean Ormaiztegi goierriko luxuzko gune turistiko garrantzitsua zela.

Bainuetxea eta biaduktua. Duela urte batzuk Goierriko Hitzan aipatu zuten moduan, Ormaiztegi goierriko Paris txikia.

Xabier Etxeberria

*Ormaiztegiko bainuetxea (Gipuzkoa). 1900eko denboraldi ofizialean bildutako gaixoen egoera. Iturria: Ormaiztegiko Udal artxiboa.

Artxiboak

Gaixotasun benereoak sendatzeko bidea

2020-11-032020-11-03

Penizilina sortu arte, sifilia izurritea zela esatea zuzena da. Ordura arte, gaixotasun benereoak sendatzeko moduak ez ziren batere xamurrak.

Uxueko artxiboan jarraian erantsiko dugun sendabidea topatu dugu. Honetan hasi aurretik aitortza egiteko gomendioa egiten du. Kontuak atera.

Agirian deskribatzen duten teknika fumigazioarena da; alegia, gaixoa ke edo lurrin berezi batean sarri blaitzea. Kea sortzen duen egurra bezain garrantzitsua da egurrari eransten zaizkion espezieak. Eta, batzuetan, bestelako osagai aktiboagoak ere bai; hala nola arsenikoa, merkurio-sulfuroa ala, agiri honetan bezala, nitro-a (sodio nitratoa).

Kearen eta gai hauen eraginez gaitza izerdiz, txistuz ala beherakoan kanporatzea zen helburua.

Gaixotasun benereoen gaineko tratatuan Astruc-ek (1736: De Morbis Venereis, libri sex. gazteleraz 1772an lehendabizikoz emana), sendabide honen bultzatzaile nagusia Nicolas Masa izan zela dio. Alabaina, honi buruzko erreferentziarik ez dugu topatu. Astruc-ek berak aipatu lanaren 4. atalean sendabide ugari aipatzen ditu. Astruc-ek, baina, ez du gaixoa kezkatzea lehenesten; guaiako-infusioak¹ zein merkurioz igurztea nahiago omen du.

Gure dokumentu hau garai horretakoa da, datarik ez badu ere, XVIII. mendean kokatzen dugu, litekeena da 1750.etik aurrerakoa izatea.

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6254479/ gunean Evolución del tratamiento de la sífilis a lo largo de la historia artikuluak sifilia sendatzeko errepaso historikoa egiten du.

Industrializazioak sortutako bizi eta lan baldintzak ez zuen lagundu gaitz hauei aurre egiten.

XXI. mendeko izurritea balitz… XXI. mendean, baina, prebentzioa, zientzia eta medikuntza garatuagoak ditugu. Entzun nahi izanez gero.

Receta para curar lo que se sabe

(Se deben confesar antes de la curación)

Se toma de canela seis seis maravedís, de clavillos nueve maravedís, una nuez de especias y dos escrúpulos² de nitro³. Todo se muele muy bien y se hacen diez papeletas de estos polvos; cada una de estas papeletas se divide en tres papeletillas. Se divide en ocho partes iguales.

Se tienen prevenidos diez carbones de carrasco⁴. Y a cada carbón se hace un agujero u hoyito en medio para que se caiga el [tachado]. Se pone el carbón en el fuego hasta que se encienda bien; se tiene prevenida una cazuela o almud con cenizas cernidas. Se pone el carbón con el hoyo hacia arriba en el almud o cazuela. Luego, se le manda al enfermo sentar sobre la cama; se le cubre toda cabeza con una capa; se le manda al enfermo cierre los ojos, que se le dice es el humo muy dañoso; luego, se le pone sobre las rodillas la cazuela o almud. Y en el hoyo que tiene la brasa se echa una papeletilla. Luego, en segundo las tres papeletas.

Se le manda abra la boca y trague todo el humo, como tres avemarías o hasta que pueda resistirlo.

Luego, se le descubre la cabeza y estará de sentado y bien tapado con la capa por un cuarto de hora.

Despues, se pone la cazuela con la brasa debajo de la cama y estará allí hasta la tarde que se necesita para hacer la cura.

Estos humos se han de dar por cinco días a las ocho de la mañana y a las cuatro de la tarde.

Régimen

El día que se ha de empezar la cura, desayunará a las seis de la mañana una escudilla de buen caldo y un huevo o dos en leche, esto es: que no esté muy duro. A las ocho, la cura. A las diez, un poco de caldo. A las doce, caldo y un par de huevos en lecho. No ha de beber vino, solo agua de zarza usual. A las cuatro, la cura. A las seis, caldo solo. A las ocho, caldo y huevos. A las díez, caldo siempre sin especias y con poca sal y no tomará nada hasta las seis de la mañana del otro día. Y esta regla se seguirá los cinco días de la curación.

La naturaleza arropará el humor venéreo por sudor, babeo o cámara. Si le sacude por boca suele hincharse la lengua y salírsele fuera de la boca. Entonces se le dispone dos onzas de jarabe violado, en el que se mezclan dos panes de oro y se le añade tres onzas de agua de zarza. Y de esta mistura se la va dando unas cucharaditas de hora en hora, fura de la almimentación. Y para el segundo o tercer día vuelve la lengua a su lugar. Si no se quiere dar esta mistion, se le manda al enfermo tenga en la boca un doblón de oro, que éste hace el mismo efecto.

Si se le hicieren llagas en la boca y garganta se hará un juagatorio con el cocimiento de cebada y plantaina⁵, añadiéndole lo suficiente de miel rosada y unas gotas de vinagre. Y con esto se juagará.

Si le acomete por sudor, ha de guardar mucha quietud y recogimiento, procurando ña que le asiste conjugarle el sudor de la cara con pañuelos blancos delgados.

Si por el vientre padecerá algunos desmayos, pero no por eso se aflija, que echará todo el humor en 24 horas, procurando siempre que sale al vaso revosarse.

Se previene que aunque sude mucho o nada no se ha de mudar camisa, ni la ropa de la cama, hasta que pasen doce días.

Tampoco ha de hacer la siesta después de comer en los cinco días de la curación, por lo que se hace preciso tenga en el cuarto quien le dé conversación.

Advierto que si le acomte por babeo no se ha de juagar con el cocimiento de plantaina hasta que haya babeado por lo menos tres días.

De suerte qualquiera evacuación que sea aunque sea muy fuerte no se le hará remedio alguno. Como tampoco aunque tenga llagas en el cuerpo o cabeza, pues ellas se curarán voluntariamente.

Esta curación se puede hacer en cualquiera tiempo del año, menos en la canícula.

No se deje entrar médico ni cirujano alguno a visitar al enfermo.

Se ha de governar como enfermo a caldo y huevos hasta que pueda comer carne regularmente.

Quedan enteramente curados para los veinte días.

1 Palosanto.

https://metode.es/revistas-metode/article-revistes/el-extrano-caso-del-guayaco.html Artikulu honetan David Sucunzak argiki azaltzen du uste ustel horren nondik norakoak. Fugger bankeroek sortutako uste ustela baino etzen izan, nahiz eta ustea.

2Neurri farmazeutikoa. Eskrupula 1 = 24 granos,; alegia 1,198 gramos

3Sodio nitrato. Nitro-gatza dela pentsatzen dugu, KNO3.

4Pinua.

5plantain, zain-belar, arpin, bildots-mihi, kukuso-belar : Plantago lanceolata

Artxiboak

Berrizaungo zubia

2020-11-022020-11-02

Artxibo “berri” batean lanean hastean, dokumenturik zaharrena zein den bilatzea da edozein artxibozainek egiten duen lehen lana. Bigarrena, ostera, zein den planorik zaharrena.

Gu ez gaude salbuetsita. Horrela, Igantziko Udal Artxibora lanera sartu ginenean hartu genituen lehen bi lanak horiexek izan ziren, jakina. Idatzizko dokumenturik zaharrenaren berri eman genuen blog honetan, zaharra ez ezik harrigarria ere bazelakoan. Hortaz, planorik zaharrena ere topatu dugu, eta hau ere ez da nolanahikoa: Berrizaungo zubia, hain zuzen ere.

XIX. mende hasiera arte Berrizaungo zubia egurrezkoa zen. Zubi honek Bidasoa ibaia zeharkatzen zuen eta erortzear zegoen. Zaharkitua, zama handiko gurdiei eusteko makal. Horiek horrela, hala haren gertu omen zegoen burdinola nola zubia bera berritzeko deliberoa hartu zuen udalak: “…puente que hai de madera para el paso y reparo de su herrería maior y menor que se halla amenazando ruina para efecto de ejecutar a cal y canto…”

Honetarako, 1816 urtean, Martin Jose Belarra maisu harginak proiektu bat garatu zuen. Maisu harginak bi begitako zubia egiteko gomendioa luzatu zuen. Proiektu honetan biltzen da Igantziko Udal Artxiboan gordeta dagoen planorik zaharrena.

Planoa benetan berezia da. Ez soilik bere aintzinakotasunagatik, baizik eta gainera, bere irudiengatik. Bere edukia ez da gaur egun ikustera ohituak gauden oinplano, perfilak,… zubiaren begietako bat eraikitzeko erabiliko den egurrezko egitura nolakoa izango den eta zein neurri izango dituen azaltzen du. Plano hori ikusita lanaren azken emaitza zein izango den asmatzea zaila da. Gainera, neurria ez da ohiko gaztelako oinetan ematen, baizik eta noski, oin nafarretan. Honi lotuta dihoakion erregela ere ikusten dugu bertan.

Idatzitako txostena berriz oso lan zehatza da. Zubia eraikitzeko egin beharko diren lan guztiak banaka eta pausuz pausu deskribatzen dira, baita materialak nondik jasoko diren ere. Adibidez, behin zubia amaituta azken lana izango da hura zolatzea “… en toda su tira y anchura se executara calzada con piedra del río…”. Bestalde, ohi bezala, hormak egiteko erabiliko den harrobia ere zehazten da “… en mampostería buena rancada en las canteras de Basateandi o Zereneta…”. Prozesu guztia zein izango den eta pausu bakoitzerako beharko diren material mota eta kopuruak zerrendatzen eta baloratzen dira.

Hala ere, zubia eraiki eta 40 urte beranduago hirugarren begi bat egiteko lanak egin ziren. Orduan Manuel Ansa izan zen proiektuaren arduraduna. Honen planoa ere jasota dago Udal Artxiboan. Plano honek hirugarren begiaren diseinuak azaltzen ditu. Kasu honetan, ordea, gaztelako oinak dira neurriak zehazteko erabilitako unitateak. Idatzitako proiektua berriz ez dago hain garatua.

Hortaz, erraza da ulertzen zergatik artxibozainen lehenengo lana (edo jakin-mina) espediente eta proiektu zaharrenak bilatzea izan ohi den.

Artxiboak

Katalina de Zabaleta

2020-10-052020-10-05

2020 ilun honetan Ereitenek lanean darrai, aspaldiko lagunei berriak batuz. Azken horietako bat Igantziko Udala dugu. Hango artxiboa antolatzeko helburuari ekin zaio eta beti bezala, lan horrek uzta berezia biltzeko aukera ematen du.

Igantziko Udal Artxiboan topaturiko dokumentu batek piztu du oraingoan gure arreta. Idazkera oso txukuna du eta latinez idatzia dago. 1599. urtekoa da. Alfontso del Mazo, Iruñeko apezpikutzako notario eklesiastikoa da dokumentuaren egilea. Notario eklesiastikoek gotzain-barrutietan gertatutako jarduera zibil, kriminal, ekonomiko edo patrimonial oro eskrituratzen zuten eta dokumentu hauek latinez idatzi ohi zituzten.

Katalina Zabaletakoa da testuaren protagonista, Lesakako dorretxeko oinordekoa. Zabaletatarrak Bortzirietako leinurik boteretsuenetako bat izan ziren Erdi Aroan: Altzatetarrekin batera. XIV eta XV. mendeetan Lesakako erroten gaineko kontrola izan zuten, Etxalarko burdinolaren eta bertako ustiapenen jabe izan ziren eta bailarako larreen gozamena ere kontrolatzen zuten. Bada, 1473az geroztik Igantziko San Migel abadiaren patronatua ere Zabaletatarren esku geratu zen, Igantziko elizaren gaineko kontrol osoa eskuratuz. Hala, orduz geroztik Zabaletatarrek Igantziko auzoek bildutako uztaren hamarrena jaso, eta aldi berean, herriko abadea izendatu ahal izango zuten. Azken hau oso eskumen erakargarria zen Erdi Aroko nobleziarentzat, Elizak jendearen eguneroko bizitzaren gainean ezarritako erabateko kontrola zela eta, oso garrantzitsua baitzen beren gustuko edo beraien kontrolpeko apaizak izendatu ahal izatea.

Erabateko botere hau ez zen, ordea, betierekoa izan. XVI. mendean nobleziaren eskumenak murriztuz joan ziren. Bortzirietako auzoak ere nobleziak ezarritako gehiegizko karga hauen inguruko ezinegona erakusten hasiak ziren ordurako. Eta horren erakusle da Igantziko herriak 1566an Juan Zabaletaren aurka egin izana, San Migel elizaren gaineko patronatua auzitan jarriz.

Testuinguru horretan sorturiko dokumentua da esku artean duguna. Baina kasu honetan ez da auziaren inguruko xehetasun askorik ematen. Zor bat kitatzeari buruzkoa da. Domingo Errekaldek Pedro Ortzaitzekin zuen zorra Katalina Zabaletakoari ordaindu beharko diola esaten da bertan, azken hau Ortzaitzen lagapen-hartzailea zelako. Azken honen eta Domingo Errekalderen inguruan, ordea, ezin izan dugu oraingoz ezer gehiago jakin; baina Igantziko Artxiboan lanean dihardugun bitartean dokumentu honen inguruan sortu zaizkigun galderei erantzuna eman ahal izango zaie agian; bai guk, baita oraingo eta etorkizuneko erabiltzaileek ere.

Olatz Etxeberria, Igantziko artxiboa.

Artxiboak

Apustu xelebrea

2020-06-182024-01-03

Apustuzaleak garela eta edozerrengatik desafioak egiten ditugula… hori aspaldi entzuna dugu. Edozerrengatik egiten direla apustuak, diru gutxi jokatuta, asko, baserriak! apustu arruntak, serioak, xelebreak… Oraingoan arrazoia eman beste aukerarik ez dugu. Tira, garai batean behintzat bai.

Noski gaurkoan xelebre horietako bati buruz hitz egingo dugu. Istorio hau jatorriz Baionako Apezpikutzakoa den Joan Goyac, “el Gascón de Aya” ezizena duenak kontatzen digu Udal Artxiboko agiri batean. Bera da bai apostu honetan parte Asteasuko Juan Usobiagarekin batera 1778. urtean.

Gaskoia Tolosako feritik Aiara bidean doa, etxera bueltan, Zarautz haragiz hornitzeko ardurapean hainbat azienda erosita. Berandutu zaiela eta, lankidearekin Asteasun gaua igaro eta biharamunean goiz bideari ekiteko asmoz, herriko pare bat tabernatan egin dute geldialdia.

Asteasuarra udaletxeko ostatuan dago, lagunekin batera “azken” txikitoa hartzeko erabakia ezin betez. Traguak gehitu eta gehitu ahotsa ere gero eta ozenago dutela. “El Zorro” ezizenez ezagutzen omen zaio herrian, pista nabarmena den arren, ezin ziur jakin zergatik. Gazte alargundutako hogeita hamar urteko errementaria da Usobiaga. Lagunekin eztabaidan hasi da: jaten duzuna hainbeste gehiago pisatzen duzula momentuan bertan. Besteek ezetz. Eta badoa apustua: ardo txiki bat eta ogi koskor bat janda bi libra loditu baietz (“…que comiendo un corrosco de pan y veviendo un chiqui de vino pesaría dos libras mas de lo que antes pesava…”).

Joan Goyac ere tartean sartu da eta kontrako apustua egin du. Emaztea eta seme-alabak Baiona inguruan omen zegoen L´Onerot herrian utzi zituen duela 20 bat urte eta haientzat bildu behar du dirua. Erraza bada, hobe. “Labrador en azer vallados y azequias” lanak motel betetzen baitu poltsa.

Udaletxearen lehenengo solairuan dago alondegia. Hara igo eta balantzan jarrita Usobiaga bi libratara iristen ez dela ikusi dute. Asteasuarrak apustua galdu du. Baina, Pello Errotak esan zuen moduan: “Kantatuko dizuet, ez oso umorean, gizona tristea dek, galdu ondorean…”. Tristea eta haserrea. Biak ardoarekin nahastu eta hasi da iskanbila. Tabernariak, Maria Angela Etxagorrik, galdu duela eta onartu dezala. Juan Usobiaga haserreago oraindik, “emakumeak geldik egon behar direla” (“…las mugeres avian de estar quietas…”) eta jo dio begi-ondokoa. Oihuak eta garraixiak gero eta nabariagoak dira aguazila etorri eta denak kalabozora eraman dituen arte. Bi apustulariak ziega baten eta lagunak beste baten sartuta utzi ditu.

Udaletxeko kalabozoak bi ziega omen ditu egurrezko saretaz banatuak. Zein baino zein txikiagoa. Baina edaten jarraitzeko basoa eta pitxerrak hartu dute lekua han ere. Basoa non dago, zuk duzu, atera ezazu… Hasi da berriro errieta. Gaskoiak jo du pitxarraz Usobiagaren burua. Odoletan dariola konortea erdi galduta, hartu du lepotik (“…le asio y agarro del gaznate y le apuro asta tanto que le privo de livertad de respirar, y con la lengua estendida hacia fuera de su lugar…”. Alguazilak garaiz atera omen zuen eta zirujauak egindako zaurien deskribapena irakurtzeak zirarra sortzen du.

Sententziak gaskoiaren aurka egin zuen arren isuna ordaintzeko zigorra besterik ez zitzaion jarri eta aurrerantzean bere jarrerarekin kontuz ibiltzeko abisua luzatzea eskatu zuen epaileak. Hala ere esan dezakegu Usobiagak apustua egiteko ez zuela fidatzeko tipoa aukeratu. Autoen irakurketan argi ikusten dugun gauza bakarra da Juan Goyac, San Joan Goyac, Gascon de Aya, Bernardo Goyat… denak bera direla eta hainbat auzi zituela zain. Hauen gaia ordea ez da zehazten. Baina, testiguetako batek dio ez zela 20 urte lehenago etxetik lan bila joan, bere jatorrizko herrian kargudun gizon batekin izandako liskar batengatik baizik.

Espedientea: “Autos de oficio por heridas a Juan Bautista Usobiaga en la cárcel con instrumento cortante”. signatura 160-06

Artxiboak Liburutegiak

Xahuketa, edo aukeraketa

2020-06-092020-06-09

Bienvenu, Ugo
Préférence système. Denoel, 2019.
Preferencias del sistema. Ponent mon, 2020.

Behar bada autoreak zientzia-fantastikoa egin duela uste du. Gu, berriz, liburua genero errealistan sartzekotan gaude. Errealismo gordinean, “magiko” hitzarekin lagundu gabe.
Izan ere, Bienvenuk girotzen duena ez zaigu egin pasa berri dugun itxialdia baino arrotzagoa. Are, tebeoak irakurtzeaz gain, Historia, Ondarea, Artxiboak, Memoria, Liburutegia… lan esparru dugunontzat, xahuketa operazio teknikoa da. Hala izanik ere, galdera asko sortarazten dizkigu gai honek. Zer gorde, zer ez, zergatik.

Gainera, gorde–xahutu aukeraketa neutrala ez dela argudiatzen du narrazio honek. Hau da: teknikotasuna, neutraltasuna, garbitasuna… ez dira neutralak. Eta hala balira ere, hautaketan esku hartze aktiboa izan behar dela ondorioztatzen dugu. Alegia, orainaldian iraganeko aztarnak ezabatzen ditugun heinean, etorkizuna eratzen ari gara. Hori egiteko irizpideak zeinek jartzen ditu? Audientziak? Adituek? Zer da gordetzen ari garena? Eta gordeko duguna?

Hau ez da komikiaren trama bakarra, baina bai gehien aztoratu gaituena.
Asimoven errobotikaren legeak beteko ez direla baieztatzeak Bienvenuk kontatzen duenaren errealismoa, Terminatorretik ekarritako buruz-buru epikoan, esaterako.

Marrazketari gehiago eskatzea dagoen arren, formatua zoragarria da. Haur literaturaren itxurazkoa, Paradisuaren itzulera indartzen duela uste dugu.

Bukatutakoan, azkarregi irakurri dugula konturatu gara. Birritan irakurri beharrekoa da, hitz gutxitan asko esaten duen horietakoa baita.

Guztiz gomendagarria.

[Artikulu hau Komikigunearen Berriketan atalean argitaratua izan da eta komikia Koldo Mitxelena Liburutegian duzue mailegagarri]

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.6 Lafitte

2020-04-292020-04-29

Nahiz eta Wikipedian dugun berria luzea izan, Vendettaren abesti bat eta Fernando Morilloren ‘Maddi eta euskal piratak’ dira, omen Jean Lafittek gurean utzitako arrasto bakarrak. Cahet-en ‘Barataria’ liburua ere horretan sartu dezakegu, izan duen eraginagatik.

Zinema eta literatura angloan, berriz, bere marka oso handia da, eta Louisianan bere arrastoa segitzea ere ez da batere zaila. Han dago Barataria, besteak beste. Ez hain urrun, Campeche.

Kortsario eta kontrabandista, beti. Esklabista tarteka. New Orleans ingelesengandik askatu, Mexikoko independentzian jardun, Kolonbiarentzat kortsario espainiarren aurka ibilia. Egin zituenak eta egin omen zituenak ez dira erraz bereiztuko: Napoleon askatzen saiatu al zen? Altxorra ezkutuan utzi zuen? Houstongo liburutegian erakusten duten egunerokoa idatzi al zuen? Marx lagundu al zuen? Zenbat aldiz hil zen?

Dena den, bere biografia landu dutenen artean, Pécau, Dellac eta Tavicok osatu komikia da gure gustukoena: ‘L’homme de l’anné 9: 1848’. Delcourt, 2015.

Baina rol jolas honetan ez dugula parte hartu aitortuko dizuegu.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.5 Fisika – Haiti

2020-04-282020-04-29

Will Smithi, ala bere lagunen bati, Alexander Dumas beltza zela entzun genion. Ez genion sinetsi. Gero, Tom Reissen The black count irakurri genuen. Haitiko iraultzaile abolizionistek Napoleonen armada garaitu zutela ere nekez sinistuko duzue; agian Alejo Carpentierren El reino de este mundo edo El siglo de las luces irakurtzen pasako zaizue.

Pasako ez dena da, ordea, Haitik mundu pobrezian duen rankiña. Horrekin ba al du zer ikusirik Colonek bertan lurra hartu izanak eta, esan bezala, iraultza frantsesaren garaian esklabo beltz batzuk bertan progresoen ideiari heldu nahi izateak? kasualitatea ala kausalitatea?

Halere, harrigarriagoa da 1795ean Frantzia eta Espainiak Haiti erdia (egungo Errepublika Dominikarra) eta Gipuzkoa elkarrekin trukatu izana.

Alegia, Konbentzioneko gerra bitartean, Gipuzkoako agintariek Gipuzkoa Gaztelako korotik banandu zuten. Gertakizuna objektiboa da. Getarian bildu ziren Batzar Nagusiek hala erabaki zuten. Bitxia da, 1397an Getarian ere hasi baitzen gorpuzten Gipuzkoa lurralde politiko gisa.

Historialariek gutxietsi egin dute gertakizun hori. Zilegitasuna kendu diote. Horretarako, gerora Debagoienan bultzatu kontrako mugimendua goraipatu dute; edo, independientzia aldarrikatu eta Errepublikarekin bategitea lideratu zutenei errepresentatibitate falta egotzi diete. Tartean Berroeta-Zarautz-Aldamar edo Zuaznabar bezalako izenak egoteak ez omen die ezer esaten.

Gipuzkoak eskatu foruak, erlijioa, milizia eta abar Frantziako Errepublikak inoiz ez lukeela onartuko, eta ez zutela onartu, esango dute gainera. Moncey jeneralaren hausnarketa ere ez zaie aski iruditzen:

Ondo ala gaizki atera, gure ustez esanguratsuena da teoria politikoak praktikara eramateko gaitasuna izan zutela. Jakina, interes zehatzen arabera. Hau da, gainontzeko guztiek bezala. Ez baitago praktika politiko naturalik. Indar harremanek sortzen dituzten abaguneak eta erabakiak baizik.

Bestalde, episodio hau perspektiba historikoan jartzea ere badago: hala Garaten proiektua nola Bakea eta Foruak leloaren ildo berean, hain zuzen ere. Bigarren horretan, gainera, Berroeta-Zarautz topatzen dugu berriro. Aita 1793an Larralde-Diustegirekin nola, semea orain Harizpekin hala.

Azkenik, Konbentzio gerraren bestelako eragina soziala izan zen. Bi esparrutan. Lehena, gerra gastuak Gipuzkoak berak ordaindu zituen; Godoyentzat gertatutakoak oso nabarmena izan zela ematen du eta. Ordainketa nola? Udal jabetzak eta ondazilegiak pribatizatzen. Eta, beraz, tokiko komunitateek babeserako zituen ondasunak gutxitzen. XIX. mendean zehar areagotuko dena: ondazilegiak pribatizatzea gerra-zorra ordaintze aldera.

Bigarrena, segurtasun falta eta lan egiteko aukera eza medio, bidelapurren urrezko aroa.

EHko XVIII. mendearen nondik norakoak berridazketa oso bat merezi du; patrizioen arteko harremanak eta zuzendaritza politiko-ekonomikoan izandako iraupena barne. Imizcozen lanen ildotik, esaterako. Edo Cécile Mary Trojan-en bidetik: L’écriture de l’amitiè dans l’Espagne des Kumières; la RSBAP d’apres la source épistolaire 1748-1775. Press Universitaires du mirail, 2004.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: turismovasco.com

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.4 Fisika – Elkargoak

2020-04-272020-04-29

Caracasko Errege Konpainia Gipuzkoarra probintziak historian zehar eman duen erakunde gorenetakoa izan da. Elkargo komertzial klasikoak baino beranduago osatzen bada ere, urte askoz etekin ekonomiko asko sortu zuen bere inbertsoreentzat. Sortzaileen artean, Gipuzkoako eta Nafarroa atlantikoaren ohiko abizen patrizioak topatuko ditugu.

Hauek, epaitegian zigortutako presoak eskifaia osatzeko aprobetxatzen saiatu ziren, gastua murrizteko eta gizartea disziplinatzeko. Ez dirudi ideia oso ona, eskifaia honen zeregin nagusia gerra baitzen: hala kontrabandisten aurkako gerra nola Elkargoaren produkzioa armaz babestea.

Dena den, Herbeheretako kontrabandoaz ari ziren, ez gipuzkoarrenaz. Elkargoaren ontzietan deklaratu gabeko kakao zama horren handia zenez, batzuetan nabigagarritasun bera ere kolokan jartzen zuen.

“Gipuzkoarra”ri buruz gehien eta hobekien idatzi duena Ramon Aizpurua da. Bere testuen artean, Pasaiako ikuspuntutik idatzitako hau dugu.

Lan horren helburuen artean dugu ekonomia kolonial monopolistak jende xumea erakarri eta xurgatu nola egiten duen ikertzea. Izan ere, Konpainiaren arrakasta erabatekoa izan zen. Arrantza erabat baztertu arte. Bai eta erregearen armadan zerbitzua ez ematea deliberatu arte.

Bestalde, arestian aurreratu bezala, hala akziodunek osatu enpresa honek nola bere adarra den Habanakoa ala ondorengoa izango den Filipinetakoak ere, gure herria kapitalozenoan bete-betean sartzen du: esklabutzarekin lotzen gaitu; ekosistemen eraldaketarekin; mundu mailako merkataritzarekin; kapitala metatzea helburu bakarra duen sistema produktiboarekin; banketxeen sorrerarekin; kriollismoa eta klasismoa…

Gure ustez oso arreta txikia bereganatu duen Habanakoari buruz bi kontu: Comercio de La Habana eta Real Compañía de La Habana

Era berean, orduko nazioarteko gatazkak hobeto ulertzen laguntzen du Gipuzkoarrak: 7 urtetako gerra, Ameriketako independentziak.. edo Blas de Lezo eta enparauen jokabideak zein misioen helburuak hari historikoan sartzeko, hari errealean sartzeko.

Gaitzerdi, bai eta txokolatearekin uztartzeko ere! Horren kontsumo partikularra zabalduta zegoen badian, baina ez zuen komertzio minorista errotu, Baionan edo Lohitzunen gertatu bezala.

Azkenik, Europako elkargo komertzialei buruzko bibliografia asko berritu da azken urteotan, batez ere Europatik kanpo eta oso bestelako ikuspuntu metodologikoen gainean eraikita. Esaterako:

The Corporation as a Protagonist in Global History, c. 1550-1750. Edited by William A. Pettigrew and David Veevers

Merchants, Companies and Trade: Europe and Asia in the Early Modern Era. Edited by Sushil Chaudhury, Michel Morineau. Cambridge University Press. 1999. (Studies in Modern Capitalism).

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Agronline

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.3 Fisika – Lafayette

2020-04-262020-04-29

Pasaian eman diren gertakizun harrigarrien artean Lafayetten bidaia dugu. Villaviciosa jauregian plaka bat eta han eta hemen errepikatzen den grabatu moduko bat. Bi lekukotasun horiek gogoan hartzen dute… zer demontre da gogoan hartzen dutena?

Izan ere, zein zen Lafayette? Zer egiten zuen Pasaian? Berak ikusi zuenetako zer dago gaur zutik paisaian? Nora zihoan? Benetan adierazgarria da hori gure herriarentzat?

Alabaina, Lafayette izena ezaguna egiten zaigu denoi. Galeria komertzial ospetsuak dira. Ordea, La Fayetteko markes Gilbert du Motier nor izan zen eta zergatik ezagutu beharko genukeen, hori beste upeleko sagarnoa da.

Horregatik, hura ezagutzeko beharra edo derrigorra ea dagoen da galdetu behar duguna. Horri erantzuteko, baina, pertsonaia, gertakizuna,… aztertu eta baloratu beharko dugu. Izan ere, ez gaude behartuta iraganean gure inguruan eman zen guztia ontzat ematen; ontzat ematea gure hautua da, beste garai honetan bizi garenona. Ezagutu ondoren erabakiko dugu gure tokiko komunitateak osatu nahi duen imajinariorako hartzen dugun ala ez. Ez gara juzkatzen ari zer egin zuten gure arbasoek. “Han” bizi ziren, toki arrotz batean, gurekin ia ingurunea ere komunean ez duen toki batean, eta ez-denbora batean. Bai ordea guk egiten dugun hautua. Izan ere, iraganaren gainean egiten dugun irakurketak eta jabetzeak gutaz hitz egiten dute, gu islatzen gaituzte.

Hortaz, ez gaude behartuta. Alta, zilegi zaigu galdera eta interesa.

Horiek horrela, zein zen izena bera eraldatzeko ausardia izan zuen Lafayette hori? Izen aldatze horrek ez al du jada bere borondatea azaltzen? Forma berri bat sortuz, hark ere iragana aztertu eta bere denborara eraman ez ote zuen, egokitua, doitua, interpretatua, eguneratua.

Esan bezala, Markes jaio zen Lafayette. Eta nerabea zenerako Erresumako ondasun handienetako jabe zen. Gaztaroan tertulia filosofiko eta politikoetan ohiko partaide. Jarrera politikoa sendotzen, lantzen eta tenkatzen hasi bezain pronto, Ameriketan ingelesek zuten kolonien aldeko jarrera hartu zuen. Are, Ipar Amerikako armadako kide bihurtu zen… Frantzian.

Etsaia ezagutzera joana zen ere, Ingalaterrako gortea ezagutzera hain zuzen ere, libertimendu puntu batekin. Frantzian bere asmoak zabaldu ziren, baita erregeak Lafayette xaxatu ere, markes gazteak buruan zituen txoriak uxatze aldera edo: Ameriketara joan Ingalaterra borrokatu eta koloniak askatzen laguntzea. Ez da txori txikia hori. Ez soilik abenturagatik, ez nagusiki abenturagatik, koherentziaz, sinistuta, elite gisa, talde txikian, lagunekin, logiakideekin izandako eztabaida partikularrak maila unibertsalera eramateko nahia zuen.

19 urte baino ez. Trikimailuz trikimailu Pasaian dugu Lafayette, bigarrengoz, apirilaren 26an, ontzi oso bat fusilez beterik Ameriketaratzeko prest. Geroa iragarriz, “Victoire” du izana ontziak. Lehen garaipena, Pasaiatik onik atearatzea izan zen.

Harriduraz hasieran, eta harrituak gerrak aurrera egin ahala, Lafayettek amerikanuen miresmena irabazi zuen. Su zelaian irabazitako ospeari gaitasun politikoak erantsita, Lafayette sortzear diren Estatu Batuen heroia izango da, hauen enbaxadore Frantzian. Bi munduetako heroia, berriz, ideia politikoak barneratu eta kontinente zaharrera ekarri zituen.

Bide berriari ekin zion Frantzian. Iraultzan parte aktiboa izan zuen, erregezalea izanda, progresoaren ideiak landu zituen. Iraultza, kontrairaultza, Napoleon, errestaurazioa, gerrak, intrigak… Lafayetteren meriturik txikiena ez zen izan, ez, bizirik ateratzea. Tarteka baztertuta, ekintzaile politikoa izaten segitu zuen luzaroan.

Frantziak itota, Ameriketara egin zuen berriro saltoa, esker onez hartu zuten beste behin ere. Are, Bolibarrekin harremanetan jarri zen, bi Ameriken arteko zubi lan esanguratsuak burutuz.

Zer da, baina, Lafayettengandik oraindik liluratzen gaituena? Pasaian egonaldi laburra eta Pasaiarik gabekoa izan zen berea. Gune estrategikoa zen portua, ozeanoa zeharkatzeko tokirik aproposena. Horrek baino ez zion erakarri gurera. Akaso badian Ameriketatik ekarritako eta bertan inbertitutakoak haren arreta bereganatuko zuen. Akaso Bolibarri idatzi zionean, Caracaseko Elkargoaren egoitzaren ondoan ontziratu zela gogoratuko zuen Lafayettek: hain zuzen ere, Bolibarren etsai Arizabaloren etxe parean. Kausalitatea, kasualitatea.

Gaztea zela, horrek ere erakargarria egiten du markesa. Eta haren hainbat aldarrikapenek, abolizionismoarenak esate baterako, Pasaian horren errotua dugun Hugorekin gogorazten digu.

Ororen gainetik, baina, ideien etengabeko debatea, ideien talka, teoria eta praktika, debate eta praxi politikoa, kontraesanak, borroka sutsuak (odoltsuak ere bai)… Lafayette gure munduaren sortzaileetariko bat izan zen. Horregatik ikusten dugu sinbolo bat harengan, Pasaia berria irudikatzen eta munduan kokatzen lagun dugun sinboloa. Mundua berriz eraldatu behar dugun honetan.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.2 Fisika – Lezo

2020-04-242020-04-29

Blas de Lezori buruz idatzi diren hiperbole guztiak bere neurrira ekartzeko, Gracia Rivasen (Itsas memoria) eta Olaranen (Lezo eta batez ere Historia de Blas de Lezo) irakurtzea komenigarria da. Fikzioan oinarritu baita, hein handi batean, Lezoren gaineko istorioa. Horrek ere zer pentsa eman beharko lioke etorkizunerako ereduak iraganean bilatzen dituenari.

Lezo familia, bai eta Pasaiako adarra bera ere, oso interesantea da badia ulertzeko. Ordea, badian jaio besterik ez zuen egin Blasek. Gure herrian, haren garaikideentzat, hutsaren hurrena izan zen bere eragin zuzena.

Herritarrei “ahanztura” leporatzea eta figura hori behin eta berriro loratzearen beharra ikerketa historikotik aldentzen da. Edo ez.

Alegia, 16 urtetako haur batekin ezkontzea edo esklabuak izatea, XVIII. mendearen egituren baitan ulertu beharrekoak dira. Ostera, XXI. mendean gure herria ordezkatzeko aukeratzen ditugun ereduen zilegitasuna eztabaidagarria da. Loratzea ez baita orbain gabea. Hala ikusi nahi ala nahi ez.

Era berean, XIX. mendetik aurrera Lezorekin tematu direnak aztertzea eta loratze horren atzean ezkutatzen duen gizarte eredua aztertzea, hori bai dela historialarien lana. Zer esanik ez, loratze horretan faltsukeria oinarri denean.

Europako beste herrialdeetan debate publikoaren inguruan adosten dira eredu sozial hauek. (Herbeheretan VOC-en buru Coen-ekin gertatu bezala). Gurean, ordea, foralismoa, militarismoa, xenofobia eta beste hainbat keriazaleek figura historiko hauek popularizatu egiten dituzte. Eta guk hartu, jatorrismoaren izenean.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Jan Pieterzszon Coen. GerardM at Dutch. Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 3.1 Fisika – Abadia

2020-04-242020-04-29

Euskal eragile kultural eta politikoen artean Abadiak zuen posizioren berri Baionako mediatekaren Bilketak ematen digu, Divousini buruzko alean. Anekdota hutsa baino gehiago da hau, bistan denez.

Davant (esaterako hemen) eta Urkizu ditugu haren gainean ikertu dutenak. Eta Txomin Heguik haren bizitza antzerkira eraman zuen 2018an. Urrunegi dago jada Eusko Ikaskuntzan antolatu eta Abadia jauna ardatz izan zuen nazioarteko kongresua, 1997. urtean, Abadiaren heriotzaren urteurrenean.

Abadiak eta Xahok euskalduntasunaren eta euskal hiritartasunaren nolako ikuspuntu gara zezaketen elkarrekin… hori bai, hori Euskal Historiarako flashpoint. Aintzat harturik, gainera, Zumalakarregirekiko miresmena.

Errealitatean, sikiera, Lore Jokoak utzi zizkigun Abadiak.

Abadiak bere etxeko kontuak ere euskaraz eramaten zituela hartu beharko dugu gogoan, orain dela urte batzuk Hendaiako mediatekan erakutsi bezala.

Ikerlari, esploratzaile, etnologo… eta astronomoa (ez ordea, Ferrer pasaitarra bezain ospetsu eta aitortua), hori dena bere Hendaiako etxean biltzen da.

Frantziako Akademiari laga zion bere ondasun guztia… erakunde horrek euskara sustatuko zuelakoan eta sustatzeko baldintzarekin. Abokaturen bat otoi?

Erlazionatutako dokumentua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 2.3 Otso-harriak – Buhameak

2020-04-232020-04-29

Metxaren hiztegia baino lehen ere, erromintxelak bazuen tarte bat Pasaia eta Txingudi artean. Baina buhameen presentzia inon nabaria izatekotan euskaldun egiten gaituen jai berezi batzuetan da. Horrela erakutsi zigun Nicole Lougarotek 2009. urtean, Gatuzain argitaletxearen Bohèmiens liburuan. David Martinen El pueblo gitano en Euskal Herria delako lanak ederki osatzen du hori. (Txalaparta, 2018)

Nicole Laugaroti elkarrizketa

David Martini elkarrizketa

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren iturria: Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 2.2 Otso-harria – Industrializazioa

2020-04-232020-04-29

Pasaiako portzelana fabrika badia osoko lehen industrializazioaren beste zantzu bat da.

Portuaren izaera industriala gorpuzten hasi zen. Badiak gune naturala izateari utzi eta guztiz terraformatuko zen aurrerantzean.

Portzelanakoa ez ezik, beste lantegi batzuk ere paratuko dira eskualdean. Mendeetako nazioarteko itsas-merkataritzak horren alde egingo zuela pentsatzen dugu. Izan ere, gora-behera asko tartean, portua ezaguna da Europan eta Munduan, mundu mailan hedatu den sistemaren geldiune bilakatuko da.

Gaur egun “oarsoaldea” deitzen dugun eskualdean bertako zein kanpoko inbertsoreak agertu ziren. Lantegiak eta biltegiak ez ezik, azpiegitura berriak behar eta sortu zituzten.

Iztietatik Trintxerperaino, padurak lehortu, zorua sortu, basatzak bete… errepidea zein trena eraiki. Fermin Lasala ekimen erraldoi horren bultzatzaile nagusia izan zen; bederen, proiektu horien ordezkari nagusia. Haren gurasoen ondasunak (Lasala Colladorenak) handitu zituen, hala trenbideetan egindako inbertsioetan nola Mandaseko Dukesarekin ezkonduta.

Baiona-Alduide-Nafarroa ala Donostia/Pasaia-Gipuzkoa, bi linea horiek elkarren aurkako lehian sartzen dira.

Estatu-Nazio-Merkatu sortzeak, ordura arteko Baiona-Pasaia loturaren amaiera ekarri zuen. Izan ere, Lapurdiko kapitalarentzat badia egoitza bat gehiago zen: familiak, inbertsioak, erabilera, hizkuntza(k),…

Bistan denez, errepideak, trenak eta portu industrialak hiruek bat egiten zuten. Honek badiaren historia aldatu zuen betiko, aro industrialean bete-betean sartuz. Bide horretan ere, Molinaoko basatzan Antxo sortu zuten.

Pasaia modernoaren sorreraren aurrean gaude (eta horrela segitzen dugu, hein handi batean)

Kai industriala
Eraldaketa industriala

Erlazionatutako artikuluak etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Turismovasco

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 2.1 Otso-harria – Errege bidea

2020-04-232020-04-29

Orain dela 25 bat urte, Gipuzkoako komunikabideak historiatzeak berrikuntza handia ekarri zion gure Historiari. (Elena Barrenaren zuzendaritza pean: Gipuzkoako Komunikabideen Historia. 4. alea. Gipuzkoako Aldundia.)

Lurraldearen osaketa espazioaren erabilera eta eraldaketarekin lotzen zuen. Espazioa erabiltzen eta eraldatzen zuena komunitate politikoa zen. Komunitate hori ere ez zegoen aurretik emana; aldakorra da. Haren garapenak Aldundiaren gobernura eramango gaitu XVIII. mendean. Horrela, herriz herri doazen eta herrietakoak diren bideen batuketa beharrean, bide bakarra eta probintziala da proiektatzen dena. Hauspo zabaleko merkataritzaren mesederako. Ama Gipuzkoa ernalduko duen Aita bidea, hain zuzen ere.

Jakina, bideak bat egitea matxinada garaiarekin ez da kasualitatea. Bideak berak ekonomia eta gizarte modu eta eredua gorpuzten baitditu.

Bideen historia, beraz, historia politikoa da. Bideek errealitate zein hegemonia sozial eta ekonomikoei erantzuten diete.

Baina, era berean, naturaren eraldaketaren historia ekartzen dute gogora. Bai eta zientziarena ere.
Esan gabe doa, historia ekonomikoa ere aintzat hartzen dute, finantzen ikuspuntutik. Errege Bide berriak ordaintzea ez baitzen izan gauerdiko ahuntzaren eztula.

Hori dela eta, XVIII. mendean Gipuzkoako lurraldearen ardatz eta Gipuzkoako ekonomiaren ardatz izateko eraikitzen den kotxeentzako bide berrian lapurretan dabiltza talde antolatuak Probintziaren etsaitzat hartzeak ez gaitu harrituko. Ezta horiek jazartzeko polizia garaikideak ere.

Intsusaga, Astigarraga eta Oreretaren muga, lapurretarako toki ona izango da. Baiona – Pasaia – Donostia ibilbidearen erdian baitago. Izan ere, egun horren popularra den kostako bide horrek ez du inolako funtsa historikorik. Probintziako Bide Nagusia kostatik joatea ezinezkoa baita, egun kosta dena ura, hondarra eta padura baitzen.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Wikiloc

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 1.6 Sua – Aitonensemeak

2020-04-202020-04-29

1766ko ondorengo belaunaldian ez zen matxinadarik egon. Iraultza frantsesaren eztandak sortu gerrak liberalismoa areagotu zuen, ondazilegien pribatizazioa, gizarte loturak puskatzea,… ekonomikoki bideragarriak ziren baserriek eutsi zioten. Eskulanak egiten zituztenek ez.

Sasoiko langileen zein langile aurre industrialen irtenbideetako bat lapurtzea izan zen. Ohitura ez zen, noski, mendearen amaieran jaio. Ohiko irtenbidea izan zen.

Ta euskaldunak ez ziren bidelapur batere makalak izan. Hala agertu zuten Sanchez Agirreolaren bi lanek eta gure beste lan pare batek (Bandoleros Vascos; Mikeleteak eta bidelapurrak) nola gerora Hektor Ortegaren Tretatxu: lapurren gobernadorea zein Manuel Martin Poloren lanek.

Kultura popularrak bere egin zuen gaia, eta XX. mendera arte iritsi zen horren ahotsa. Esaterako, San Migelen izandako lapurreten kariotik.

Are, Debagoienako bidelapurrak Karibeak baino basatiagoak eta Sierra Morenakoak baino trebeagoak omen ziren! Orduko hitzetan. Hori gutxi ez eta Beasaingo alkateak bidelapurrak banpiroak direla esango du, hitzez hitz.

Jakina, tortura, jazarpena, ziegan heriotza edo urkamendia. Matxinoekin gertatu bezala, erregimen zaharreko aginte gune ugarik lehiatzen dute ordena berreskuratzeko eta irmotasuna adierazteko. Esaterako, Eburniko kattana-n agertzen den Mikaela Izagirreri (ak Eder) semetxoa kendu ala mutil lagun Kaderazar salatu, horiek eman zizkioten aukeran.

Kaderazarren odiseak luzeago jo zuen:

Kaderazar: frantsez ttippiaren abentura eta malura gehiago

EREITEN 18 (2015eko martxoa)

Guiñi, ordea, Donostiako Plaza berrian urkatu zuten.

Era berean, lan bila alde batetik bestera doazen gazteak ere susmagarriak dira. Ez egin dutenagatik, egin lezaketenagatik baizik. Barne migrazio hori egungo mundu mailako migrazioarekin alderatzea gehiegi da, ados. Baina arrazoiak berdinak dira.

Poliziaren sorrera Gipuzkoan horren ondorioa da. Poliziaren garapenak, gainera, eztabaida politiko eta foralean txertatuko da.

Bidelapurrena ofizio bihurtzen da uste baino gehiagorako. Abenturarekin baino, egoera sozialarekin du zerikusia, bistan denez. Haien ekintzak sozialak dira. Ostera, lapur hauek sozialak diren ala ez, beste eztabaida bat da. Hektor Ortegak Tretatxuren biografia osatu eta hura hala zela baieztatzen du, Hobsbawmek emandako deskribapenen ildotik. Deskribapen objektiboak, baina, ba al zuen sentimendu subjektiboa?

Subjektibizazioarik gabe, politizaziorik gabe, ba al dago “tasunik”? Thompsonek klaserako markatu ildotik ala Mezzadra-Neumannek berriki berreraiki bezala (Clase y diversidad. Katakrak, 2019).

XIX. mendean, ez matxinada ez lapurreta. Liberalismoa, Estatu-Nazioa… bortizkeriak beste maila bat igoko du:

Nicolasa Lekanda, hilketa odoltsua

Gerraren bezperan gaude.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: https://www.escapadarural.com/que-hacer/elosua

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 1.5 Sua – Ohiturak

2020-04-192020-04-29

Ebuniko kattanaren lehen zatia Bergaran gertatzea ez da kasualitate hutsa, kausalitatea baizik. Ez da, noski, bakarra izango, baina Euskal Herriko Historia azaltzeko toki bikaina da.

Partaitti / Aritzeta / Bergara
Bergarako Antso / Gebaratarrak
Ahaide Nagusiak
Oñatiko Gebaratarrak Oxirondon
Inperioa
Olaso
XVIII. mendeko matxinadak
Potosí
Argien garaia
Liberalismoaren azpiegiturak (errege bidea / AHT)
Seminaraxioa, Wolframa
Asia
Peñaflorida, Gaitan de Aiala, Rocaverde, Foronda, Ozaeta…
Arte estilo klasikoak
Iparraldeko Pakea
Besarkadaren urteurrenak
Ondazilegien pribatizazioa
Industrializazioa
Espetxea – Epaitegia – Eskola hirutasuna
Angiolillo
Monzon
Alkateen mugimendua

Harreman pertsonaletan oinarritutako tokiko komunitatea – lurraldetasun politiko garaikideraino bide osoa, Europa eta mundu sistemaren baitan.

Gainera, horren testigantza monumentala, Europan bakarrak diren hiri-elementuak barne, Jauregi etxeko fatxada bezalakoak.

“Ohiturak” atalean kontatzen dena ere egiazkoa da. Alegia, Elosu-Bergara ubidea; eta Errekaldeko iturriaren atzeko ur galeriak. Errekaldeko jardinaren gaineko ur-andelak…
Hirigintza eredu zoragarriaren beste osagaia: hiriko lorategi eta parkeak. Aldatuta ere, oraindik ikusgarriak dira. Eta bisitagarriak.

Errekaldeko Laborategia ere erreala da. Mundu mailako sisteman tokia ematen digu. Zientzia eta ikerketa aldarrikatzen du. Bai eta zientziaren paperari buruzko hausnarketa gure gizartean.

Erlazionatutako dokumentua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria Bergarako udala