blog

luGORRI

Artxiboak

1897 eta 1898ko soldaduxka : Belauntzatarrak Kubako gerran

Soldaduxkaren istorioa ezaguna da askorentzat baina belaunaldi berrientzat agian ez, izan ere, 2001. urtean bertan behera geratu baitzen XVIII. mendetik abiarazia zegoen erreklutamendu sistema.

Soldaduxka edo “mili”-ak urte jakin batetako kintoak (gazteen bostgarren zatia) erreklutatzean zetzan, zozketa bidez. Hauek formakuntza militarra jasotzen zuten urte bat edo biz gutxi gora behera eta bake garaietan baldin bazen, gaitz erdi, bertzela, momentuko gerren fronteetan akitzeko aukera handia zeukaten eta. Zozketaren antolaketa eta gazteei zegozkien jakinarazpenak udalaren konpetentziak ziren eta horregatik, egungo udal artxiboetan erreklutamenduaren inguruko serie bat egon ohi da.

Belauntzako Udal Artxiboan XIX. mendeko erreklutamenduak kuxkuxeatzen ibili gara eta urte esanguratsu batetan erreparatu dugu: 1898. Hura ez zen urterik oparoena izan espainiar estatuarentzat, ez barne politikan (ekonomia krisia eta ezegonkortasun politikoa medio) ezta kanpo politikan (Ameriketako koloniak
independizatu nahiean zebiltzan). Kubatarrak 1895ean altxatu ziren gobernuaren aurka eta 1898an gauzak gehixeago berotu ziren, Ameriketako Estatu Batuek ere gerra aitortu baitzioten, Kuba bereganatzeko asmoarekin.

1823ko ordenantza militarretan kintoen zozketak apirileko lehen igandean egitea zehaztu zen, ordu eroso batetan. Geroztik, “en abril, cada soldado con su fusil” esaera nahikoa ezaguna zen, nahiz eta zozketa hilabetea aldatuz joan denborarekin. Tira, ordua erosoa izan ziteken baina zozketan “saritua” ateratzea agian ez horrenbeste.

Soldaduxka egiteak bazuen bere erronka, gazte askok lana eta ikasketak alde batera utzi behar izaten baitzuten eta gainera, askorentzat lehenengoz bidaia handi bat egitea suposatzen zuen. Ohikoa zen iparraldeko mutilak hegoaldera edota Afrikara bidaltzea eta alderantziz. Interesatzen zaigun zozketa ordea, 1897koa da, mobilizazioa urte amaieran ematen baitzen eta hurrengoan bukatu, inkorporazioaren arabera lizentziatuz joaten zirelarik. Hilbeltzaren lehen egunean, Francisco Maria Celaya alkateak ohiko bandoa publikatu zuen, 19 urte betetzen zituztenen erreklutamendua gauzatuko zela jakinarazteko. Zozketa otsailaren lehen igandean egin zen. Udaletxeko dokumentazioan, argi ikus dezakegu prozedura guztia, osasun azterketa, nola libratu zitekeen eta abar, baita Hernani eta Belauntzaren arteko liskarra mutil bat nongo zerrendetan sartu behar zen zehazteko; gaztea Belauntzan bizi baina gurasoak hernaniarrak zituelako. Espediente guztiak artxiboko 15. kaxan daude.

Zozketako gazteak hauek izan ziren:
Domingo Iztueta Esnaola, Esteban Goenaga Oñatibia, Francisco San Sebastián Garmendia, Jose Echave Eceiza, Martin Uranga Muñagorri (zozketa unean egon ez zen bakarra, Habanan baitzegoen), Martin Lizaso Aizpurua eta Jose Hospitaleche Sagarzazu. Abizen hauek oraindik ere herrian diraute, Celaya alkatea eta Dravasa idazkariarenak bezalaxe.

Tolosan 29 gazte hil baziren ere urrutiko gerra hartan, ez zen belauntzatarrik zendu. Akitzeko, gertaera xelebre bat aipatu beharra dago. Proiektuaren azkeneko egunean, argentinar bat bertaratu zen udaletxera, Paskieta baserriaz galdetuz. Bidea mapan seinalatu genion eta honek bere arbasoen jatorria han kokatzen zela azaldu zigun, baita Etxabe abizena zuela. Harekin solasetan, zozketako Echave Eceiza gogoratu eta berari galdetu genion. Ba, erantzutean ¡a zer sorpresa! ¡1897ko gazte hura bere birraitona zen! bere sinadura ikusteko aukera izan zuen baserriranzko bideari ekin aitzinetik. Autokarabana hura paskietako bidetik pasa ote zen?

Mieltxo Sobrino

Bloga

Lekuona Fabrikako Kultura mediazio lanak

Lekuonan garatzen ditugun kultura mediazio lanak gehienbat Lekuona Fabrikak eskaintzen duen Legamia programarekin lotuta daude, nahiz eta Legamiatik kanpo ere beste lanen bat ere burutu izan dugun. Hauen artean, besteak beste, herriko ikastetxe ezberdinekin lantzen dugun Kultura Podcasta edo udaletxeko sail ezberdinak edo liburutegiarekin egindako kolaborazioak daude tartean.

Legamia egitasmoa Errenterian errotu eta eragina izango duen egonaldi eta mediazio programa da. Arte biziei (antzerkia, dantza, zirkua) loturiko proiektu artistikoen sorkuntza eta ikerketa prozesuak, edozein fasetan daudela ere, babestu, erraztu eta laguntzea du helburu.
Horrekin batera, Errenteriako Kultura saila eta honekin lankidetzan aritzen diren eragileen artean garatuko duen mediazio plangintza baten bidez, sorkuntza bera Errenteriako eragile eta herritarrekin partekatzeko asmoa da programa honen ezaugarri nagusienetakoa.
Aurten Legamiaren barruan dantza, musika, antzerkia, opera edo zirku proposamenak landu dira, hauen bitartez, besteak beste, maskulinitate toxikoa, gurasotasuna eta lana, espazio publikoaren erabilera, sare sozialak edo transesualitatearen ingurukoak landu ditugu. Doos Colectivo + Marie de Jongh, Txalapart Produkzioak, Berdinki zirkua, Goitibera, Trapu Zaharra edo Marta Eguilior bezalako konpainia eta artistekin lan egiteko aukera izan dugu.
Adibide labur moduan Doos kolektiboa + Marie de Jongh konpainien artean Legamiako egonaldian landu duten “Esna” dantza ikuskizuna eta Txalapart taldeak egonaldian aurkeztu duen “Orbela” ikuskizunaren inguruan egin dugun mediazio lanak aurkezten dizkizuegu ondorengo lerroetan:

“ESNA” haur eta familiei zuzendutako antzerki-dantza proiektua da, non esperimentua esperientzia bihurtzen den. Ikuskizun honek balioan jartzen du pertsonek beren gorputzekin edo irudimenarekin esperimentatzeko duten gaitasuna, rol desberdinak jokatzeko, munduarekin erlazionatzeko, harremanetan arakatzeko, probatzeko, bilatzeko gaitasuna. Finean, hainbat aukera ikertzeko gaitasuna. Balio hori erreibindikatu beharra ikusten dugu gizarte mesfidati batean, dena presaka etiketatzeko joera duen gizarte honetan. Huts egiteko eskubidea aldarrikatzen dugu, baita porrot egitekoa ere, bizitza bere sakonera osoan ulertuko badugu.

Doos eta Marie de Jongh konpainiekin Errenteriako Egiluze eta Koldo Mitxelena ikastetxeekin lan egin dugu, 8-10 urte bitarteko haurrekin gorputza eta norberak nahi duen hori izateko ahalmenaren inguruko gogoeta egiteko dinamika praktiko ezberdinak aurkeztuz.

Saio hauetan parte-hartzeaz gain eskola ezberdin hauetako ikasleak entsegu ireki batetara gonbidatu ditugu, bertan, konpainien lana gertutik ikusi eta zuzenean beraiekin hitz egiteko aukera izatea ahalbidetuz.

Haurrekin hezkuntza bidetik lan egiteaz gain herriko dantza eskolako ikasleekin ere “masterclass” antzeko bat ere antolatu dugu, bertara euskal dantza edo balleta lantzen duten ikasleak gerturatu ziren.

Txalapart

Txalaparten kasuan berriz Hiru artista eszenatokian biltzen dira musika, antzerkia eta kantuan oinarritzen den emanaldi batean. Bertan txalapartaren inguruan mugitzen dira eta hiru oinarrizko material jotzen dituzte : burdina, harria eta zura.
Proiektu hau bereziki interesgarria iruditu zitzaigun hasera batetik, normalean 2-6 urte bitarteko haurrentzat ez baitira horrelako proposamenak lantzen. Soinua, kantua, musika eta antzerkian oinarritzen den proposamena da. Arteak haur txikien atentzioa erakartzen du eta haien alde arrazionala deskonektatzen du formen, koloreen, erritmoen, melodien eta disonantzien erabileraren ondorioz. Horrek haurren irudimena, haien sentitzeko eta hautemateko gaitasuna, eta baita haien gogoa ere pizten du.

Txalapartekin batera Errenteriako Haur hezkuntza eskola gehienetatik pasa gara, egin diren emanaldi ezberdinetan ikasle txiki hauen jarrera eta atentzioaren inguruko jarraipen bat eginez. Orokorrean proposamenaren lanketa oso arrakastatsua izan dela esan dezakegu, haur, irakasle eta artistak egin den lanarekin oso gustura agertu baitira.

Kultura Podcast
Kultura Podcasta herriko ikastetxeekin sortutako programa da; bertako kultur ekitaldi eta proposamenei buruz hitz egingo duena. Bertan 10-18 urte bitarteko eskola ezberdinetako gazte taldeek hilero herrian kulturaren alorrean egiten diren egitasmo ezberdinak aztertuko dituzte.

Metodologia ezartzeko saioak antolatu ditugu eskoletako koordinazio taldeekin. Eskola guztiek metodologia bateratu bat jarrai dezaten. Gure partetik proposamen malgu baina bideratu bat eramango dugu horretarako. Bestalde Ikasle nagusienak teknikoki prestatzeko ikastaroak ere antolatu ditugu.

Podcastari dagokionez aurten Egiluze ikastetxea eta Orereta Ikastolak parte hartu dute proposamenean. Bi talde erabat ezberdinak dira, batzuk LH5 kurtsokoak eta besteak berriz DBH1-2ko komunikazio klasekoak. Gazteenekin herriko kultura guneak eta bertan lantzen diren proposamen ezberdinen inguruko atalak landu ditugu, hauen artean Legamia programaren parte den “Aquerra goyti, aquerra beyti” opera proiektuaren Marta Eguilior eta Mara Monreali elkarrizketa bat egiteko aukera izan dute.

Orereta Ikastolako ikasle helduagoekin egin dugun lanketan berriz alderdi teknikoa azpimarratu nahi izan dugu. Herri Arte Eskolako Irrati estudioa erabili dugu eta bertan podcasta grabatzeko beharrezkoak diren oinarrizko aspektu teknikoak erakutsi dizkiegu.

Liburutegiak Lugorri

2022an Txanogorritxo Hondarribiko Liburutegian

Aurreko urteetan bezala, 2022an Txanogorritxo gaiaren inguruan hainbat ekitaldi antolatu genituen helburu batzuekin: gaiaren ikuspuntu desberdinak izatea eta komunitatearen beharrei erantzutea.

Eskolako tailerrekin eskolen komunitatearekin aritu ginen; zinemaren bidez natura, helduak edota emakumea ekarri genuen liburutegira; autodefentsa ikastaroa ere izan genuen; Jokin Mitxelenaren, zuzeneko, marrazkiek gure idazleek, beraien testuen, irakurketa lagundu zuten; liburutegian izaten diren idazketa tailerrean aritzen direnen testuekin gure orrimarkatzaileak egin genituen;…

Liburutegia ez doala norabide bakarrean argi dugunez, jasotakoa komunitateari itzuli behar zaio. Horren adibide bat Hondarribiko Liburutegiaren bildumaren lehendabiziko zenbakia da: Txanogorritxo. Bertan Amaia Egidazu-k, Ainara Oscoz-ek eta liburutegiak berak dinamizatutako tailerren materiala bildu eta monografia bezala parte hartu zutenei banatu diegu, eta liburutegian bertan ere denon eskura izango dugu. Horrekin nahikoa ez eta era digitalean ere jarri dugu zabaltzeko asmoz. Hemen dauzkazue Txanogorritxo1 eta Txanogorritxo2

Artxiboak

Arrate eta txirrindularitza

Arrate aspaldidanik izan da eibartarrontzat leku berezia. Denok ezagutzen ditugu bertan ospatzen diren jaiak, bertako eliza eta zelaiak, eta asko gara mendi buelta bat eman ostean, orain denbora gutxi itxi zen Kantabria tabernan zerbait hartzera geratutakoak. Baina Eibartik kanpo, nazioartean ere, Arrate izena esanda, hainbat jenderi ezaguna egiten zaio. Honen arrazoi nagusietako bat txirrindularitza da hain zuzen. Nola heldu da Arrateko helmuga azken urteetan, World Tour (nazioarteko maila altuena) kategoriako lasterketetako helmuga izatera? Bide luzea izan da, baina hurrengo lerroetan lehenengo harriak ipini ziren garai haietara begiratuko dugu.

Honetarako 80 urte inguru egin behar dugu atzera, hain zuzen ere 1941 urtera. Seguraski gaur egun Arrateko maldak ez lukete daukaten izena izango, urte hartan Eibarko Klub Deportibuak ez balu I. Arrate Igoera ospatzea erabaki. 1941eko apirilaren 20an Klub Deportibuak “Finalista eguna” ospatzeko asmoa zuen. Finalista egunean mendi gehien igotako mendizaleak omentzen ziren, eta urte hartan, eguna girotzeko, txirrindularitza lasterketa bat antolatzea bururatu zitzaien. Horrela, lasterketa antolatzeko batzordea sortu zen, Antonio Dorado buru zela.

Lehen edizio honetan txirrindularitzan hasi berriak ziren eta laugarren mailako 22 txirrindularik hartu zuten parte, 18 helmugaratuz. Azkarrena “Umore Ona” taldeko Pedro Zugasti izan zen, 25 minutu eta segundo bateko denborarekin. Mendiaren inguruan ospatzen zen egun bat girotzeko asmoarekin egindako lasterketa honek, gaur egun arte gelditu ez den errobera bat ipini zuen martxan.

Bigarren ediziorako, lasterketa handitzen ari zen seinale batzuk ikus ditzakegu. Euskal Herriko hainbat lekutatik etorri ziren taldeak, eta Klubak prentsara bidalitako idatzian lehen mailako txirrindulari nazionalak gerturatuko direla adierazten du, zeren aurreko urteko emaitza onak ikusita, 1942 urteko edizioan edozein mailatako txirrindulariak parte hartu ahal izan zuten, “hasi berriak” izan ezik. Horrela urte bakarrean txirrindularien maila asko igo zen. Klubak ere errepide bazterrak eibartarrez betetzea espero duela dio, eta ilusio handia erakusten da, Oñatiko C.D. Chanchicu choco taldeak irteera bat antolatu duelako, proba ikusteko asmoarekin. Beraz, bigarren edizioko idatzi originaletan nabaritu dezakegu probak urte bakarrean izandako gorakada eta antolatzaileen ilusioa urtez urte lasterketa antolatu eta handitzen joatekoa.

Urte batzuk aurrera eginda, 1948 urteko Arrate Igoeraren VIII ediziora egingo dugu bidaia. Aurreko edizioetan bezala, Eibarko Klub Deportibuak “Finalista egunean” ospatzen jarraitzen du. Baina edizio honetako prentsara bidalitako idatzietan, dagoeneko azpimarratzen da, nahiz eta historia motza izan, hartutako famaren ondorioz zonaldeko lasterketa garrantzitsuena bilakatu dela.

VIII edizio honetan azpimarratzekoa da gainera, antolatzaileek lehen nazioarteko edizio bezala aurkezten dutela, Tarbesko “Velo Club” txirrindularitza taldeak bere txirrindulari batzuk aurkeztu dituelako. Azkenik, aurreko bi erakusle hauekin batera, sarietan egondako gorakada ere azpimarratu dezakegu. 1942 urteko lasterketan, garaileak 350 Pesetako saria jaso zuen, eta sei urte beranduago ia hirukoiztu egiten da, 1000 Pesetara igo arte. Honekin lotuta garaileen denborak ere gero eta azkarragoak dira, lasterketaren famak erakarrita. Lehenengo urte hauetan errekorra Martin Mancisidorrek ezartzen du 21 minutu eta 23 segundoko denborarekin.

Hasieran esan dugun bezala, urte hauetatik aurrera Arrateren eta txirrindularitzaren arteko lotura banaezina izan da. Horren erakusgarri da 80 urte beranduago apiril inguruan eibartarrok Ixuako maldetan lehen mailako txirrindularitzaz disfrutatzen jarraitzen dugula da, mundu guztiko zaletuen aurrean horrenbeste maite dugun txoko hau mapan kokatuz. Neurri handi batean lehenengo Klub Deportiboko antolatzaile hauei zor diegu Federico Martin Bahamontes, Jacques Anquetil, Raymond Poulidor, edo gaur egungo Tadej Pogačar, Primoz Roglic edo Remco Evenepoel bezalako kirolariez disfrutatzea. Beraz jarrai dezagun lehen mailako txirrindularitzaz disfrutatzen, baina nondik gatozen ahaztu gabe.

Txomin Osoro Gutierrez

Artxiboak

Zer egiten du honek hemen?

Artxiboan lan egiteak beti ekartzen du sorpresaren bat. Gipuzkoako Artxibo Orokorrari buruz idatzi genuen beste berri zaharrago batean esan bezala, martxan dugun proiektu honetan Ogasuneko dokumentazioa da aztertzen ari garena. Batek pentsa dezake denbora guztian diru kontuak besterik ez ditugula ikusten. Hori hein handi batean horrela da, eta nahiz eta ez diodan garrantzirik kendu nahi dokumentazio mota horri informazio interesgarri asko ematen baitu, tarteka ekonomiarekin zerikusirik ez duen dokumentazioa ere topatzen dugu. Horrelakoetan, betiko galdera: “hara! Zer egiten du honek hemen?”

Oraingoan, zerga-bilketako espedienteak begiratzen ari ginela marrazketa koaderno bat topatu dugu. Zer egiten duen denak nahastuta ez dakigu eta jabeak Diputazioarekin zuen lotura ere ez, baino bitxikeria polita iruditu zaigu partekatzeko.

Koaderno honen lehen orrian agertzen zaizkigu dokumentuari buruz jaso ditzakegun datu gehienak: norena zen, noiz egindakoa, non erabili zen,… Bertan irakurri dezakegu “Dibujos de Javier Leivar. Escuela superior de Zaragoza. Curso 1913-1914”. Hau irakurri ondoren, ikerketa txiki bat jarri genuen martxan pertsona honi buruzko informazioa bilatzeko asmoz. Tamalez, Ogasuneko dokumentuen artean ez dugu ezer topatu eta ez dakigu Aldundiko langile bat izango ote zen edo kanpoko norbait. Edozein kasutan, zergatik zegoen koaderno pertsonal hau Aldundiko ekonomiako dokumentaziarekin batera jasota jakiteko, denboran atzera egin beharko genuke. Noski, irakurleren batek zerbait jakingo balu, eskertuko genuke jankinaraziko baligu gure jakin-mina asetzeko.

Aipatutako lehenengo orri horretan, Javierrek Aragoiko armarria marraztu zuen, gaur egungoarekin alderatuta, desberdintasun batzuk dituelarik. Alde batetik, gaur egungo armarriak goiko aldean koro bat du eta beste alde batetik, lehenengo kantoian gainean gurutze bat duen arte bat agertzen da. Gure koadernoko marrazkian ordea, ez dago ez kororik ez eta gurutzerik artearen gainean. Azkenik, hirugarren kantoian atzealde horian lau makil gorri agertzen dira gaurko armarrian, baino gurean badirudi bost daudela marraztuta. Aragoiko armarriaren bertsio pertsonalizatua marraztu zuen bere koadernoan Javier Leivarrek.

Barruan dauden marrazkiei dagokienez, 12 lamina daude, denak daude beragatik sinatuak eta denak dira marrazki geometrikoak. Gehienak marra zuzenak dira, laukiak, hirukiak, erronboak eta horrelakoak, baina konpasarekin ere praktikatu zuela ikusten da. Orri batzuen atzealdean badaude konpasarekin egindako proba batzuen markak. Lehenengo laminetan marrazki sinpleak daude, baino azkenekoak landuagoak direla ikusten da, ikasturte amaierakoak seguruenik. Bukatzeko, lamina hauetako batzuen atzealdean ikusi ditugu beste marrazkitxo estraofizial batzuk, baino hauetaz aurrerago hitz egindo dugu beste berri batean.

Amaia Mendizabal

Artxiboak

Elosegitarren artxiboa Gipuzkoako Artxibo Orokorrean

Dakizuenez, oso Leial eta oso Noblea den Tolosako villa honetan arras ezagunak dira urte luzez bertan ekoiztu diren Elosegi txapelak, egun herriaren bereizgarrietako bat izatera bilakatzeraino.

Gipuzkoako Artxibo Orokorretik, Elosegitarren funtsarekin lan egitea eskatu digute, txapelen enpresak dohaintzan eman baitzien familiaren zenbait argazki eta dokumentu.

Lan honen lehen zatia arras pollite izan da, izan ere Polikarpo Elosegi Ansolak (“Poli” lagunentzat”) ateratako argazkiekin egon baikera. Poli fundatzailearen iloba zen eta enpresan eta politikan jardun bazuen ere, argazkilaritzara ere afizionatua izan zen. Bere funtsa 1875 eta 1942 bitarteko euskal mundua ezagutzeko aukera paregabea da. Kristalezko negatiboak dira eta gehienak digitalizatuta daude (Gure Gipuzkoan bilduma bat dago bere izenarekin, begirada bat ematerat gonbidatzen zaituztet). Irudietan janzkera dotoreko pertsonaiak ageri dira, mendian eta guzti elegante ibiltzen zirenak, zapela –Elosegirenak, nola ez-, abarkak, taxalekoa eta manta batekin (ikusi pea000069).

Argazkiekin bukatzeko, familiako albumak eta digitalizatutako irudiak alderatu behar izan ditugu, nahiko eromena izan dena baina zorionez bukatu duguna.

Proiektuaren bigarren zatian, txapelen enpresak emandako dokumentuekin lan egitea egokitu zaigu. Hauek Antonio Elosegik 1858ean “La Casualidad” enpresa sortu zuenekotik aurrerakoak dira, eta denetarik dago. Bai, egungo “Boinas Elosegi” izenera iritsi aitzinetik, jatorrian “La Casualidad” eta ostean “Nietos de Antonio Elosegi” izatera pasa zen. Estatu mailan martxan jarri zuten lehen txapel fabrika izan zen eta irekita dirauen bakarra, 160 urte baino gehiagoren ostean.

Erran bezala, saltsa haundie dago dokumentuen artian, kontu liburuez gain, hainbat erakundeen reglamentuak daude (bitxienetakoa 1894ko Tolosako polizia hiritarrarena, gurdia non aparkatu eta non ez erraten duena), otoitz liburuak, aldizkariak etab.

Mieltxo Sobrino.

Argazkia: Polikarpo Elosegi Ansola. “Argazkilaria (1870 Tolosa-1948 Tolosa)” Polikarpo Elosegi fondoa Kristala txuri-beltzean. Gure Gipuzkoa ataria

Artxiboak

¿Y si la nao reconstruida no fuera la “San…

 Actualmente, la nao “San Juan”, hundida en Labrador, en la costa canadiense, en 1565, es de sobra conocida. Esto se debe básicamente a tres hechos: al descubrimiento documental de su existencia y de su naufragio en el puerto de Buttes, identificado como el actual Red Bay, realizado por Selma Huxley; al hallazgo, en ese mismo puerto, de un pecio en buen estado sacado a la luz por Robert Grenier y su equipo de Parks Canada; y,   finalmente, a la iniciativa “San Juan 1563-2016”, que la asociación Albaola ha desarrollado durante los últimos años para reconstruir esos restos canadienses, argumentando ser la “San Juan”.

Posiblemente muchos pensarán que todo lo que rodea al barco sea de sobra conocido. Sin embargo, aunque disponemos de bastantes datos, no son pocos los aspectos que permanecen entre penumbras: por ejemplo, apenas conocemos algo de su dueño Ramos de Arrieta. Con todo, la principal incógnita, y realmente significativa, sigue siendo saber si los vestigios de Red Bay, conocidos arqueológicamente con el nombre de 24M, pertenecen realmente a la “San Juan”. Tanto Huxley como los informes elaborados en 2007 y 2012 por los arqueólogos canadienses han señalado que, aunque posible, es un nexo que no puede afirmarse con rotundidad; es decir, se trata de una hipótesis, no de una teoría firme y sin fisuras (1).

Frente a las sospechas de los expertos tenemos el discurso surgido a partir de la construcción del barco. El proyecto, tomando las sospechas como certezas, ha asentado la idea de que los restos canadienses se corresponden con la nao de Arrieta. Sin embargo, y ante la falta de una búsqueda de datos que permitan clarificar la identidad de ambos, esta idea firme continúa siendo una sospecha; más si cabe, si tenemos en cuenta que en la misma zona y época del hundimiento de la “San Juan”, tenemos constancia documental y arqueológica de otros naufragios. Es decir, la única certeza es que se está reconstruyendo un ballenero hundido en el siglo XVI.

Afortunadamente, la investigación en archivos todavía puede hacer interesantes aportaciones documentales. En esta ocasión queremos centrarnos en dos escritos inéditos procedentes del Archivo General de Simancas, unidos en un mismo expediente. Ambos proporcionan información fundamental acerca el navío; es más, permiten conocer las propias características de la nao. Uno de ellos es una probanza tomada en Errenteria el 24 de noviembre de 1567 y aporta datos sobre las peripecias del barco hasta su hundimiento, el 4 de diciembre de 1565; ayer, pues, se cumplieron 457 años del hecho. El otro escrito es mucho más significativo, pues recoge la medición y arqueo de la “San Juan”, realizados en aguas de Pasaia el 10 de agosto 1563, ante Cristóbal de Barros, “principal impulsor de la política de fortalecimiento de la Armada en el Cantábrico”(2).

Los textos los hallamos de manera indirecta, en el marco de un proyecto elaborado para el Archivo Histórico de Euskadi. Mientras estábamos en Simancas, en el Legajo 64 de la sección Escribanía Mayor de Rentas encontramos la siguiente nota de pago: “A Ramus de Arrieta, XLIII U DLV [maravedís] que ovo de aver del acostamiento de su nao nombrada Sant Juan desde X de jullio de DLXIII, que fue arqueada, hasta XI de agosto de DLXIIIIº, que constó averla tenido e mantenido por suya”.

Siendo conscientes de la proyección que había adquirido el barco, decidimos realizar una consulta en la base de datos Dokuklik, que el Archivo Histórico de Euskadi tiene en Internet (https://dokuklik.euskadi.eus/), por si podría existir alguna referencia de interés. La pesquisa no produjo muchos frutos, tan sólo uno: “1563-1568. Cédula de mandamiento de pago a Ramus de Arrieta, vecino del Pasaje de Fuenterrabia del acostamiento de su nao San Juan. AGS. Contaduría del Sueldo, legajo 8”. Así que decidimos consultar ese legajo 8 y a resultas de ello, encontramos los dos importantes documentos mencionados.

 Como hemos dicho, son textos inéditos. A pesar de que la descripción del expediente en el que se conservan lleva más de dos décadas en Internet al alcance de todos, y su búsqueda es sencilla, han pasado completamente desapercibidos; incluso entre los responsables del proyecto de reconstrucción.

La sección en la que se encuentran, Contaduría del Sueldo está estrechamente vinculada al ámbito militar de la Monarquía Hispánica. A través de miles de documentos, dispone de información sobre la preparación, organización y pagos de armadas y ejércitos.

Antes de desarrollar una fuerza naval propia en el Atlántico, los monarcas formaban las escuadras esencialmente a través de embargos realizados a particulares. El hecho conllevó graves consecuencias para las actividades pesqueras, de transporte y comercio, pues no fueron escasas las veces que se embargaron barcos que están armados y preparados para esos menesteres. A cambio, el rey ofrecía premios o acostamientos, enviando delegados que se encargaban de llevar a cabo la medición de los barcos. Y ese fue el caso de Ramus y la nao “San Juan”.

Los documentos no carecen de importancia, fundamentalmente, porque algunos de los datos vinculados al pecio 24M de Red Bay no concuerdan con los de Simancas. Dicho de otra manera, ponen en duda que el barco que se está reconstruyendo hoy en día sea el verdadero ballenero “San Juan”.

No es este el lugar para elaborar un profundo estudio, pero vista la importante contribución que suponen los textos, creemos fundamental dar a conocer su contenido, aunque sea resumido, acompañado de las palabras de los protagonistas. Al fin y al cabo, proporcionan información desconocida sobre las medidas del barco, su año de construcción y su fecha de hundimiento; datos que, además, vienen a corregir parte de las ideas que se manejaban hasta ahora.

1.- Medidas

Sin duda alguna, el dato más valioso para saber si el pecio de Red Bay se corresponde con la “San Juan” es la medición realizada en 1563. El trabajo puede conllevar ciertos problemas, porque en aquella época se empleaban medidas similares pero de diversos valores (3). Afortunadamente, el documento de Simancas proporciona la medida empleada: se trata del Codo Castellano, que equivalía a 2/3 de vara castellana, es decir, 0’55726 metros: midieron la dicha nao con vn codo que dixieron ser de la suerte y tanmaño [sic] con que se suelen arquear y medir otras naos para seruir a Su Magestad, que es de dos terçios de vna bara de medir”. Resulta una medida llamativa, porque en la costa vasca el codo empleado era el llamado Codo de Ribera (0’57468 metros).

Por otro lado, las distintas partes de los barcos seguían la proporción genérica “As, Dos, Tres”, en la que la manga era 1, la quilla, 2; y la eslora, 3. Se trataba de una fórmula aproximada, por lo que podían oscilar levemente. José Luis Casado Soto demostró el uso de las proporciones de 1; 2-2,25; y 3’2. Unos números muy similares a los que empleó en 1587 García del Palacio para su nao de 400 toneladas, pues este último autor aplicó el sistema de 1 codo de manga, 2’125 de quilla y 3’2 de eslora.

El sistema se cumple en el expediente de Simancas. Siempre empleando el codo castellano, el capitán Miguel de Darieta, el maestre carpintero Antón de Galatas, vecinos de Lezo, y Pedro de Hua, vecino de San Sebastián, señalaron “que tiene la dicha nao de largo por la esloria [sic], que es por la cubierta prinçipal d’ella, çinquenta y vn codos, y en lo más ancho d’ella, en manga, tiene diez y seys codos, y en altor, desde el soler asta la tabla de la puente, treze codos y medio”. Esos 51 codos de eslora, 16 de manga y una altura de 13’5 codos serían, en términos actuales, 8’916 metros de manga, 7’523 de altura y 28’42 de eslora. En cuanto a la quilla, los documentos no aportan dato alguno. No obstante, empleando las proporciones de la época, oscilaría entre los 32-36 codos castellanos, unos 17’832-20’06 metros; quizás estaría más cerca de los 34 codos; es decir, mediría 18’946 metros.

Estos números no se corresponden con el pecio 24M de Red Bay. El estudio de los restos arqueológicos ha dado 7’56 metros de manga (13’16 codos de ribera), 14’20-14’65 metros de quilla (24’75-25’5 codos), unos 22 metros de eslora (38’5-39’5 codos) y una altura de 6’3 metros (11 codos). Es decir, el pecio sería algo menor que el barco de Simancas.

En cuanto al barco que está construyendo Albaola presenta, necesariamente, medidas similares al 24M en quilla, manga y altura; es decir, es un barco más pequeño que el de Simancas. Inicialmente también seguía esa eslora de 22 metros, pero parece que se ha alargado hasta los 28 metros, según se recoge en la página web de la institución (http://www.albaola.com/es/site/red-san-juan: “28 metros de eslora, 7,5 de manga y 6 metros de puntal”). Esa longitud es similar a la de nuestro expediente. No obstante, esto no respetaría la regla de las proporciones para una nao que hemos citado anteriormente.

En todo caso, todo indica que la “San Juan” era mayor de lo que se pensaba, como lo confirma otro importante punto, el de su arqueo.

2.- Porte y arqueo

Hasta el momento no disponíamos de datos fehacientes al respecto. Se trata, además, del aspecto más complicado, ya que a lo largo del siglo XVI, los sistemas y conceptos de medición fueron diversos y de significados diferentes. Por lo tanto, esto no pretende ser sino una primera aproximación.

Los principales investigadores pensaban en la “San Juan” como un navío de 250-300 toneles, considerando que 900-1.000 barricas que se hundieron con el barco podrían constituir su carga completa. Las excavaciones arqueológicas, en función de diversos sistemas utilizados, le han dado un porte menor, que oscila, aproximadamente, entre los 200-250 toneladas (4). El expediente de Simancas, no obstante, muestra a una “San Juan” de 400 toneles machos.

El objetivo de Ramus era cobrar la ayuda regia concedida a barcos de más de 300 toneles, y señalaba en 1563 que, efectivamente, su nao hera de porte de más de los dichos trezientos toneles”. Es posible que en 1567 se tienda a exagerar algo, al señalar que Arrieta “fabricó vn galeón nombrado San Juan, de porte de quatroçientos y más toneles, en el dicho puerto del Pasaje” y arqueado en esos más de 400 toneles. En todo caso, la medición de 1563 es muy clara y los examinadores concluyen que “conforme a las dichas medidas y codos, tiene la dicha nao quatroçientos toneles”. En aquel momento, además, la nao estaba lista: “armada y adreçada y a punto de todo lo nesçesario para nauegar y hazerse a la vela y para poder seruir a Su Magestad ofresçiéndose ocasión”.

Como hemos dicho, existían diversas fórmulas para calcular la carga y el tonelaje. Si hacemos un estudio comparativo, los números del expediente de Simancas coinciden prácticamente con los establecidos por García del Palacio para una nao de 400 toneladas (de porte). Además, este último autor también empleó los codos castellanos. Precisamente, los estudios en torno ese navío han concluido que esas 400 toneladas serían, en realidad, a algo menos de 350 toneladas de carga. No obstante, la altura de nao de García del Palacio era de 11,5 codos castellanos, mientras la de Ramos era de 13,5. Así pues, es posible que la carga de la “San Juan” rondara las 1400 barricas, lo que significaría  que no estaba completamente llena al tiempo de hundirse (5). No se trata de un número descabellado. Un documento de 1577 que se conserva en el archivo municipal de Pasaia, menciona que una nao de Ramos, difunto para entonces, hizo dos viajes a Terranova, logrando 1400 barricas en uno y 1200 en el otro..

Ciertamente habría que profundizar en estos cálculos, pero aun así, parece claro que la “San Juan” histórica, tenía un tamaño mayor al que se pensaba.

3.- Nueva fecha de hundimiento

Las informaciones de Simancas también proporcionan datos exactos sobre el día en que el barco se fue a pique. Lo cierto es que no se conocía la fecha de su hundimiento, a pesar de que algunas informaciones, basadas en una supuesta póliza de seguro que no se ha conservado, sostienen que tuvo lugar en octubre. Gracias al documento de 1567, sabemos que el acontecimiento tuvo lugar, como hemos señalado más arriba, el 4 de diciembre de 1565, día de Santa Bárbara. Así lo señalaban los testigos: “el día de Santa Bárbara, que fue a quatro días del mes de deziembre del año que pasó de mil e quinientos e sesenta e çinco, que se anegó y perdió en la prouinçia de Terranoba”.

4.- Una vida más larga

 Hasta ahora siempre se había pensado que la nao inició su andadura histórica en 1563. No obstante, la documentación de Simancas también rectifica esa idea, pues establece que la “San Juan” inició su andadura en 1560. Las palabras de 1567 son elocuentes: “hizo hazer y fabricar el dicho galeón ‘San Juan’ el año que pasó de mill e quinientos e sesenta”, pero más claras son las del arqueo de 1563, pues se realizaron el año en el que supuestamente se construyó. En este documento, varios testigos señalaban que “an bisto que el dicho Ramus de Arrieta hizo hazer de nuebo la dicha nao podrá aver tienpo de tres años, poco más o menos”.

 Alguien podría pensar que ese “hacer de nuevo” haría referencia a una reparación a fondo, más que a una verdadera construcción. No obstante, esas palabras también suelen ser empleadas para referirse a navíos recién construidos. Además, se trata de una información irrelevante para los objetivos que perseguían los documentos de Simancas, por lo que no tendrían por qué emitirse datos falsos. En todo caso, lo que es claro es que la “San Juan” había comenzado su actividad con anterioridad a 1563.

***

 El estudio de la Historia se realiza paso a paso. Ahondar en su conocimiento, tanto confirmar ideas en vigor como para desestimarlas, requiere revisar lo que se ha dicho hasta el momento pero también bucear en las fuentes. El caso de la nao “San Juan” es un ejemplo. Es necesario reexaminar lo que se ha dicho, especialmente si partimos del hecho de que los principales investigadores –Selma Huxley y los arqueólogos canadienses- han planteado la relación entre el navío pasaitarra y el pecio de Terranova como una hipótesis, no como una certeza absoluta. A través de documentación accesible pero inédita, se ha comprobado que la nao de Arrieta no se construyó en 1563 ni se hundió en octubre de 1565. Pero sobre todo, hemos podido ver que frente a las afirmaciones realizadas durante los últimos años, la verdadera “San Juan” y el barco que se construye en la actualidad, no parecen ser los mismos; al parecer, la nao original era mayor.

Por supuesto, estas apreciaciones no se refieren a aspectos lúdicos o imaginativos, sino al trabajo científico en sí; es decir, a cuestiones metodológicas e investigaciones básicas que requiere el estudio de cualquier acontecimiento histórico. Así pues, tenemos mucho que examinar y reflexionar. 

Iago Irixoa Cortés

Notas

* Queremos agradecer al doctor Michael Barkham la ayuda prestada, y al catedrático Hilario Caaado Alonso, la información proporcionada en torno a Ramos de Arrieta.

(1) Al respecto, GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; y STEVENS, W.: The underwater archaeology of Red Bay. Basque Shipbuilding and Whaling in the 16th Century. Ottawa: Parks Canada, 2007 (5 tomos), especialmente tomo I, pp. 161-188 y 201-214, y tomo IV, pp. 291-308; World Heritage Nomination for the Red Bay Basque Whaling Station. Newfoundland and Labrador, s. e., January 2012, p. 49; SAEZ, C.: “Tesoros vascos”. En: Historia y Vida, 535 (octubre de 2012), pp. 24-28.

(2) Su actuación en Gipuzkoa ha sido estudiada por ALBERDI LONBIDE, X.: Conflictos de intereses en la economía marítima guipuzcoana. Siglos XVI-XVIII. Bilbao: EHU-UPV, 2012 (la frase entrecomillada, en p. 425). Vid., así mismo, ENRÍQUEZ FERNÁNDEZ, J.; y SESMERO CUTANDA, E.: “Informes de Cristóbal de Barros y Esteban de Garibay sobre la construcción naval en la cornisa cantábrica (1569)”. En: Itsas Memoria, 3 (2000), pp. 685-710.

(3) Sobre las medidas, cfr. CASADO SOTO, J. L.: “La construcción naval atlántica española del siglo XVI y la armada de 1588”. En: La Gran Armada. Simposio Hispano Británico (Londres, Junio 1988-Madrid, Noviembre, 1988). Cuaderno del Instituto de Historia y Cultura Naval,  3 (1989), 51-78 orr.; GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; y STEVENS, W., op. cit, tomo III, pp. 25-26, 31, 92, 211, 265 y 299-314; RUBIO SERRANO, J. L.: “Métodos de arqueo en el siglo XVI”. En: Revista de Historia Naval, 24 (1989), pp. 29-70; VISIERS BAÑÓN, R.: “Arqueología naval virtual. Reconstrución digital de la nao de 400 toneladas de la ‘Instrucción naútica’ de Diego García de Palacio (1587)”. En: Ingeniería Naval Académica, 4 (2015).

(4) Cfr. GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; y STEVENS, W., op. cit., tomo III, pp. 2, 11, 14, 151 y 299-300; ibídem, tomo IV, pp. 212, 214, 293 y 298-300; HUXLEY, S.; y BARKHAM, M.: “Una nota acerca de cinco pecios vascos documentados del siglo XVI en puertos del sur de Labrador / A Note on Five Documented 16th-Century Basque Shipwrecks in Harbours of Southern Labrador”. En: Itsas Memoria. 5, (2006), pp. 771-776; Nao San Juan baleontzia. Etorkizuna elkarrekin berreraikitzen. Reconstruyendo colectivamente el futuro. San Sebastián: Albaola itsas kultur elkartea–DSS20016EU, [201?]).

(5) En este sentido, no hay que olvidar que esa equivalencia no fue siempre así. No era inusual que 1 tonel de arqueo tuviese el valor de 1’2 toneladas; es decir, que la “San Juan” tendría un porte de 480 toneladas. No obstante, por los números manejados, creemos que en este caso los 400 toneles machos de la San Juan equivalen a otras tantas toneladas de arqueo. Sobre las equivalencias, vid. ALBERDI LONBIDE, X., op. cit., p. 431 y nota 33 de la misma; GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; y STEVENS, W., op. cit., tomo III, pp. 299-314 y tomo V, pp. 217-226.

Artxiboak

Eta berreraikitakoa “San Juan” baleontzia ez balitz? Datu berriak…

Egun, Kanadako Labrador aldean 1565ean hondoratu zen “San Juan” naoak oihartzun handia lortu du. Lehenengo pausoak Selma Huxleyk eman zituen. Ikertzaile honek itsasontziaren berri izan zuen dokumentazioan, baita bere hondoratzearena ere, Buttes delako portuan gertatutakoa, egun Red Bay izenekoarekin identifikatu den horretan. Ondoren, inguru horretan itsasontzi bati zegozkion eta egoera onean zeuden aztarnen aurkikuntza etorri zen, Robert Grenier eta Parks Canada bere taldearen eskutik; hirugarrenik, azken hamarkadan Albaola elkarteak arrasto horiek berreraikitze aldera antolatutako ekimena dugu, “San Juan 1563-2016” izenekoa eta aztarnak “San Juan” baleontzia direla argudiatuz garatutakoa.

Baliteke batek baino gehiagok itsasontziaren ingurukoak oso ongi ezagutzen direla pentsatzea. Alabaina, datu ugari baditugu ere, ez dira gutxi ezezagunak diren alorrak. Egoera horretan dago, adibidez, bere jabe Erramu Arrietaren bizitza. Esparru ilun hauen artean nagusiena, eta ez nolanahikoa, Red Bay-ko  aztarna horiek, arkeologikoki 24M izena hartu dutenak, “San Juan”-ari dagokion ala ez jakitea da. Horren lekuko ditugu bai Huxleyren hitzak zein 2007 eta 2012an Kanadako adituek burututako txostenak. Hauen arabera, eta aukerak badaude ere, ezin da guztiz ziurtatu aztarnak “San Juan”-ari dagozkionik; bien arteko lotura hipotesia da, ez teoria sendo eta akatsik gabekoa (1).

Adituen susmo hauen aurrean, itsasontziaren eraikuntzaren ondotik sortu den diskurtsoa dugu. Honek, usteak egia borobiltzat hartuz, aztarna kanadarrak Arrietaren naoari dagozkionaren ideia finkatu egin du. Alabaina, bien identifikazioa argitzen duten datuen bilaketarik egin gabe, susmoen aurrean jarraitzen dugu; zer esanik ez, “San Juan”-a urperatu zen garai bestsuan eta inguru berean, bestelako hondoratzeen aztarna dokumental eta arkeologikoak ditugula aintzat hartuz. Alegia, une honetan berme osoz esan dezakegun baieztapen bakarra, XVI. mendean urperatutako itsasontzi baten berraikuntza ematen ari dela da.

Zorionez, ikerkuntza artxibistikoak ekarpen dokumental interesgarriak egin ditzake. Ondorengo lerroetan Archivo General de Simancas delakoan gordetzen diren bi testu ezezagunetan jarri nahi dugu begirada. Biek, itsasontziari buruzko oinarrizko informazioa ematen dute; tartean, bere ezaugarriak. Agiri bat 1567ko azaroaren 24an Errenterian hartutako frogaketa dugu. Itsasontziaren gorabeheren berri ematen digu, harik eta 1565eko Abenduaren 4an hondoratu zen arte; atzo, beraz, gertakari horren 457 urte bete ziren. Bestea askoz adierazgarriagoa da, “San Juan”-aren beraren neurketa baita, 1563an eta egindakoa; neurketa hau Kristobal Barros errege-ordezkariaren aurrean egin zen, “Kantauri itsasertzean Itsas armada indartzeko politikaren bultzatzaile nagusia” (2).

Agiriak, Euskadiko Artxibo Historikoarentzako proiektu bat burutzen ari ginela topatu genituen, zeharka. Simancasen geundela, bertako Errenten Eskribautza Nagusia edo Escribanía Mayor de Rentas sailaren 64 sortan, honako ordainketa-oharra ikusi genuen: “A Ramus de Arrieta, XLIII U DLV [marai] que ovo de aver del acostamiento de su nao nombrada ‘Sant Juan’, desde X de jullio de DLXIII que fue arqueada hasta XI de agosto de DLXIIIIº que constó averla tenido e mantenido por suya”.

Itsasontziaren berreraikuntza izaten ari zen oihartzuna ikusita, Euskadiko Artxibo Historikoak Internet-en duen Dokuklik datu-basean (https://dokuklik.euskadi.eus/) bilaketa egitea otu zitzaigun, aipamen interesgarriren bat egon zitekeen ikusteko. Bildutako uzta  eskasa izan bazen ere -emaitza bakarra-, aldi berean oso esanguratsua suertatu zen: “1563/1568. Cédula de mandamiento de pago a Ramus de Arrieta, vecino del Pasaje de Fuenterrabia del acostamiento de su nao San Juan. AGS. Contaduría del Sueldo, legajo 8”. Hala, 8 zenbakidun sorta horretara jo genuen, eta bertan topatu genituen orain jorratuko ditugun agiriak.

Esan bezala, biak ezezagunak dira. Testuak biltzen dituen espedientea bi hamarkada luze darama Internet-en deskribatuta, guztion eskura, baina guztiz oharkabean igaro dira, baita eraikuntza proiektuaren arduradunen artean ere.

Testuak gordetzen diren saila, Soldataren Kontularitza edo Contaduría del Sueldo delako hori, Monarkia Hispanikoaren esparru militarrari estuki lotutako saila da, eta itsasoari zein lurrari dagozkion armaden antolaketari buruzko milaka dokumentu gordetzen dira.

Erregeek Atlantikorako armadak propio eraikitzeari ekin baino lehen, horiek itsasontzi partikularrak bahituz osatu zituzten bereziki. Horrek ondorio latzak ekarri zituen arrantza, garraio edo merkataritzan, itsasontziak jardun horietara joateko prest zeudenean bahitu ziren uneak ez baitziren eskasak izan. Ordainetan, erregeek hainbat dirusari eskaini zituzten. Horretarako, beraien ordezkariak bidaltzen zituzten itsasontziak neurtzera. Hori izan zen Erramu eta bere San Joan naoaren kasua.

Esan bezala, agiriek badute mamia. Izan ere, Red Bayko 24M deritzon itsasontziari lotutako zenbait datu, ez datoz bat Simancasekoekin; beste era batera esateko, ez du ematen egun eraikitzen ari den itsasontzia eta “San Juan” baleontzi historikoa nao bera direnik.

Oraingo lerroak ez dira azterketa sakon bat burutzeko lekua, baina agiriek dakarten ekarpena ikusita, informazio nagusia zabaltzea ezinbestekoa dela deritzogu, modu laburrean baina protagonisten zenbait hitzez lagunduta. Azken finean, oihartzun handiko gai bati buruzko datu ezezagunak ematen dizkigute; ezezagunak eta orain artekoak zuzentzera datozenak, bai itsasontziaren neurrien baita bere eraikuntza-urteari eta hondoratze-datari dagokionean ere.

1.- Neurriak

Red Bay aldeko aztarnak “San Juan”-ari dagozkion ala ez jakiteko informaziorik baliotsuena, 1563an egindako neurketa da. Buruhauste zenbait sor daitezke, garai hartan balio desberdineko neurri bertsuak erabiltzen baitziren (3). Zorionez, agiriak zein baliatu zuten zehazten du: Beso Gaztelarra, Gaztelako kanaren 2/3 neurtzen zuena, hau da, 0’55726 metro luze: midieron la dicha nao con vn codo que dixieron ser de la suerte y tanmaño [sic] con que se suelen arquear y medir otras naos para seruir a Su Magestad, que es de dos terçios de vna bara de medir”. Neurri hau erabiltzea bitxia da, gurean Itsasertzeko Besoa baitzen ohikoena, bestea baino pixka bat luzeagoa zena (0’57468 metro).

Bestalde, garai haietan itsasontziak eraikitzeko erabiltzen ziren proportzioak “As, Bi, Hiru” arauan oinarritzen ziren, hau da, errun edo zabaleran 1, gilan 2 eta luzeran 3. Neurri hauek gutxi gorabeherakoak izaten ziren, aldaketa txiki batzuk sar zitezkeelarik. Jose Luis Casado Sotok, adibidez, sistemak “1 (erruna), 2-2’5 (gila) eta 3’2 (luzera)” jarraitzen zuela erakutsi zuen. Halaber, Gartzia Palaziokoak, 1587an eta 400 tonako nao baterako, 1:2’125:3 proportzioak baliatu zituen.

Sistema hori oso ondo betetzen da Simancaseko espedientean. Azterketa burutu zuten Migel Darieta kapitainak, Anton Galatas arotz-maisuak (biak Lezoko auzoak) eta Pedro Hua donostiarrak, honakoa zioten: “que tiene la dicha nao de largo por la esloria [sic], que es por la cubierta prinçipal d’ella, çinquenta y vn codos, y en lo más ancho d’ella, en manga, tiene diez y seys codos, y en altor, desde el soler asta la tabla de la puente, treze codos y medio”. Aipatzen diren 51 beso gaztelar luze, 16ko zabalera eta 13,5 altu egungo zenbakietara ekarrita, itsasontziak 8’916 metro zabal lituzke, 28’42 luze eta 7’523 altu.

Gilari dagokionez, Simancaseko datuek ez dute informaziorik ematen. Dena den, garaiko proportzioak erabiliz, 32-36 beso artekoa zela pentsa daiteke, hau da, 17’832-20’06 metro artekoa; ziurrenik, 34 beso gaztelarretatik gertuago legoke, hots, 18’946 metro neurtuko lituzke.

Zenbaki hauek ez datoz bat Red Bayko 24M itsasontziarekin. Egin diren azterketen arabera, Kanadan aurkitutakoak honako neurriak lituzke: 7’56 metro zabal (13’16 itsasertzeko beso), 14’20-14’65 metroko gila (24’75-25’5 beso), 22 bat metro luze (38’5-39’5 beso) eta 6’3 metroko altuera (11 beso). Simancasekoa baino txikiagoa.

Albaola eraikitzen ari den itsasontziak, berriz, ezinbestean 24M aztarna horren antzeko neurriak aurkezten ditu gilan, zabaleran eta altueran. Luzeran, berriz, aldaketak izan direla ematen du, handiago bihurtuz. Hasieran, aztarna arkeologikoen 22 metroak jarraitzen ziren baina badirudi orain 28 metrora luzatu egin dutela, bai, behintzat, erakundearen web orrialdean irakur daitekeenez (http://www.albaola.com/es/site/red-san-juan: “28 metro luze, 7,5 zabal eta 6 metro puntal”). Honek, Simancasekoaren luzerarekin antzekotasunak ematen dizkio, baina ez lituzke garaiko nao baten proportzioak beteko.

Edonola ere, “San Juan” naoa, orain arte uste zena baino handiagoa litzateke, eta hori bera adierazten du bere beste ezaugarri batek, hots, bere edukiak.

2.- Edukiera eta bere neurketa

Orain arte ez genuen esparru honi lotutako datu zehatzik. Halaber, gairik korapilatsuena da, XVI. mendean zehar neurketa egiteko sistemak eta kontzeptuak ugariak eta esanahi desberdinekoak zirelako. Hortaz, honakoak lehenengo hurbilketa bat izan nahi du.

 Ikertzaile nagusiek, itsasontzia hondoratu zenean 900-1.000 barrika inguru zituela eta horiek zama osoa osa zezaketela aintzat hartuta, ziurrenik 250-300 upeleko edukia zuela esan izan dute. Indusketa arkeologikoek, garaian erabilitako sistema desberdinetan oinarrituz, 200-250 tona artekoa eman diote, gutxi gorabehera (4). Simancaseko espedienteak, ordea, oso bestelako neurriak eskaintzen dizkigu, 400 har-upel zuela baitio.

Erramuk 1563an zuen helburua, 300 upeletik gora zuten itsasontziei erregeak zuzendutako sari edo diru-laguntza kobratzea zen. Ondorioz, eta normala denez, bere itsasontziak “aipatutako hirurehun upeletik gorako edukia zuela” argudiatzen zuen (“su nao hera de porte de más de los dichos trezientos toneles”). Urte batzuk beranduago, 1567an, akaso kobrantza hori bermatzeko asmoz, Arrietak “fabricó vn galeón nombrado San Juan, de porte de quatroçientos y más toneles, en el dicho puerto del Pasaje” aipatzen zuten lekukoek, eta 400 upel baino gehiago horietan neurtu zela. Hitzik fidagarrienak, ordea, 1563ko neurketarenak dira. Lan hori burutu zuten ikuskatzaileen ondorioak oso argiak dira: “conforme a las dichas medidas y codos, tiene la dicha nao quatroçientos toneles”. Une hartan, gainera, naoa prest zegoen: “está armada y adreçada y a punto de todo lo nesçesario para nauegar y hazerse a la vela y para poder seruir a Su Magestad ofresçiéndose ocasión”.

Esan bezala, edukia edo tona-kopurua neurtzeko formula desberdinak zeuden. Alderaketa bat eginez, Simancaseko espedientearen zenbakiak ia bat datoz Gartzia Palaziokoak 400 tona (eduki) zituen naorako erabilitakoekin. Gainera, hauek ere beso gaztelarretan burutu ziren. Itsasontzi honi lotuta egin diren kalkulu zehatzagoek 350 tona baino zerbait gutxiagoko edukia zuen itsasontzi bat zela ondorioztatu dute. Alabaina, Gartzia Palazioren naoak 11,5 beso gaztelar zituen altueran, Erramurenak 13,5 zituen bitartean. Ondorioz, litekeena da Arrietaren naoan 1400 barrika inguru sartzea. Horrek, hondoratu zenean bete-bete eginda ez zegoela adieraziko luke (5). Ez da oinarririk gabeko kopurua. Pasaiako udal artxiboan gordetzen den 1577ko agiri batek, ordurako hilda zegoen Erramuren itsasontzi batek Ternuara, baleatara, bi bidaia egin zituela aipatzen du, batean 1400 barrika inguru lortuz eta bestea, berriz, 1200.

Kalkulu hauetan guztietan sakondu beharko litzateke, baina argi geratzen da “San Juan” historikoak uste zena baino tamaina handiagoa zuela.

3.- Hondoratze-data berria

Simancaseko datuek ere, urpera joan zeneko egunari buruzko datu zehatza ematen digute. Orain arte ez genuen horren inguruko datu espliziturik, nahiz eta zenbaitek, kontserbatu ez den ustezko aseguru-poliza batean oinarrituta, urrian jazo zela adierazi. Aldiz, 1567ko frogaketak argi eta garbi adierazten du hondoratzea, gorago aipatu dugun bezala, 1565eko abenduaren 4an, Barbara Donea egunez, gertatu zela. Honela zioten lekukoek: “el día de Santa Bárbara, que fue a quatro días del mes de deziembre del año que pasó de mil e quinientos e sesenta e çinco, que se anegó y perdió en la prouinçia de Terranoba”.

4.- Bizitza luzeagoa

Gaur egun, naoak bere ibilbide historikoa 1563an hasi zuela esan ohi da. Simancaseko agiriak eskutan, baieztapen hau ere zuzendu behar da. Horien arabera, “San Juan”-aren bizitza 1560an hasi zen. Oso argiak dira 1567ko hitzak: “hizo hazer y fabricar [Erramuk] el dicho galeón ‘San Juan’ el año que pasó de mill e quinientos e sesenta”. Are adierazgarriagoak dira neurketarenak, itsasontzia ustez eraiki zen 1563 urtean bertan egin baitziren. Bertan aritutako hainbat lekukok honakoa zioten: “an bisto que el dicho Ramus de Arrieta hizo hazer de nuebo la dicha nao podrá aver tienpo de tres años, poco más o menos”.

Norbaitek, “berriro egin” hitz horien atzean konponketa sakon bat egon zela pentsa lezake, ez benetako eraikuntza bat. Alabaina, 1560an halakorik eman ez zela pentsatzeko pisuzko arrazoirik ez dago: batetik, garaiko agirietan hitz horiek eraiki berriak diren itsasontzietarako ere erabiltzen zirelako; bestetik, eta pisu handiagoa izan dezakeena, Simancaseko idatziek bilatzen duten helburuei begira, garrantzirik gabeko informazioa delako. Edonola ere, eta aipuak aipu, argi dago “San Juan” itsasontziak bere bizitza 1563 urtea baino lehen hasi zuela.

***

Historiaren azterketa pausoz pauso burutzen da. Gure ezagutzan sakontzeko, izan orain arteko ideiak berretsi edo baztertzeko, esandakoak eta iturriak berrikustea ezinbestekoa da. “San Juan” itsasontzia horren adibide adierazgarri bat dugu. Berari buruzkoak berraztertu behar dira, ez baitugu ahaztu behar ikertzaileek –Selma Huxleyk eta Kanadako arkeologoek- Ternuako aztarna nagusiaren eta “San Juan” baleontziaren arteko lotura hipotesitzat hartu dutela, ez egia borobil bezala. Eskuragarri baina erabili gabe zeuden agirien ondotik, Arrietaren naoa ez zela 1563an eraiki, eta hondoa ez zuela 1565eko urrian jo ikusi dugu. Baina horrez gain, eta azkeneko urteotan esan direnekin alderatuta, benetako “San Juan” nao edo galeoia eta egun eraikitzen ari dena itsasontzi bera ez direnaren ideia indarrez azaleratzen du; agidanez, jatorrizkoa handiagoa zen.

Jakina, ondorio hauek ez dira alor ludikoaz edo imajinatiboaz ari, datu zientifikoez baizik; oinarrizko metodologiaz nahiz edozein kontakizun historikoari zor zaion oinarrizko ikerketaz, hain zuzen ere. Badugu, beraz, zer aztertu eta zer  hausnartua. 

Iago Irixoa Cortés

Oharrak

* Eskerrak eman behar dizkiegu Michael Barkham doktoreari, emandako laguntzagatik, eta Hilario Casado Alonso katedradunari, Erramu Arrietaren inguruko zenbait datu helarazteagatik.

(1) Ikus GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; eta STEVENS, W.: The underwater archaeology of Red Bay. Basque Shipbuilding and Whaling in the 16th Century. Ottawa: Parks Canada, 2007 (5 liburuki), bereziki I. liburukia, 161-188 eta 201-214 orr., eta IV. liburukia, 291-308 orr.; SAEZ, C.: “Tesoros vascos”. In: Historia y Vida, 535 (2012ko urria), 24-28 orr.; World Heritage Nomination for the Red Bay Basque Whaling Station. Newfoundland and Labrador, a. g., January 2012, 49 orr.

(2) Gipuzkoan izandako jarduna honako egile honek ikertu du: ALBERDI LONBIDE, X.: Conflictos de intereses en la economía marítima guipuzcoana. Siglos XVI-XVIII. Bilbao: EHU-UPV, 2012 (koma arteko esaldia 425 orr.). Ikus, baita ere, ENRÍQUEZ FERNÁNDEZ, J.; eta SESMERO CUTANDA, E.: “Informes de Cristóbal de Barros y Esteban de Garibay sobre la construcción naval en la cornisa cantábrica (1569)”. In: Itsas Memoria, 3 (2000), 685-710 orr.

(3) Neurri eta edukiaren inguruan, ald. CASADO SOTO, J. L.: “La construcción naval atlántica española del siglo XVI y la armada de 1588”. In: La Gran Armada. Simposio Hispano Británico (Londres, Junio 1988-Madrid, Noviembre, 1988). Cuaderno del Instituto de Historia y Cultura Naval,  3 (1989), 51-78 orr.; GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; eta STEVENS, W., aip. lan., III. liburukia, 25-26, 31, 92, 211, 265 eta 299-314 orr.; RUBIO SERRANO, J. L.: “Métodos de arqueo en el siglo XVI”. In: Revista de Historia Naval, 24 (1989), 29-70 orr.; VISIERS BAÑÓN, R.: “Arqueología naval virtual. Reconstrución digital de la nao de 400 toneladas de la ‘Instrucción naútica’ de Diego García de Palacio (1587)”. In: Ingeniería Naval Académica, 4 (2015).

(4) Ald. GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; eta STEVENS, W., aip. lan., III. liburukia, 2, 11, 14, 151 eta 299-300 orr.; Ibidem, IV. liburukia, 212, 214, 293 eta 298-300 orr.; HUXLEY, S.; eta BARKHAM, M.: “Una nota acerca de cinco pecios vascos documentados del siglo XVI en puertos del sur de Labrador / A Note on Five Documented 16th-Century Basque Shipwrecks in Harbours of Southern Labrador”. In: Itsas Memoria. 5, (2006), 771-776 orr.; Nao San Juan baleontzia. Etorkizuna elkarrekin berreraikitzen. Reconstruyendo colectivamente el futuro. Donostia: Albaola itsas kultur elkartea–DSS20016EU, [201?]).

(5) Ildo horretatik, aitortu behar da baliokidetasun hori ez zela beti eman. Ohikoa izan zen neurketa-upel batek 1’2 neurketa-tonako balioa izatea. Horren arabera, “San Juan” itsasontziaren 400 har-upel edo neurketa-upel horiek 480 neurketa-tona emango lituzkete. Alabaina, erabilitako datuak aintzat hartuz, 400 har-upel horiek beste horrenbeste tona direla ondorioztatu behar dugulakoan gaude. Baliokidetasunen inguruan, ikus ALBERDI LONBIDE, X.: Conflictos de intereses en la econom´´ia marítima guipuzcoana. Siglos XVI-XVIII. Bilbo: EHU-UPV, 2012, 431 orr. eta bertako 33 oin-oharra, eta GRENIER, R.; BERNIER, M.-A.; eta STEVENS, W., aip. lan., III. liburukia, 299-314 orr. eta V. liburukia, 217-226 orr.

Liburutegiak

Armagintza eskolaren funtsa katalogatzen Portalean

Eibarreko liburutegian uda hasieratik hona aritu gara lanean Portalea eraikinean, lehengo arma fabrika zaharrean berreraikitako kultura-etxe laberintiko honetan. Bertan Armeria Eskolako XX. mendeko liburutegiko funtsa katalogatzen ari gara. Azken dokumentuekin gabiltza jada, amaitzear dugun lantxo honetan. Hauek batez ere ingeniaritza munduko testu-liburu, aldizkari eta katalogoak dira.

Azken apalategietan Estatu Batuetako pasa den mende hasierako enpresa askoren katalogoak aurki ditzakegu, eskuz egindako ilustrazio ederrekin apaindutako katalogoak dira. Gainera, Eibarrek 50. eta 60. hamarkadetan edukitako hazkunde industriala funts honetako dokumentuetan irudikatzen da, bertako enpresen txostenak, esku-liburuak eta aktak direla medio. Eibarren maila handiko teknologia ingeniariak zituztela ezin da zalantzan jarri!

Armagintzaren inguruan ez da gauza handirik agertu, atal horren inguruko dokumentazioa Armagintza Museoan baitago.


Andoni Olaetxea

Artxiboak

Igantziko kontuen zirimola

Nominen ordainketa, ibilgailuen gaineko zerga kobratzea, teilatua berritzeko obra baimenaren tasa kobratzea, bulegoko materiala ordaintzea, igerilekuetako jardinetan haziak botatzeagatik ordaintzea,… Ordainketa aginduak gora eta kobratzeko aginduak behera. Urteak aurrera eta urteak atzera. Horrela gabiltza Igantziko Udal Artixboan.1993 urtetik aurrerako kontuen antolaketa lanak egiten. Lankide batek esaten duen moduan, “badira 30 urte, hain gertu ikusten dugun arren, badira 30 urte”.

Eta aspergarria dirudien arren, ez da hala. Lan zehatza bai, originala bilatu, ezaugarriak aztertu, gorde edo suntsitu erabaki, grapak kendu, espedientea osatu, deksribapena egin, kutxan gorde. Udal artxiboen ezagutza eskatzen duen arren mekanikoa da guztiz. Eta horrela ikusita aspergarria da, bai.

Baina, kontzeptuak irakurtzeak interesgarri bihurtzen du. Iraganera, orainaldira eta etorkizunera eramaten gaitu uneoro. Zirimola batean. Zeren (eta Thoreauk barka nazala), denbora aldatzen doa, gu aldatzen goaz, eta gauzak ere aldatzen doaz. Gauza txikiak, egunerokoa handia egiten dituztenak, aldatu direla ohartarazten digute. “Bollicaos y refrescos fiestas niños” dio batek. Gogoan dut oraindik, 1991.ko herriko jaietan “bollicao eta kas naranja” bana banatu zigutenean lehiaketa batean parte hartu genuelako. Gaur egun, ez zait oso ideia ona iruditzen nere seme-alabek horrelako “saria” jasotzea. Sagarra ezta ere, noski. Baina koaderno bat, margo batzuek,… Eta etorkizunean, gauzek balioa dutela ahaztuko dute? Ordun, berriz kas eta bollicaora itzuliko gera?

Ez da hori aldaketa bakarra, ordainketa eta kobratzeko aginduetan aldaketa gehiago ikusi daitezke. Oso nabarmena, hizkuntzarena. Aspaldian administrazioaren hizkuntza gaztelera zen. 80.garren hamarkadan ehuneko 98 batean hala zen. Dokumentazioaren ehuneko bi txiki batean euskarazko esaldiak azaltzen hasi ziren. Ez dokumentu osoa euskaraz idatzita, baina bai oharrak, agurrak, kontzeptuak,… 90.garren hamarkadan zehar asko aldatzen da kontua. Dokumentu ofizialak elebidunak egiten hasten dira, urteak aurrera doazen heinean euskara lehenengo aukera bezala jasoaz, Gaur egun, administrazio elektronikoak agindu nahi duen honetan, jakinarazpenak jasotzeko euskara/gaztelera aukeratzen ahal dugu. Eta laister, agian, beste hizkuntza batzuek ere aukeran sartuko dira.

Ehundaka dauden arren, azkena. Igantzin garai batean azeriak ehizatzen ziren, besterik gabe, aziendak babesteko ohiko lan moduan. 1995 urtean, azeri bat ehizatzeagatik saria ordaindu zion udalak ehiztari ausartari. Gaur egun, salaketa jasoko luke tipo anker horrek.

Gauzak, denbora eta gu, denak aldatzen gera eta aldatzen jarraituko dugu. Honek, askoz konplikatuagoa bihurtzen du dena. Baina era berean, hau ulertzeak ere errazten du.

Amagoia Piá

Artxiboak

Gordailua. Gipuzkoako ondarea zaintzen

Teknologia berrien eta Internet artean bizi gara, eduki digitalez inguratuta. Baina
mundu berri digital honetan ez dugu ahaztu behar kultura-ondarea kontserbatzearen
garrantziaz. Gure arbasoetatik jasotako eta egungo gizarteak sortutako ondareaz.

Gure lurraldeko kultura-ondarearen zati bat Gordailuan jasota dago. Gordailua
Gipuzkoako Foru Aldundiaren Ondare Bildumen Zentroa da eta bertako kultura-
ondarea biltzea, zaintzea eta ezagutaraztea du helburu nagusi. Irunen kokatuta
dagoen eta kaiola itxura duen eraikin handi batean, bilduma artistikoak, historikoak,
etnografikoak, paleontologikoak eta arkeologikoak bildu, zaindu eta kontserbatzen
ditu.

Argazkia: 1. solairuko biltegia. Egilea: Oskar Moreno

Baina kultura-ondareak ez du baliorik herritarrengana hurbiltzen ez bada. Oso
garrantzitsua da hori zabaltzea, gizartearen eta haren ondarearen arteko lotura
sortzeko. Honela Gordailuan, hilean behin bisita gidatuak antolatzen ditu, euskaraz
eta gaztelaniaz. Bisitak doakoak dira eta batez ere publiko orokorrari zuzenduak,
bertan ondare-bildumen gainean egiten diren kontserbazioa eta zaintza lanak
ezagutarazteko helburuarekin.

Bisita gidatuen zerbitzuak emateaz gain, Gordailuak eskaintzen duen beste
zerbitzuetako bat bere bildumak kontsultatzea da. Bildumak kontsultagarriak izan
aurretik, dokumentazio-prozesua martxan jartzen da. Objektu bakoitzaren
identifikazio eta deskribapena, baita objektuari lotutako elementuena, jatorria,
egoera, objektuaren tratamendua eta egungo kokapenak bildu behar ditu.

Bildumek ematen duten informazioa erabiltzaileentzat eta ikertzaileentzat
eskuragarri izateko Ereitenek ere dokumentazio prozesu honetan lagundu du.

Honela, liburutegiaren funtsa antolatzeaz gain, Arkeologiako eta Paleontologiako
sailean ere aritu gara lanean, beste era bateko lanak berrantolatzen eta egiten baina betiere funtsen antolamenduarekin lotuta. Paperezko dokumentuak landu ordez
dokumentu arkeologikoak lantzen ibili gara. Azken bi urtetan egin dugun lana
hainbat aztarnategietako material arkeologikoak berrantolatzea izan da. Eta aldi
berean, indusketetan eta prospekzioetan berreskuratutako material arkeologikoen
erkatze-lanak egin ditugu. Lan honi dagokionez, ikertzaileek Gordailuan uzten duten
material arkeologikoarekin batera entregatzen dituzten inbentarioak oinarritzat
hartzen dira erkatze-lanak egiteko. Entregatutako materiala inbentarioan jasota
dagoen egiaztatzen da, eta ondoren material motaren arabera (harria, zeramika,
hezurra e.a..) multzokatuta gordetzen dira, kutxa berezi batzuetan, ondo babestuta.

Argazkia: 2. Material arkeologikoak eta paleontologikoak gordetzen diren
kutxen xehetasuna. Egilea: Oskar Moreno

Horretaz gain, Gordailuan gordetako aztarnategi arkeologiko batzuk berrantolatu
dira. Hemen ere, aztarna arkeologikoak material motaren arabera bereizi dira,
ikerlariek kontsultatu nahi dituzten materialen bilaketa azkarragoa eta
eraginkorragoa izan dadin.

Hasieran esan dugun bezala, garrantzitsua da garai digital honetan kultura-ondarea
balioan jartzearen garrantzia azpimarratzea. Gizarte-kolektibo guztiak
sentsibilizatzea mendeetan eta gaur egun sortutako eta Gordailuan gorde eta
kontserbatzen diren dokumentuak kontserbatzearen garrantziaz. Gipuzkoako ondare
bildumen zentro hau gure lurraldeko memoria historikoa eta soziala ezagutzeko eta
zaintzeko iturri garrantzitsua da. Gure ondarea zaindu dezagun.

Gordailuan jasotzen den funtsaren zati bat hemen kontsulta daiteke.

Nerea Sarasola

Artxiboak

Igantziko bestak: bertsolariak, kirola eta zenbait dantza polemiko XX.…

Gainean dugu 2022ko San Miguel eguna, Igantziko herriak gogotsu itxoiten duen data, buruilaren egun honekin hasten baitute herriko bestak igantziarrek. Udal artxiboan daukaten funts interesgarrietan arakatzen ibili gara, bertan dituzten bestetako programak kuxkuxeatuz. Zenbait ale dituzte, XX. mende hasierakoak, intereseko datuak ematen dizkigutenak Igantzi eta igantzitarren inguruan, duela ia 100 urteko jaiak nola ospatzen zituzten ikusteko aukera ematen baitute.

Esaterako, artikulu honen hasmentan daukagun lehen irudia 1925eko besten programazioaren portada da. Urte hartako bestetan, sei egunez aritu ziren parrandan garai hartan ohikoak ziren ekitaldiez beteriko egunetan.

Bestei hasmenta emateko, hilaren 27an dantzaldi handi batekin hasi ziren plazan, Jazz-Band orkesta baten debutak alaiturik. Ondoko egunean eskema errepikatu zuten, dantzaldi eta musika gehiagorekin atsaldean zehar. 29an ordea, egun handiena izanik, Angelusarekin batera herritarrek 12 tiro bota zituzten salba moduan, egunaren garrantzia azpimarratzeko. Holako egunarekin ezin zen meza nagusiaren ospakizuna faltatu. Orduko apaizak, on Juan Bautista Labaien, hamarretarako bilduak zituen fededunak eta udal kargodunak. Koro jendetsu batek, “elementu arras baliotsuen” errefortzuaz, herriko apaiza lagundu zuten elizako otoitzetan. Herri guztia bildurik zegoela probestuz, herrira ur korrontea sartu izana ospatu eta inauguratu zuten, Lina Irigoien Lizardi, alkatearen emaztea, izan zelarik inaugurazioaren amabitxia. Antolatzaileen erranetan, ur-ekartze hori herritarren “kultura maila altua” eta “herritarrentzako urte luzez izandako ametsa” irudikatzen zuen lorpen hurak, herritar guzien esfortzuarekin lortu zena, alegia.

Ondotik, pilota partida bat jokatu zuten, Igantziko eta Arantzako bi bikoteren artian eta eguna akitzeko, dantzaldi ederra ospatu zuten gauerdira arte, Lesakako Bandak animaturik.

Hurrengo egunean, hilak 30, goiza pilota partidu interesgarri batekin hasi zuten, izan ere garaian famatuak ziren Castillo eta Lesakako Antonio, Berako Santxez eta Igantziko Lizardiren kontra aritu baitziren buruz-buru.  Atsaldeko plana ere etzen batere makala izan, luxuzko bertso saioa ekarri baitzuten: Jose Manuel Lujanbio, “Txirrita” famatua, Kanboko Pedro Tolosarekin aritu baitzen plaza alaitzen.

Azkeneko egunetan, Arantza-Igantzi arteko pilota erronkak errepikatu ziren, baita Lesakako Bandaren emanaldiak.

Jaialdiekin akitzeko, Bidasoaren ertzetan famatuak ziren bi txistularien arteko norgehiagoka eta omenaldia antolatu zuten. Hauek, Arantzako Biurrarena txistulari eta txistugilea eta Igantziko “Baxar Beltza” izan ziren. Aipatzekoa, txistulari igantziarrak 90 urterekin gaztaroko sasoia mantentzen zuela txistua jotzerakuan. Zein ote bere sekretua?

Mieltxo Sobrino

Artxiboak

Arantzako udal araudiak 1892 urtean

Herri guztiek dituzte ordenantza ugari. Tokiko legediak osatzeko azken mailako araudiak dira. Bertan biltzen dira zuzenbide administratiboaren inguruko irizpideak: hirigintza arauak betetzeko, zergak nola eta noiz ordaindu… Garai batean ordea, bizitza pribatuko hainbat gai ere arautzen zituen. Honela ikusi daiteke Arantzak 1892 urtean onartutako udal ordenantzen testuan.

Testu honek 4 izenburu nagusi ditu. Hau da, lau dira gai orokorrak: ordena eta gobernu zuzena, segurtasuna, antolaketa administratiboa eta landa-polizia. Izenburu hauen barruan kapitulu desberdinak biltzen dira eta horiek arautzeko behar adina artikulu.

Zalantzarik gabe arreta gehien eskatzen duena lehenengoa da. “Orden y buen gobierno” deritzona. Bertan arautzen bait dira eguneroko bizitzan eta jaietan bete beharrekoak.

Bertan lehenengoak erlijioari buruz hitz egiten digu. Prozesio egunetan eta igandetan herritarren portaera zein izan behar den adibidez. Dendek egin behar dituzten ordutegiak. Kaleak garbiak egon behar direla. Biltzen diren perla batzuek hauek dira: “…multa a los que ofendieren el pudor con acciones o expresiones deshonestas… y a los que escandalizaren con su embriaguez…”; “…no se permiten en los domingos y fiestas ningún trabajo personal… si fuese indispensable se pedirá permiso a la autoridad…”; “… las calles y plazas por donde hayan de pasar las procesiones deberán estar perfectamente barridas con anticipación…”.

Hurrengo kapituluak festen ingurukoak dira. Hauetan, orduko ohiturak zeintzuk ziren ulertzen laguntzen diguten kapitulu ugari daude. Inauterien inguruan adierazten da mozorrotzeko debekatuak dauden gai bakarrak elizgizon eta erlijio-ordenak direla. Baina gainera agintzen da: “…los enmascarados no podrán llevar armas por las calles ni en reuniones…”. Badazpada ere “… no se permite dichos días como no se permite tampoco en los restantes del año disparar armas de fuego…” . Eta ez hori bakarrik, dantza garaia ere arautua zegoen: “ … se prohíbe dar principio a cualquiera clase de diversión pública durante las horas de Misa Mayor…” eta “…no se permitirá bailar escandalósamente ni atropellando a los demás, así como quitar las parejas a los que esten bailando a menos que estos las cedan voluntariamente a las personas que se las pidieren…”. Ulertuko dugu beraz, hauek debekatzen badira, tarteka egiten zirela?

Gabonetan ordea, “ en la noche de Navidad será permitido circular por las calles con los instrumentos, músicas y regocijos que sean de costumbre…”. Hori zen gau bakarretakoa. Gainontzekoetan: “… se prohíben los ruidos, músicas o serenatas sin permiso… las canciones y voces estrepitosas por las calles… los tamborileros suspenderán la música al toque de ora…”.

Segurtasuna, administrazioa eta poliziaren inguruko artikuluek ere izugarrizko balioa dute garai hartako ohitura, bizimoduak eta abar ezagutzeko. Baina, gehiegi luzatu nahi ez dugunez jarraian ordenantzaren indizea erantsiko dugu eta nahi duen oro dokumentu original ikustera gonbidatu.

Ordenanzas municipales de Aranaz 1892
Título I Orden y buen gobierno
Capítulo 1º Religión y moral (9 artikulu)
Capítulo 2º Carnaval (6 artikulu)
Capítulo 3º Diversiones públicas (3 artikulu)
Capítulo 4º Fiestas populares (2 artikulu)
Capítulo 5º Establecimientos de reunión (8 artikulu)
Capítulo 6º Serenatas y ruidos (5 artikulu)
Capítulo 7º Anuncios y carteles (3 artikulu)
Capítulo 8º Pesas y medidas (2 artikulu)
Capítulo 9º Mendicidad (2 artikulu)
Capítulo 10º Cementerios (3 artikulu)
Título II Seguridad
Capítulo 1º Vía pública (7 artikulu)
Capítulo 2º Carruajes y caballerías (10 artikulu)
Capítulo 3º Edificaciones y obras (13 artikulu)
Capítulo 4º Objetos cuya caída puedan causar daños a transeúntes (4 artikulu)
Capítulo 5º Riñas y juegos de muchachos (artikulu 1)
Capítulo 6º Baños (5 artikulu)
Capítulo 7º Animales (9 artikulu)
Capítulo 8º Precauciones contra incendios (9 artikulu)
Capítulo 9º Establecimientos fabriles (6 artikulu)
Título III
Capítulo 1º Vías públicas (7 artikulu)
Capítulo 2º Fuentes públicas (5 artikulu)
Capítulo 3º Comestibles (18 artikulu)
Capítulo 4º Bebidas (4 artikulu)
Capítulo 5º Sanidad (6 artikulu)
Capítulo 6º Higiene de las habitaciones (6 artikulu)
Título IV Policía Rural
Capítulo 1º Término jurisdiccional (2 artikulu)
Capítulo 2º Animales campesinos, caballerías y ganados (6 artikulu)
Capítulo 3º Arbolados, vías públicas y fuegos en el campo (6 artikulu)
Capítulo 4º Palomares y gallinas (3 artikulu)
Capítulo 5º Adicional (artikulu 1)
Título V Disposiciones generales
Capítulo 1º Penalidad (11 artikulu)

Amagoia Piá

Bloga

Hispanidad Hispanidadea bihurtuta

Gizarte modernokoak ginen, erreferente berriak sortu, ikur foralak arbuiatu hispanidadearen moldea apurtu zutenetakoak, alegia.

Orduko pentsalari asko, gizonak, poetak ziren. Filosofoek ere jende arruntak ulertzeko moduan kontatzen zuten kontatu beharrekoa.

Aresti aspertzen zen.

Azurmendik 1968an libertadea eta ikono horiek kontrakoak zirela zioen (Olerti aldizkarian. Hitz berdeak liburuan, berriz, 1971an  zentsuratu. Atzeratu zen manifestua Susak Hitz berdeak liburuan publikatu nahi izan zuan, baina zentsuratu egin ziotean beste zenbait poema bezala. Gero Susak publikatu zuen Manifestu Atzeratua.

Izagirrek aldarrikatu zuen hori guztia.

Laboak pista txiki bat ere eman zuen, Brechten eskutik.

Eta Aranbarrik argiki azaldu zuen 2016an (Txanton Garrote agertokitik jetsi zen egunean)

Modernoak ginen, bai. Orain, berriz, errekreazionismo historikoa loratzen dugu, sinisten dugu, aldarrikatzen dugu. Etorkizuna horri kateatzen diogu. Eta nazio mailako eztabaida bihurtzen dugu iruzurgileen negozien defentsan. Neoforalismoaren garaian.

*Irudiaren jatorria: Wikimedia

Artxiboak

Telefonista, emakumeen lanbidea

Apirilaz geroztik Gipuzkoako Artxibo Orokorrean ari gara lanean Diputazio Probintzialeko (1877-1977) ogasunari dagokion dokumentazioa antolatzen. Aldundiak zerga bilketan eta gastu eta diru sarreren kudeaketan sortutako dokumentazioa da antolatu eta deskribatzen ari garena. Halakoetan, instituzio publiko bateko dokumentazio historikoarekin lan egiten dugunean dokumentuetan soilik gizonezkoen izen-abizenak ikustera ohituta gaude, XX. mende amaiera aldera arte gizonezkoak baitziren dokumentuak sortu eta sinatzen zituzten agintari eta funtzionario guztiak, baita instituzioarentzat lan egiten zuten langile gehienak ere. Seguru asko horregatik, Gipuzkoako Telefono Sareari dagokion dokumentazioa ikusten hasi ginenean atentzioa eman zigun telefonistei ordaindutako soldaten zerrendetan emakumeen izenak besterik ez topatzeak.

1909an Gipuzkoako Telefono Sarea sortu zenetik emakumeena izan zen telefonisten lanbidea. 1909ko iraila eta azaroa bitartean eginiko lehen lan eskaintza deialdietan 69 plaza deitu ziren Donostia, Azpeitia, Bergara, Eibar, Zarautz, Ibarra, Ordizia, Tolosa, Hernani, Hondarribia, Irun eta Pasaiako zentraletarako eta 69 emakumek osatu zuten Gipuzkoako lehen telefonisten plantilla. Azterketa gainditzeko euskarazko eta gaztelerazko irakurketa eta idazketa ariketak burutu eta hainbat problema aritmetiko ebatzi behar ziren.

Horrez gain, 1911ko urrian onetsitako Gipuzkoako Telefono Sare Probintzialeko lehen araudiaren arabera, telefonista plaza eskuratzeko ezinbestekoa zen, ezkongabea edo alargundua izatea eta 3 urte baino gutxiagoko haurrik gabea. Ezkondu ostean, emakumeek telefonista lana utzi eta familiaren zaintzaz arduratu behar izaten zuten. Garaiko gizarte moldeak ezarritako mugak agerikoak diren arren, ordea, lanbide honek emakume askori lan merkatuan sartu eta independentzia ekonomikoa eskuratzeko aukera eman zien.  

Olatz Etxeberria

Gipuzkoako Telefono Sareko telefonistak. Iturria: Deia egunkaria, 2021.

                                 

BIBLIOGRAFIA

IBISATE ELÍCEGUI, Maria Luisa, La telefonía en Gipuzkoa: un modelo original, Kutxa Fundazioa, Donostia, 1999.

VILLANUEVA GARCÍA, Begoña, «Voces de mujer: las telefonistas de la Diputación Provincial de Gipuzkoa», Deia, 2021eko martxoaren 12a [Linean]. Hemen eskuragarri: https://www.deia.eus/historias-vascas/2021/03/12/voces-mujer-telefonistas-diputacion-provincial-1963026.html , 2022ko uztailaren 1ean kontsultatua.  

Bloga Liburutegiak

Historia arakatuz istorioei esker : ‘Diez mil elefantes’ komikia

Historia edo historiak kontatzeko Hamaika modu daudela erakutsi dugu maiz. Gehienetan oinarritzen gara dokumentazioan, oinarri fidagarrietan, garaikoetan…

Kasu honetan oinarritzat hartu den materiala irudizkoa da. filmatutako eta argazkietan jasotako hainbat eta hainbat dokumentu. Baina zer erakusten dute hauek? eta zer ezkutatzen dute?

Galdera hauen erantzunak topatu asmoz, burutu dute Pere Ortín eta Nzé Esono Ebalék Afrika Beltzeko Ginean gertatuko irudi haien gainerko bertsioa. Komiki formatuan. Bic boligrafoz egindako marrazkiekin, baita garaiko dokumentuen collagekin ere.

‘Diez mil elefantes’ komikia katalogoan eta komikiaren iruzkina

Artxiboak

Berriak Gipuzkoako Artxibo Orokorrean

Orain dela hilabete batzuk proiektu berri bati hasiera eman diogu, oraingoan Gipuzkoako Foru Aldundiarekin elkarlanean. Tolosako San Frantzisko kalean kokatuta dagoen Gipuzkoako Artxibo Orokorrean gaude hain zuzen ere. Ez da lehenengo aldia Ereitenek eta Aldundiak elkarrekin lan egiten dutela, izan ere, urteak daramatzagu proiektu desberdinak aurrera eramaten, bai Tolosan baita Oñatin ere, Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoan.

Aldundiak eta Batzar Orokorrek beren historian zehar sortu dituzten dokumentu eta espediente guztiak baldintza egokietan gordetzeko eta euren kontserbazioa bermatzeko 1904 urtean Tolosan sortu zen eraikin honek, handitze eta egokitzapen obra desberdinak jasan ditu urte guzti hauetan zehar, azkenak hilabete hauetan izan direlarik. Hemen gordetzen diren dokumentuak gure ondarea dira eta kontserbazio baldintzak bermatzeko obra hauek beharrezkoak dira. Funts ugari daude gordeta artxiboko gordailuetan, milaka kutxekin eta hauen kontserbazioa bermatzea artxiboaren funtzio nagusienetako bat da.

Esan bezala, funts desberdinak aurkitu ditzakegu bertan, batzuk erakunde edo pertsona pribatuenak eta beste batzuk erakunde publikoetakoak. Gure lanari dagokionez, Aldundiak 1877 urtetik 1977 urtera bitartean sortutako espedienteak dira interesatzen zaizkigunak, hau da, Gipuzkoako Diputazio Probintziala izenarekin ezagutzen zenekoa. Espediente hauek, artxiboak gordetzen duen funts handienetako bat osatzen dute. Urte batzuk iraungo duen proiektu honetan, aipatutako garaian sortu zen dokumentazio guztia aztertu eta tresna deskribatzaileak erabiliz sailkatuko da. Horrekin batera, datu base batean batuko da lortutako informazioa, erabilera praktiko eta efiziente baten bila.

Lan egiteko denbora ordea, mugatua da, horregatik, aukeraketa bat egin behar izan da. Fase honetan, Gipuzkoako Diputazio Probintzialaren dokumentazio ekonomikoa izango da landuko duguna. Honek bakarrik, ehundaka kutxa eta liburu biltzen ditu. Datozen hilabeteetan joango gara hemen ikusten ditugun bitxikerien eta dokumentu interesgarrien berri ematen.

Amaia Mendizabal

Artxiboak Bloga

Pasaia eta Bristol

Askotan, Historian zehar gertatu pasadizoak ulertezinezkotzat jotzen dira. Bitxikeri azaldu ezinak. Gero eta gehiago, orduan eta hobe. Era berean, beste askotan, gertakizuna da aintzat hartzen dena, prozesu historikotik gaindi. Ildo horretan, gainera, sasi egiak bihurtzen dira egi bakar. Ikusgarria, festibalgarri bihurtzeraino, beharrezkoa balitz.

Giro hits eta itxi horretan, gutxi dira lanari eta talentuari esker gertakizunak ulertzen eta ulertarazten dizkiguten ikerlariak. Artikulu honetan, badiako garapen historikoa inork baino hobeto ezagutzen duen Iago Irixoak ikuspuntu berritzailea plazaratzen du. Sorginarri bilduman aurretik agertu bezala, Badiak eta Bristolek elkarren arteko harreman komertzial estua izan dute. Irixoak ideia nagusia zehaztu egiten dut, erakusten du horren zuzentasuna eta horrekin batera, Badiaren inguruko topiko ala inoiz behar bezala azaldu ez diren gertakizunak testu inguru historikoan txertatu egiten ditu: burdin esportazioa, Badiaren inguruko gatazkak,… ondo baino hobeto harilkaltzen ditu.


Eskertzeko moduko lana da honakoa!

Comercio internacional y especialización portuaria: las relaciones entre Bristol y la bahía guipuzcoana de Pasaia a fines de la Edad Media / Iago Irixoa Cortés

Artxiboak

Perspektiba kontua da

Zalantzarik gabe, perspektiba kontua da. Artxibo mota desberdinak daude, asko, ia artxiboak beste: modernoak, ruinosoak, erosoak, berriak, handiak, hotzak,… Haietara goaz lanera, egunero jantziko dugun arropa haiei egokituaz. Lanera goaz bakarrik, binaka, onenetan hiru lankide. Batzuk musika eramaten dugu, besteek nahiago Irratiko hizlarien konpainia, besteok nahikoa dugu gure pentsamenduak entzutearekin. Prest daramagu bakoitzerako aproposena. Dagoeneko, gure “kamaleoitasuna” ikaragarri garatua dugu. Nik uste gure DNAren estrukturan ere erantsia dugula.

Atzo, 3 solairuko artxiboan egon nintzen. Guztiz berritua, mahai eta aulki erosoak, tenperatura kontrolatua, apalak elektronikoak! Ez zen batere zaila izan baldintza horietarako arropa egokia prestatu eta mentalizazio lanak egitea.

Hiruak, baina, ez dira artxiboa. Beheko solairua “Elikagai Bankua” da. Gehienek dugu honen aurreiritzi bat, noski. Saiatuko naiz nerea ez ematen: herriko jende batek (normalean erretiroa hartua daudenak) herriko beste jende bati (normalean etorkin familiak) elikagaiak (bizirik jarraitzeko behar adina janari) banatzeko dagoen sistema da (Ups!).

Atzo zen janaria banatzeko eguna. Han zeuden hiru lagun (bi erretiratu eta gazteago bat) dena prestatzen ateak ireki aurretik. Kutxatan loteak biltzen banatzen hastean jendea gehiegi zain ez izateko, ilara ez luzatzeko kalean: esnea falta da hemen, arrautzak sartu hor, oilaskoa oraindik izoztua dago…

Eta ireki zituzten ateak. Hasi ziren banaka sartzen: helduak, gazteak, etorkinak, euskaldun petoak, banaka eta familiaka… Denei “Egun on, zure izena?” goxo emakume batek. Gero oharra lankideei “honek batentzako lotea! “, “honek 4 laguneko lotea!”… Sari banaketa baten antzera entzuten nituen goitik hotsak. “Sarituek”, kutxa hartu, eskerrak eta agur.

Ama baten txanda, seme txikiarekin. “Egun on, izena?” goxo andreak amari. “Lotea 5 seniderentzako!” lagunei. Mutikoari: “zabaldu eskuak horrela, gaur produktu berezi bat bidali digute” eta txokolate tableta bat jarri zion. “Haaaaalaaaa!” mutikoak, “oh, graaaacias! le alegraste el día” amak.

Beheko solairuko hotsen doinuek zioten egunik politena zela atzokoa. Eta goian, artxibo modernoan: kamaleoi honek ez du arroparik horrelakoak jasateko!

Amagoia Piá

Artxiboak

Lazkaomendiko landa eskola

XX. mendearen lehen erdira arte esan daiteke ia inor ez zela herri txiki edota herrixketako eskola eta bertako ume edo gazteen hezkuntzaz arduratu. Oso gutxi ziren ume eskolaratuak, eta hauetako asko sasoi zehatz batzuetan besterik ez ziren joaten, baserrietan lan egitera behartuta baitzeuden. Herrietan bizi zirenek eskola gertuago izatearen abantaila izan ohi zuten, baina mendialdean bizi zirenek eskolarik ere ez zuten gertu. Eskolaratze ezak Lazkaon bertan, beste udalerrietan bezala, analfabetismo maila altua zekarren eskutik. Datuek erakusten duten moduan, Lazkaon 1380 biztanletik 650 inguru ziren analfabetoak, biztanleriaren %47,10 alegia.

Mende hasieratik, erakunde publikoen aldetik auzo edo herrixka urrunenetan ere eskolak sortzeko ahaleginak egiten hasi ziren. Ezin da aipatu gabe utzi XIX amaiera aldera eskola mota hauetako batzuk existitzen zirela euskal lurraldean, baina hauek ez ziren erakunde publikoen bultzadaz ateratakoak. XX. mendera itxaron beharko da erakunde publikoek babestutako landa eskolak agertzen joateko, ekimen partikularrekin batera.

Gauzak honela, 1930ko abenduaren 12an Gipuzkoako Aldundiak landa eskolen eraikuntzarako proiektua aurkeztu zuen, non Aldundia izango zen eskolen eraikuntzan parte hartu eta diruz lagunduko zituen erakunde nagusia. 

Ekimen honen ondorioa izan zen Lazkaomendiko landa eskolaren sorkuntza. Lazkaoko udal akten arabera, 1931ko uztailaren 29ko ohiko bilkuran hartu zen Lazkaomendin landa eskola misto bat jartzeko erabakia, mutil eta neskek ikasgai eta zerbitzu berdinak jasotzen zituzten eskola mota alegia. 1933ko otsailaren 23ko ezohiko bilkuran landa eskola eraikitzeko proiektu eta aurrekontua onartu ziren. Jakin badakigu eskolaren eraikuntza kostua 41.001,28 pezetakoa izan zela. 

Zazpi hilabete beranduago egin zen eraikitze lanen esleipena, 1933ko irailaren 6ko ohiko bilkurako aktak adierazten duenaren arabera. Landa eskola eraikitzeko lanak Telesforo Zabaletari esleitu zitzaizkion.

Eskola martxan jarri zen egunaren aipamen zehatzik ez dagoen arren, pentsa daiteke urte bat beranduago eskola gutxienez bazegoela, 1934eko irailaren 23ko ohiko bilkuran Agueda Lasa Iztuetari eskola eta auzoa garbitzeko agindua eman baitzitzaion. Hala ere, ziur egon gaitezke urte amaiaera arte ez zela klaserik egon, 1934eko urriaren 21eko ohiko bilkuran aipatzen baita eraikuntzarako argiteriaren instalazioa, eta 1934ko abenduaren 2ko ohiko bilkuran hartu baitzen eskolako aurrekontua bideratzeko akordioa.

Xabier Etxeberria

Lazkaomendiko landa eskola izandakoaren eraikina. Iturria: GARMENDIA LARRAÑAGA, J. , MURUA CARTÓN, H., ZABALETA IMAZ, I. (2016): “De la oscuridad de las aulas de los caseríos a las exclusivas y peculiares escuelas rurales de la Diputación de Gipuzkoa (1931-1936)”, Espacios y patrimonio histórico-educativo, 391-417. 

Bibliografia:

  • GARMENDIA LARRAÑAGA, J. , MURUA CARTÓN, H., ZABALETA IMAZ, I. (2016): “De la oscuridad de las aulas de los caseríos a las exclusivas y peculiares escuelas rurales de la Diputación de Gipuzkoa (1931-1936)”, Espacios y patrimonio histórico-educativo, 391-417.