blog

luGORRI

Artxiboak

Igantziko bestak: bertsolariak, kirola eta zenbait dantza polemiko XX.…

Gainean dugu 2022ko San Miguel eguna, Igantziko herriak gogotsu itxoiten duen data, buruilaren egun honekin hasten baitute herriko bestak igantziarrek. Udal artxiboan daukaten funts interesgarrietan arakatzen ibili gara, bertan dituzten bestetako programak kuxkuxeatuz. Zenbait ale dituzte, XX. mende hasierakoak, intereseko datuak ematen dizkigutenak Igantzi eta igantzitarren inguruan, duela ia 100 urteko jaiak nola ospatzen zituzten ikusteko aukera ematen baitute.

Esaterako, artikulu honen hasmentan daukagun lehen irudia 1925eko besten programazioaren portada da. Urte hartako bestetan, sei egunez aritu ziren parrandan garai hartan ohikoak ziren ekitaldiez beteriko egunetan.

Bestei hasmenta emateko, hilaren 27an dantzaldi handi batekin hasi ziren plazan, Jazz-Band orkesta baten debutak alaiturik. Ondoko egunean eskema errepikatu zuten, dantzaldi eta musika gehiagorekin atsaldean zehar. 29an ordea, egun handiena izanik, Angelusarekin batera herritarrek 12 tiro bota zituzten salba moduan, egunaren garrantzia azpimarratzeko. Holako egunarekin ezin zen meza nagusiaren ospakizuna faltatu. Orduko apaizak, on Juan Bautista Labaien, hamarretarako bilduak zituen fededunak eta udal kargodunak. Koro jendetsu batek, “elementu arras baliotsuen” errefortzuaz, herriko apaiza lagundu zuten elizako otoitzetan. Herri guztia bildurik zegoela probestuz, herrira ur korrontea sartu izana ospatu eta inauguratu zuten, Lina Irigoien Lizardi, alkatearen emaztea, izan zelarik inaugurazioaren amabitxia. Antolatzaileen erranetan, ur-ekartze hori herritarren “kultura maila altua” eta “herritarrentzako urte luzez izandako ametsa” irudikatzen zuen lorpen hurak, herritar guzien esfortzuarekin lortu zena, alegia.

Ondotik, pilota partida bat jokatu zuten, Igantziko eta Arantzako bi bikoteren artian eta eguna akitzeko, dantzaldi ederra ospatu zuten gauerdira arte, Lesakako Bandak animaturik.

Hurrengo egunean, hilak 30, goiza pilota partidu interesgarri batekin hasi zuten, izan ere garaian famatuak ziren Castillo eta Lesakako Antonio, Berako Santxez eta Igantziko Lizardiren kontra aritu baitziren buruz-buru.  Atsaldeko plana ere etzen batere makala izan, luxuzko bertso saioa ekarri baitzuten: Jose Manuel Lujanbio, “Txirrita” famatua, Kanboko Pedro Tolosarekin aritu baitzen plaza alaitzen.

Azkeneko egunetan, Arantza-Igantzi arteko pilota erronkak errepikatu ziren, baita Lesakako Bandaren emanaldiak.

Jaialdiekin akitzeko, Bidasoaren ertzetan famatuak ziren bi txistularien arteko norgehiagoka eta omenaldia antolatu zuten. Hauek, Arantzako Biurrarena txistulari eta txistugilea eta Igantziko “Baxar Beltza” izan ziren. Aipatzekoa, txistulari igantziarrak 90 urterekin gaztaroko sasoia mantentzen zuela txistua jotzerakuan. Zein ote bere sekretua?

Mieltxo Sobrino

Artxiboak

Arantzako udal araudiak 1892 urtean

Herri guztiek dituzte ordenantza ugari. Tokiko legediak osatzeko azken mailako araudiak dira. Bertan biltzen dira zuzenbide administratiboaren inguruko irizpideak: hirigintza arauak betetzeko, zergak nola eta noiz ordaindu… Garai batean ordea, bizitza pribatuko hainbat gai ere arautzen zituen. Honela ikusi daiteke Arantzak 1892 urtean onartutako udal ordenantzen testuan.

Testu honek 4 izenburu nagusi ditu. Hau da, lau dira gai orokorrak: ordena eta gobernu zuzena, segurtasuna, antolaketa administratiboa eta landa-polizia. Izenburu hauen barruan kapitulu desberdinak biltzen dira eta horiek arautzeko behar adina artikulu.

Zalantzarik gabe arreta gehien eskatzen duena lehenengoa da. “Orden y buen gobierno” deritzona. Bertan arautzen bait dira eguneroko bizitzan eta jaietan bete beharrekoak.

Bertan lehenengoak erlijioari buruz hitz egiten digu. Prozesio egunetan eta igandetan herritarren portaera zein izan behar den adibidez. Dendek egin behar dituzten ordutegiak. Kaleak garbiak egon behar direla. Biltzen diren perla batzuek hauek dira: “…multa a los que ofendieren el pudor con acciones o expresiones deshonestas… y a los que escandalizaren con su embriaguez…”; “…no se permiten en los domingos y fiestas ningún trabajo personal… si fuese indispensable se pedirá permiso a la autoridad…”; “… las calles y plazas por donde hayan de pasar las procesiones deberán estar perfectamente barridas con anticipación…”.

Hurrengo kapituluak festen ingurukoak dira. Hauetan, orduko ohiturak zeintzuk ziren ulertzen laguntzen diguten kapitulu ugari daude. Inauterien inguruan adierazten da mozorrotzeko debekatuak dauden gai bakarrak elizgizon eta erlijio-ordenak direla. Baina gainera agintzen da: “…los enmascarados no podrán llevar armas por las calles ni en reuniones…”. Badazpada ere “… no se permite dichos días como no se permite tampoco en los restantes del año disparar armas de fuego…” . Eta ez hori bakarrik, dantza garaia ere arautua zegoen: “ … se prohíbe dar principio a cualquiera clase de diversión pública durante las horas de Misa Mayor…” eta “…no se permitirá bailar escandalósamente ni atropellando a los demás, así como quitar las parejas a los que esten bailando a menos que estos las cedan voluntariamente a las personas que se las pidieren…”. Ulertuko dugu beraz, hauek debekatzen badira, tarteka egiten zirela?

Gabonetan ordea, “ en la noche de Navidad será permitido circular por las calles con los instrumentos, músicas y regocijos que sean de costumbre…”. Hori zen gau bakarretakoa. Gainontzekoetan: “… se prohíben los ruidos, músicas o serenatas sin permiso… las canciones y voces estrepitosas por las calles… los tamborileros suspenderán la música al toque de ora…”.

Segurtasuna, administrazioa eta poliziaren inguruko artikuluek ere izugarrizko balioa dute garai hartako ohitura, bizimoduak eta abar ezagutzeko. Baina, gehiegi luzatu nahi ez dugunez jarraian ordenantzaren indizea erantsiko dugu eta nahi duen oro dokumentu original ikustera gonbidatu.

Ordenanzas municipales de Aranaz 1892
Título I Orden y buen gobierno
Capítulo 1º Religión y moral (9 artikulu)
Capítulo 2º Carnaval (6 artikulu)
Capítulo 3º Diversiones públicas (3 artikulu)
Capítulo 4º Fiestas populares (2 artikulu)
Capítulo 5º Establecimientos de reunión (8 artikulu)
Capítulo 6º Serenatas y ruidos (5 artikulu)
Capítulo 7º Anuncios y carteles (3 artikulu)
Capítulo 8º Pesas y medidas (2 artikulu)
Capítulo 9º Mendicidad (2 artikulu)
Capítulo 10º Cementerios (3 artikulu)
Título II Seguridad
Capítulo 1º Vía pública (7 artikulu)
Capítulo 2º Carruajes y caballerías (10 artikulu)
Capítulo 3º Edificaciones y obras (13 artikulu)
Capítulo 4º Objetos cuya caída puedan causar daños a transeúntes (4 artikulu)
Capítulo 5º Riñas y juegos de muchachos (artikulu 1)
Capítulo 6º Baños (5 artikulu)
Capítulo 7º Animales (9 artikulu)
Capítulo 8º Precauciones contra incendios (9 artikulu)
Capítulo 9º Establecimientos fabriles (6 artikulu)
Título III
Capítulo 1º Vías públicas (7 artikulu)
Capítulo 2º Fuentes públicas (5 artikulu)
Capítulo 3º Comestibles (18 artikulu)
Capítulo 4º Bebidas (4 artikulu)
Capítulo 5º Sanidad (6 artikulu)
Capítulo 6º Higiene de las habitaciones (6 artikulu)
Título IV Policía Rural
Capítulo 1º Término jurisdiccional (2 artikulu)
Capítulo 2º Animales campesinos, caballerías y ganados (6 artikulu)
Capítulo 3º Arbolados, vías públicas y fuegos en el campo (6 artikulu)
Capítulo 4º Palomares y gallinas (3 artikulu)
Capítulo 5º Adicional (artikulu 1)
Título V Disposiciones generales
Capítulo 1º Penalidad (11 artikulu)

Amagoia Piá

Bloga

Hispanidad Hispanidadea bihurtuta

Gizarte modernokoak ginen, erreferente berriak sortu, ikur foralak arbuiatu hispanidadearen moldea apurtu zutenetakoak, alegia.

Orduko pentsalari asko, gizonak, poetak ziren. Filosofoek ere jende arruntak ulertzeko moduan kontatzen zuten kontatu beharrekoa.

Aresti aspertzen zen.

Azurmendik 1968an libertadea eta ikono horiek kontrakoak zirela zioen (Olerti aldizkarian. Hitz berdeak liburuan, berriz, 1971an  zentsuratu. Atzeratu zen manifestua Susak Hitz berdeak liburuan publikatu nahi izan zuan, baina zentsuratu egin ziotean beste zenbait poema bezala. Gero Susak publikatu zuen Manifestu Atzeratua.

Izagirrek aldarrikatu zuen hori guztia.

Laboak pista txiki bat ere eman zuen, Brechten eskutik.

Eta Aranbarrik argiki azaldu zuen 2016an (Txanton Garrote agertokitik jetsi zen egunean)

Modernoak ginen, bai. Orain, berriz, errekreazionismo historikoa loratzen dugu, sinisten dugu, aldarrikatzen dugu. Etorkizuna horri kateatzen diogu. Eta nazio mailako eztabaida bihurtzen dugu iruzurgileen negozien defentsan. Neoforalismoaren garaian.

*Irudiaren jatorria: Wikimedia

Artxiboak

Telefonista, emakumeen lanbidea

Apirilaz geroztik Gipuzkoako Artxibo Orokorrean ari gara lanean Diputazio Probintzialeko (1877-1977) ogasunari dagokion dokumentazioa antolatzen. Aldundiak zerga bilketan eta gastu eta diru sarreren kudeaketan sortutako dokumentazioa da antolatu eta deskribatzen ari garena. Halakoetan, instituzio publiko bateko dokumentazio historikoarekin lan egiten dugunean dokumentuetan soilik gizonezkoen izen-abizenak ikustera ohituta gaude, XX. mende amaiera aldera arte gizonezkoak baitziren dokumentuak sortu eta sinatzen zituzten agintari eta funtzionario guztiak, baita instituzioarentzat lan egiten zuten langile gehienak ere. Seguru asko horregatik, Gipuzkoako Telefono Sareari dagokion dokumentazioa ikusten hasi ginenean atentzioa eman zigun telefonistei ordaindutako soldaten zerrendetan emakumeen izenak besterik ez topatzeak.

1909an Gipuzkoako Telefono Sarea sortu zenetik emakumeena izan zen telefonisten lanbidea. 1909ko iraila eta azaroa bitartean eginiko lehen lan eskaintza deialdietan 69 plaza deitu ziren Donostia, Azpeitia, Bergara, Eibar, Zarautz, Ibarra, Ordizia, Tolosa, Hernani, Hondarribia, Irun eta Pasaiako zentraletarako eta 69 emakumek osatu zuten Gipuzkoako lehen telefonisten plantilla. Azterketa gainditzeko euskarazko eta gaztelerazko irakurketa eta idazketa ariketak burutu eta hainbat problema aritmetiko ebatzi behar ziren.

Horrez gain, 1911ko urrian onetsitako Gipuzkoako Telefono Sare Probintzialeko lehen araudiaren arabera, telefonista plaza eskuratzeko ezinbestekoa zen, ezkongabea edo alargundua izatea eta 3 urte baino gutxiagoko haurrik gabea. Ezkondu ostean, emakumeek telefonista lana utzi eta familiaren zaintzaz arduratu behar izaten zuten. Garaiko gizarte moldeak ezarritako mugak agerikoak diren arren, ordea, lanbide honek emakume askori lan merkatuan sartu eta independentzia ekonomikoa eskuratzeko aukera eman zien.  

Olatz Etxeberria

Gipuzkoako Telefono Sareko telefonistak. Iturria: Deia egunkaria, 2021.

                                 

BIBLIOGRAFIA

IBISATE ELÍCEGUI, Maria Luisa, La telefonía en Gipuzkoa: un modelo original, Kutxa Fundazioa, Donostia, 1999.

VILLANUEVA GARCÍA, Begoña, «Voces de mujer: las telefonistas de la Diputación Provincial de Gipuzkoa», Deia, 2021eko martxoaren 12a [Linean]. Hemen eskuragarri: https://www.deia.eus/historias-vascas/2021/03/12/voces-mujer-telefonistas-diputacion-provincial-1963026.html , 2022ko uztailaren 1ean kontsultatua.  

Bloga Liburutegiak

Historia arakatuz istorioei esker : ‘Diez mil elefantes’ komikia

Historia edo historiak kontatzeko Hamaika modu daudela erakutsi dugu maiz. Gehienetan oinarritzen gara dokumentazioan, oinarri fidagarrietan, garaikoetan…

Kasu honetan oinarritzat hartu den materiala irudizkoa da. filmatutako eta argazkietan jasotako hainbat eta hainbat dokumentu. Baina zer erakusten dute hauek? eta zer ezkutatzen dute?

Galdera hauen erantzunak topatu asmoz, burutu dute Pere Ortín eta Nzé Esono Ebalék Afrika Beltzeko Ginean gertatuko irudi haien gainerko bertsioa. Komiki formatuan. Bic boligrafoz egindako marrazkiekin, baita garaiko dokumentuen collagekin ere.

‘Diez mil elefantes’ komikia katalogoan eta komikiaren iruzkina

Artxiboak

Berriak Gipuzkoako Artxibo Orokorrean

Orain dela hilabete batzuk proiektu berri bati hasiera eman diogu, oraingoan Gipuzkoako Foru Aldundiarekin elkarlanean. Tolosako San Frantzisko kalean kokatuta dagoen Gipuzkoako Artxibo Orokorrean gaude hain zuzen ere. Ez da lehenengo aldia Ereitenek eta Aldundiak elkarrekin lan egiten dutela, izan ere, urteak daramatzagu proiektu desberdinak aurrera eramaten, bai Tolosan baita Oñatin ere, Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoan.

Aldundiak eta Batzar Orokorrek beren historian zehar sortu dituzten dokumentu eta espediente guztiak baldintza egokietan gordetzeko eta euren kontserbazioa bermatzeko 1904 urtean Tolosan sortu zen eraikin honek, handitze eta egokitzapen obra desberdinak jasan ditu urte guzti hauetan zehar, azkenak hilabete hauetan izan direlarik. Hemen gordetzen diren dokumentuak gure ondarea dira eta kontserbazio baldintzak bermatzeko obra hauek beharrezkoak dira. Funts ugari daude gordeta artxiboko gordailuetan, milaka kutxekin eta hauen kontserbazioa bermatzea artxiboaren funtzio nagusienetako bat da.

Esan bezala, funts desberdinak aurkitu ditzakegu bertan, batzuk erakunde edo pertsona pribatuenak eta beste batzuk erakunde publikoetakoak. Gure lanari dagokionez, Aldundiak 1877 urtetik 1977 urtera bitartean sortutako espedienteak dira interesatzen zaizkigunak, hau da, Gipuzkoako Diputazio Probintziala izenarekin ezagutzen zenekoa. Espediente hauek, artxiboak gordetzen duen funts handienetako bat osatzen dute. Urte batzuk iraungo duen proiektu honetan, aipatutako garaian sortu zen dokumentazio guztia aztertu eta tresna deskribatzaileak erabiliz sailkatuko da. Horrekin batera, datu base batean batuko da lortutako informazioa, erabilera praktiko eta efiziente baten bila.

Lan egiteko denbora ordea, mugatua da, horregatik, aukeraketa bat egin behar izan da. Fase honetan, Gipuzkoako Diputazio Probintzialaren dokumentazio ekonomikoa izango da landuko duguna. Honek bakarrik, ehundaka kutxa eta liburu biltzen ditu. Datozen hilabeteetan joango gara hemen ikusten ditugun bitxikerien eta dokumentu interesgarrien berri ematen.

Amaia Mendizabal

Artxiboak Bloga

Pasaia eta Bristol

Askotan, Historian zehar gertatu pasadizoak ulertezinezkotzat jotzen dira. Bitxikeri azaldu ezinak. Gero eta gehiago, orduan eta hobe. Era berean, beste askotan, gertakizuna da aintzat hartzen dena, prozesu historikotik gaindi. Ildo horretan, gainera, sasi egiak bihurtzen dira egi bakar. Ikusgarria, festibalgarri bihurtzeraino, beharrezkoa balitz.

Giro hits eta itxi horretan, gutxi dira lanari eta talentuari esker gertakizunak ulertzen eta ulertarazten dizkiguten ikerlariak. Artikulu honetan, badiako garapen historikoa inork baino hobeto ezagutzen duen Iago Irixoak ikuspuntu berritzailea plazaratzen du. Sorginarri bilduman aurretik agertu bezala, Badiak eta Bristolek elkarren arteko harreman komertzial estua izan dute. Irixoak ideia nagusia zehaztu egiten dut, erakusten du horren zuzentasuna eta horrekin batera, Badiaren inguruko topiko ala inoiz behar bezala azaldu ez diren gertakizunak testu inguru historikoan txertatu egiten ditu: burdin esportazioa, Badiaren inguruko gatazkak,… ondo baino hobeto harilkaltzen ditu.


Eskertzeko moduko lana da honakoa!

Comercio internacional y especialización portuaria: las relaciones entre Bristol y la bahía guipuzcoana de Pasaia a fines de la Edad Media / Iago Irixoa Cortés

Artxiboak

Perspektiba kontua da

Zalantzarik gabe, perspektiba kontua da. Artxibo mota desberdinak daude, asko, ia artxiboak beste: modernoak, ruinosoak, erosoak, berriak, handiak, hotzak,… Haietara goaz lanera, egunero jantziko dugun arropa haiei egokituaz. Lanera goaz bakarrik, binaka, onenetan hiru lankide. Batzuk musika eramaten dugu, besteek nahiago Irratiko hizlarien konpainia, besteok nahikoa dugu gure pentsamenduak entzutearekin. Prest daramagu bakoitzerako aproposena. Dagoeneko, gure “kamaleoitasuna” ikaragarri garatua dugu. Nik uste gure DNAren estrukturan ere erantsia dugula.

Atzo, 3 solairuko artxiboan egon nintzen. Guztiz berritua, mahai eta aulki erosoak, tenperatura kontrolatua, apalak elektronikoak! Ez zen batere zaila izan baldintza horietarako arropa egokia prestatu eta mentalizazio lanak egitea.

Hiruak, baina, ez dira artxiboa. Beheko solairua “Elikagai Bankua” da. Gehienek dugu honen aurreiritzi bat, noski. Saiatuko naiz nerea ez ematen: herriko jende batek (normalean erretiroa hartua daudenak) herriko beste jende bati (normalean etorkin familiak) elikagaiak (bizirik jarraitzeko behar adina janari) banatzeko dagoen sistema da (Ups!).

Atzo zen janaria banatzeko eguna. Han zeuden hiru lagun (bi erretiratu eta gazteago bat) dena prestatzen ateak ireki aurretik. Kutxatan loteak biltzen banatzen hastean jendea gehiegi zain ez izateko, ilara ez luzatzeko kalean: esnea falta da hemen, arrautzak sartu hor, oilaskoa oraindik izoztua dago…

Eta ireki zituzten ateak. Hasi ziren banaka sartzen: helduak, gazteak, etorkinak, euskaldun petoak, banaka eta familiaka… Denei “Egun on, zure izena?” goxo emakume batek. Gero oharra lankideei “honek batentzako lotea! “, “honek 4 laguneko lotea!”… Sari banaketa baten antzera entzuten nituen goitik hotsak. “Sarituek”, kutxa hartu, eskerrak eta agur.

Ama baten txanda, seme txikiarekin. “Egun on, izena?” goxo andreak amari. “Lotea 5 seniderentzako!” lagunei. Mutikoari: “zabaldu eskuak horrela, gaur produktu berezi bat bidali digute” eta txokolate tableta bat jarri zion. “Haaaaalaaaa!” mutikoak, “oh, graaaacias! le alegraste el día” amak.

Beheko solairuko hotsen doinuek zioten egunik politena zela atzokoa. Eta goian, artxibo modernoan: kamaleoi honek ez du arroparik horrelakoak jasateko!

Amagoia Piá

Artxiboak

Lazkaomendiko landa eskola

XX. mendearen lehen erdira arte esan daiteke ia inor ez zela herri txiki edota herrixketako eskola eta bertako ume edo gazteen hezkuntzaz arduratu. Oso gutxi ziren ume eskolaratuak, eta hauetako asko sasoi zehatz batzuetan besterik ez ziren joaten, baserrietan lan egitera behartuta baitzeuden. Herrietan bizi zirenek eskola gertuago izatearen abantaila izan ohi zuten, baina mendialdean bizi zirenek eskolarik ere ez zuten gertu. Eskolaratze ezak Lazkaon bertan, beste udalerrietan bezala, analfabetismo maila altua zekarren eskutik. Datuek erakusten duten moduan, Lazkaon 1380 biztanletik 650 inguru ziren analfabetoak, biztanleriaren %47,10 alegia.

Mende hasieratik, erakunde publikoen aldetik auzo edo herrixka urrunenetan ere eskolak sortzeko ahaleginak egiten hasi ziren. Ezin da aipatu gabe utzi XIX amaiera aldera eskola mota hauetako batzuk existitzen zirela euskal lurraldean, baina hauek ez ziren erakunde publikoen bultzadaz ateratakoak. XX. mendera itxaron beharko da erakunde publikoek babestutako landa eskolak agertzen joateko, ekimen partikularrekin batera.

Gauzak honela, 1930ko abenduaren 12an Gipuzkoako Aldundiak landa eskolen eraikuntzarako proiektua aurkeztu zuen, non Aldundia izango zen eskolen eraikuntzan parte hartu eta diruz lagunduko zituen erakunde nagusia. 

Ekimen honen ondorioa izan zen Lazkaomendiko landa eskolaren sorkuntza. Lazkaoko udal akten arabera, 1931ko uztailaren 29ko ohiko bilkuran hartu zen Lazkaomendin landa eskola misto bat jartzeko erabakia, mutil eta neskek ikasgai eta zerbitzu berdinak jasotzen zituzten eskola mota alegia. 1933ko otsailaren 23ko ezohiko bilkuran landa eskola eraikitzeko proiektu eta aurrekontua onartu ziren. Jakin badakigu eskolaren eraikuntza kostua 41.001,28 pezetakoa izan zela. 

Zazpi hilabete beranduago egin zen eraikitze lanen esleipena, 1933ko irailaren 6ko ohiko bilkurako aktak adierazten duenaren arabera. Landa eskola eraikitzeko lanak Telesforo Zabaletari esleitu zitzaizkion.

Eskola martxan jarri zen egunaren aipamen zehatzik ez dagoen arren, pentsa daiteke urte bat beranduago eskola gutxienez bazegoela, 1934eko irailaren 23ko ohiko bilkuran Agueda Lasa Iztuetari eskola eta auzoa garbitzeko agindua eman baitzitzaion. Hala ere, ziur egon gaitezke urte amaiaera arte ez zela klaserik egon, 1934eko urriaren 21eko ohiko bilkuran aipatzen baita eraikuntzarako argiteriaren instalazioa, eta 1934ko abenduaren 2ko ohiko bilkuran hartu baitzen eskolako aurrekontua bideratzeko akordioa.

Xabier Etxeberria

Lazkaomendiko landa eskola izandakoaren eraikina. Iturria: GARMENDIA LARRAÑAGA, J. , MURUA CARTÓN, H., ZABALETA IMAZ, I. (2016): “De la oscuridad de las aulas de los caseríos a las exclusivas y peculiares escuelas rurales de la Diputación de Gipuzkoa (1931-1936)”, Espacios y patrimonio histórico-educativo, 391-417. 

Bibliografia:

  • GARMENDIA LARRAÑAGA, J. , MURUA CARTÓN, H., ZABALETA IMAZ, I. (2016): “De la oscuridad de las aulas de los caseríos a las exclusivas y peculiares escuelas rurales de la Diputación de Gipuzkoa (1931-1936)”, Espacios y patrimonio histórico-educativo, 391-417.
Artxiboak

Antzekotasunak

Segurako Udal Artxiboan argazki bilduma bateratu bat sortzen ari gara. Duela urte batzuk herritarrei etxean gordeta zituzten irudiak udaletxera ekartzeko gonbita egin zitzaien; gero, banan bana digitalizatu, eta kopia erakundean gorde asmoz.

Artxibozaintzak arkeologiarekin duen antzekotasunak nabariak dira: objektuak bere sorrera –edo sedimentazio- testuingurua beharrezkoa da interpretazio ziurrak egiteko. Testuinguru hori, gure kasuan, egitura organiko edo funtzionalen baitan sailkatzea dakar; eta erakundeetan errazagoa da mantentzea, funts pertsonal edo familiarretan baino. Dena dela, argazki bakan hauek Segurako herriaren inguruko informazio oso aberatsa helarazten digute.

Segurako eliza atarian Fernando Baviera Borbon ageri zaigu. Ondoan, Maria Teresa Borboikoarekin – Alfonso XIII erregearen arrebarekin- izandako hiru seme-alabak: Eugenio, Jose eta Mercedes. Azken honek tosferina izeneko eritasuna zeukan. Bordetella pertussis bakterioak eragindako gaixotasun hori oso kutsagarria zen. Pertsona batetik bestera listu tanta txikien bidez pasatzen da: eta leku itxi bat konpartitzerakoan kutsatze probabilitateak nabarmen egiten du gora. Arnas aparatuaren goialdean du eragin nabarmenena, eta XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran umeen heriotza kausa garrantzitsu bat izan zen. Ume bat gaixo zegoela atzematean, berau bakandu egin behar izaten zen. Kasu honetan, Mercedes, bere aitaren bigarren emaztearen – Luisa Silva – ahizparen – Pepita Silva- eta honen gizonaren – Jose Maria Lardizabal – etxera eraman zuten, bertan osa zedin. Lardizabal jauregian, egungo Segurako udaletxean, sendatzen ari zela lehenengo jaunartzea egin zuen, bertako elizan 1920ko irailaren 24an.

Ez dakigu argazkian ageri diren beste pertsonak nortzuk diren; orain eta beti, errazagoa baita goi mailako nobleen berri izan, eta berauen historia ikertu, herritar arruntenak baino.

Klara Gorosabel

Bloga Liburutegiak Lugorri

Ekialde Hurbila komiki bidez, tunel batetik abiatuta

Rutu Modan

Túnels. Llibreria Finestres 

Kidetzaren Kutxa Indiana Jones ala Laura Croft-en helburuen artean, edo jabetzen artean badugu ere, hura topatzea dute helburu Rutu Modanen komiki honen protagonistek. Hauek talde heterogeneo batera batu beharko dute, nork berak bere txangurro tartean, kutxa sakratuaren bila abiatzeko. 

Abentura klasiko bezala irakurtzen ahal da komikia, Tintin ala Blake eta Mortimerren kutsukoa. Bederen, estilo argiari nahiz narrazioaren zein bineten antolaketari dagokionez. Umorea eta tentsioa ere badauzka tartean. 

Bistan denez, dialogo eta egoera surrealistek errealitatea behar dute oin gisa, nekez dira asmatzekoak. Esaterako, unibertsitateko irakasle eta ikertzaileen herrak eta zitalkeriak oso errealak dirudite. 

Lurralde okupatuen inguruan bizi diren pertsonak gizaki gisa portatzen dira, bakoitza bere izaeraren arabera. Protagonista nagusia emakumezkoa eta judutarra izatea ez da kasualitatea, autorearen nolabaiteko sosias papera egiten baitu. Alegia, abentura klasikoaren funtzioa oso ondo betetzen du komikiak, entretenigarria da. 

Ostera, lehen irakurketa horrek oihartzuna uzten du. Bukaerako cliffhangerrak erremate bikaina da, baina, era berean, amildegian esekita uzten gaitu eta, ondorioz, narrazioak abentura klasikoa baino askoz gehiago ezkutatzen duela pentsatu behar dugu. Azken batean, hobeto pentsatuz gero, heterogeneidadea ez da soilik errekurtso literarioa, eta bilaketa lur azpian eta estrategia ezberdinetan gertatzea ere ez. Horretan datza komikiaren handitasuna: bigarren irakurketaz eta esanahiaz jabetzeaz.

Ezin aipatu gabe utzi argitaletxea, Bartzelonako Llibreria Finestres-ek sortutako Finestres argitaletxea hain zuzen ere. Liburu dendetan liburuak saltzen badira ere, Finestresen gehiago topatuko duzu. Harrera goxoa, liburu funtsa itzela (“sarrera”ko gunetik ateratzea oso latza da), irakurtzeko Diogenes gunea, kafetegia, giroa, jarduerak, liburuen iruzkinak… eta orain, gainera, komiki edizioa. Ez nolanahikoa, kaleratu dituzten tituluak zein baino zein interesgarriagoak dira! Eta itzulpenak katalanera irakurtzea horren urrun ez dagoen kulturara hurbiltzeko bide erraza da. 

Azkenik, Ekialde Hurbilaren gaineko komikiak uste baino ugariagoak dira. Aski ezagunak diren kanpotarren kronikekin batera (Delisleren Jerusalemgoak, Saccoren Palestinari buruzkoak, Zerocalcareren Kobane eta gainontzeko kurdulogiarenak), bertoko emakumezkoen lanak ere aipagarriak dira: Doganen Prison n.5; Girardiren Kurden people; Merhejen Erreximentadun yogurta eta, orain Modanen tunelak. Paisaiak, gaiak, pertsonak, gatazkak, nahiak… gureak ez diren begien bidez azalduta.

Dst jauna.

Liburutegiak

Cristóbal Balenciaga Museoaren liburutegia

Cristóbal Balenciagaren izena entzutean denok dakigu nor zen. Jostuna eta moda diseinatzailea, mundu zabalean ospetsua da eta Getariako herriaren izenari sendo lotua dago. Herri honetan jaio zen eta bertan eman zituen, gaztetan, joskintzako bere lehen pausuak, Casa Torreseko markesaren laguntzari esker hasi zelarik.

2011an, Getarian, Cristóbal Balenciagari eskainitako Cristobal Balenciaga Museoa zabaldu zuten. Herriaren goiko aldean kokatzen da, Aldamar jauregiari atxikitako eraikin berri batean. Etxe hau Casa Torreseko markesen udako etxea izan zen. Moda diseinatzailearen memoria ikertu eta bizirik mantentzera zuzendutako museoa da, bere ibilbide profesionalari eta profil pertsonalari lotuta dagoelarik. Gehiago ezagutzeko Museoko web orria bisitatu daiteke.

Ikerketa eta eguneroko lanerako oso beharrezkoa da material bibliografikoa izatea, erreferentzia eta euskarri gisa erabili ahal izateko. Honela, Museoan, material bibliografiko ugari biltzen joan dira urteetan zehar. Material hauen artean gehienbat liburuak eta aldizkariak aurkitzen dira. Baina ez dute funtsa antolaturik osatzen; alegia, gela egoki batean gordeta daude, baina ez daude deskribatuta eta sailkatuta. Inbentario bat baduten arren, zaila izaten da materiala erraz aurkitzea. Honela, hauxe da Ereitenek Museoan egiten duena. Hau da, pixkanaka, liburu eta aldizkariak katalogatu eta eskuragarri jartzeko lanean gabiltza.

Lehen pausua, sailkapen propio bat sortzea izan da. Cristóbal Balenciaga Museoko arduradunarekin aztertu eta bertako beharretara egokituriko sailkapena sortu da. Material asko dagoenez, lehentasunak ezarri dira. Lehenik liburuekin jarri gara lanean. Bereziki modarekin zerikusia duten liburuak katalogatu ditugu. Guztira 400 ale inguru izan dira. Besteak beste, modaren historia, moda eta artea, erakusketak, moda diseinua eta moda sortzaileei buruzko liburuak aurkitu daitezke. Nola ez, aipamen berezi batekin Cristóbal Balenciagari buruzko liburuei.

Behin modaren inguruko liburuak amaituta, aldizkariak lantzen hasi gara. Modaren inguruko aldizkarien funts oso interesgarria aurkitu daiteke bertan. Estatuan argitaratutako aldizkariez gain, beste hainbat herrialdetakoak ere badaude. Hauekin ere liburuen prozesu berdina jarraituko da. Datu basean katalogatu, txaplata eta barra kodea jarri eta apaletan egoki jasoko dira. Une honetan lan horretan gabiltza buru-belarri, aldizkariak sailkatu eta datu basean katalogatzen.

Aldizkariekin bukatzean, hurrengo fase batean, modarekin zuzenean zerikusia ez duten liburuak katalogatzea egokituko zaigu. Historia orokorra, artea eta ondareari loturiko liburuak izango dira. Baina lan hori oraingoz aurreragorako utziko dugu.

Prestaketa lan guztia amaitzean, materiala Euskadiko Irakurketa Publikoko Sarean egongo da ikusgarri, Museoko liburutegia sare honen barruan sartzea erabaki delako. Bertan Cristóbal Balenciaga Museoa aukeratu eta katalogoan kontsultarako prest egongo da.

Baina oraingoz katalogazio lana amaitzeko dagoenez, guk lanean jarraituko dugu dena txukun eta eskuragarri uzteko. Horrela, laister, Cristóbal Balenciaga Museoak merezi duen liburutegia izango du erabilgarri.

Edurne Arocena

**Museoaren argazki orokorra, Cristóbal Balentziaga Museoarena da**

Artxiboak

“Donemiliagako glosak” Oiartzunen

XVIII. mende hasierako euskarazko oharrak

            Oiartzungo artxiboak euskararen ezagutzarako duen materialaz behin baino gehiagotan aritu gara. Bertan gordetzen den aspaldiko dokumentazioak gure hizkuntzaren nondik norakoak aztertzeko euskarri garrantzitsua da.  Horren lekuko ditugu euskara aintzat hartuta burutu ditugun bestelako berriak, azken egunetan aurkeztu den 1743ko euskara hutsean idatzitako eskutitza ahaztu gabe.

            Euskarazko printzak horren ugariak izatea, dokumentazioaren beraren osaeran datza, akta-liburuen eduki anitzari esker. Datuen bilaketa bide desberdinetatik iristen da: batzuetan erraz, lehen kolpean, topa daitezke; bestetan, berriz, begia zorroztu beharra dago, oharkabean igarotzeko aukerak handiak baitira. Oraingoan, azken horietako batzuei leku egingo diegu. Gainera, Abenduaren 3a ospatzeko modu aproposa dela deritzogu. Bigarren aldia da Oiartzungo udal-aktek Euskararen Egunaren baitan ekarpenen bat egiteko aukera ematen digutela. Duela urte gutxi batzuk euskararen debekua hizpide izan genuen; orain, berriz, hizkuntzaren indar eta beharra islatzen dituztenak jorratuko ditugu.

1. Eliza eta euskara

            Sortetan gordetzen diren agirien artean, bikarioari zuzendutako idatziak daude. Bertan, udalbatzak adostutako agindu, erabaki eta xedapenak elizan argitaratzeko eskaera egiten zitzaion parrokoari. Pentsa daitekeenez, argitara eman beharreko kontuak hagitz desberdinak ziren: errenten eta basosail edo mendisailen enkanteak, udalbatza irekietarako deialdiak, produktuen prezio edo salneurrien inguruan adostutakoak eta abar.

            Meza garaia jende andana biltzen zuen unea izaki, ezin egokia zen xedapenen berri emateko. Hartara, auzo eta biztanle gehienek beraien berri izango zuten, arau-hausteen aurrean ezjakintasuna aitzakia moduan ezin erabiliko zelarik. Jakinarazpen hauek guztiak euskaraz egiten ziren (1). Halakoak ia hasiera-hasieratik ikus daitezke. Oiartzungo lehenengo akta liburuan, 1658ko horretan, urtarrilaren 6ko batzarrean adostutako neurria elizan jakinarazi ziren: “en alta e inteligible voz, en lengua bascongada”, Orokorrean, horrelako oharrekin moldatu behar dugu, hots, ez dugu egindako itzulpenaren zantzu fisiko edo idatzirik. Badira, ordea, salbuespen batzuk, eta noiz edo noiz udalak hartutako erabakien testua euskaraz idatzita egotea suertatu da. Horren lekuko dugu 1822 urtean burututako bat (2).

            Badira, halaber, muturreko bi egoera horien erdibidean dauden agiriak. Izan ere, bikarioarentzat ziren idatzi horietako zenbaitetan, euskarazko ohar argigarriak azaltzen dira, hau da, gaztelaniazko kontzeptuak azaltzeko erabilitako hitzak; glosak, azken finean. Ez dira euskaraz  hutsean burututako testu luzeak, apunte ñimiño batzuk baizki. Hala eta guztiz ere, gure hizkuntzaren Historian sakontzeko baliagarriak direlakoan gaude.

Horien ingurukoak aipatu baino lehen, ohar pare bat egin beharrean gaude, Erabili ditugun iturriak, ohikoa denez, udal-akten hustuketa prozesuari lotuta daude. Horrek esan nahi du orain arte landu diren liburuetan jarri dela begirada. Lerrooi dagokienez, 1742koetara artekoak hartu dira, hori barne. Badaezpabada, bilaketak 1750 urtera arte zabaldu ditugu, baina, lehen begiratuan, emaitzak antzuak izan dira. Edonola ere, material horretan guztian sakonduz, etorkizunean ohar gehiagoren berri izatea gerta daitekeela uste dugu.

Halaber, paragrafo hauen helburua ez dela azterketa filologiko sakon bat egitea, ezta gutxiago ere. Hasteko, esparru horretan dugun formakuntza hutsaren hurrengoa delako. Bigarrenik, lerro hauek ematen digutena baino tarte gehiago eta denbora luzeagoa erabili beharko litzatekeelako. Gure xedea hitzak aditzera ematea da, besterik gabe.

2. Oiartzungo “glosak”

Aldeak alde, ohar berezi horiek euskarari buruzko lehen esaldi idatzietara garamatzate, hots, oihartzun handia izan duten X. mendeko Donemiliaga Kukulako glosetara. Batzuek zein besteek itxura antzekoa agertzen dute eta biek, funtsean, helburu berari heltzen diote: erdarazko testu batean agertzen diren hitz batzuei argi ematea. Hala, gaztelaniazko hitz jakin batzuen alboan edo goialdean euskarazko kontzeptu bat gehitzen da, azalpen moduan. Oiartzunen, 1742ra arteko liburuetan topatu direnak I Taulan ikus daitezke, gazelaniazko zein euskarazko hitzak agirietan agertzen diren bezala jasotzen ditugularik. Irudiak, berriz, artikuluaren amaieran ikus daitezke.

I Taula

Bikarioari zuzendutako jakinarazpenetan dauden euskarazko ohar edo glosak

Gaztelaniazko hitzaEuskarazUrteaSignatura
AlechoYraze1710A-1-15-1, 97 au.
SelSaroe1710A-1-15-1, 97 au.
AceboGorost1711A-1-15-2, 101 au.
CortarSatice1711A-1-15-2, 165 au.
MontesOy? (Ay?)1711A-1-15-2, 165 au.
Robles y castaños recién plantadosLandareas1711A-1-15-2, 165 au.
BodasEstayes1712A-1-16-1, 107 au.
LamaPlanch1712A-1-16-1, 39 au.
SuegroGuiarraba1712A-1-16-1, 107 au.
PresnoLirarra1715A-1-17-1, 211 au.
YunqueUngudea1716A-1-17-2, 221 au.
YunqueYngudea1716A-1-17-2, 247 at.
JunioEreyaroa1721A-1-20-2, 193 au.
En çinco viberosMiteguitan1737A-1-36-1, f.g. (57 au.)
YunqueYngudia1737A-1-36-1, f.g. (57 at.)
MazoCabia1738A-1-37-1, 541 au.

Topatutako glosak testuen garaikideak direla esan behar dugu; ez dira gerora idatzitakoak. Lerrorik nagusienetan, oharrak 1710-1716 artean burutu ziren, baina ondoren egindakoak ere azaldu zaizkigu. Data horietatik gertu, 1721ean, “erayaroa” dugu. Une honetan aurkitu ditugun azken hiruak, berriz, hamabost urte beranduagokoak dira: horietako bi 1737an idatzi ziren eta beste bat, 1738an. Aipamen kopuru handiena 1710-1712 urteetan eman zen, bederatzi. Gerora, oharrak urritzen joan ziren: 1715 eta 1721 artean lau aipamen ditugu, horietako bi urte berekoak (1716). Orduz geroztik isiltasuna da nagusi, harik eta 1730eko hamarkada amaieran berriz agertu arte.

Zerrendan bildu ditugun hamasei oharren artean, lurrari eta bereziki basoari lotutako hiztegia da islarik nabarmenena duena. Mundu horri bederatzi ohar dagozkio, tartean hilabete baten izena. Landare-espeziei buruzkoak ditugu (iratze, lizar, gorosti, oihan), baita burutzen ziren jardunen ingurukoak ere (sarobe, landare, mintegi). Talde horren barnean sartuko genuke “zatitze” aditza ere, ahuntzei lotuta badago ere, animalia hauek haritz- eta gaztaina-landareak sortzen zuten txikizioari aurre egiteko hartu baitzen. Agidanez, kalte horiek ekiditeko erabaki irmoa hartu zen: animaliei hortzak zatitzea, hau da, errotik kentzea baino, horiek puskatu edu gutxitzea: “mandaron sus merçedes que todos los vezinos y moradores d’este dicho Valle que así tubieron cabras, los agan satice cortar los dientes dentro de dos días d’esta publicata” (A-1-15, 165 au.).

Basoari buruzko multzo honetan bada ilunagoa gerta daitekeen kontzeptu bat, “monte” hitzaren argigarri jartzen dena, hain zuzen ere. Agiriak berak ez du bere irakurketa errazten eta, gainera, ez dakigu osorik dagoen ala ez. Glosa moduan “oy” edo “ay” hizkiak jasotzen dira. Ingurumaria ikusita, ziurrenik “oihan” kontzeptuarekin lotu beharko genuke.

Beste hitzei dagokienez, bostek burdin munduarekin dute lotura (hiru “ingude”, eta “plantxa” eta “gabi” bana) eta, azkenik, gizarteari lotutako bi kontzeptu ditugu: “eztei” eta “giarreba”.

Hitz gehienek, garaiko Oiartzunen hizkuntza-errealitatearen goinafartasunaz dihardute. Orotariko Euskal Hiztegian azaldutakoak aintzat hartzen baditugu, argia da hori. Horren lekuko dira “eztei” eta “ereiaro” kontzeptuak, goi-nafarreraz, lapurteraz edota behe-nafarreraz erabiltzen baitira; errail bera markatzen dute “guiarraba” eta “miteguitan” hitzek ere, eta beste horrenbeste ikus daiteke “iratze” eta “saroe” kontzeptuekin. Agian ohar horiek idazteko beharra, hizkuntzari argibideak ematean zetzan. Erabakiak euskaraz aditzera emateko ardura zuen horrentzako argigarri suerta zedin egingo ziren, Oiartzunen nola esaten zen ez zekielako.

Baina hau guztia hipotesi hutsa besterik ez da. Gainera, euskalkiaren isla logiko honen ondoan, deigarriagoak suertatzen dira “gorosti” (“gorost”) edo “lizar” (“lirarra”) kontzeptuak glosa moduan azaltzea, euskalkietan erabilitako hitzak ez baitira oso aldakorrak: leixar edo korosti, korostu, korosti, goosti, kostei… Beharbada, euskalki desberdina hitz egin baino, komunikatzailearen euskara gaitasunean legoke gakoa; baina ideia ahula delakoan gaude, zer esanik ez bikarioak halako kontuak etengabean aditzera ematen zituenean.

Halaber, glosa hauetako zenbait aldaera ez omen daude Orotarikoan bilduta. Bertan Eraiero edo Eriaro azaltzen diren moduan, Oiartzungo testuan idatzita dagoen Ereiaro (“Ereyaro”) hitza ez da ageri. Adierazgarriagoa gerta dakiguke inguderen kasua, Orotarikoak biltzen dituen 15 aldaeretan, 1716ko glosa batean azaltzen den “ungude” ez baitago. Adibide hau bitxia da, urte berean, eta esku berak, “yngudea” idazten baitu.

3.- Egilearen inguruan, bi ohar

Hitzei erreparatuta, oinarrizko kontzeptuak biltzen dituen hiztegi baten aurrean gaude. Sinpletasun edo ohikotasun hori da, hain zuzen ere, oharren zioari buruzko hamaika galdera sorrarazten dituena: zer behar egon zitekeen egunerokotasunean barra-barra erabiltzen ziren hitzei argibide bat emateko? Nork, norentzat eta zertarako idatzi ziren?

            Oharrak agiri-mota berean agertzen dira beti: udalbatzak bikarioari edo bere laguntzaileren bati zuzendutako idatzietan, hain zuzen ere. Hortaz, testuaren egilea eta hartzailea beti berdinak dira. Idazleari dagokionean, eta udal-agiriak izaki, glosak urte horietako bakoitzean udal-eskribau moduan jardu zuenaren lumatik atera zirela pentsa daiteke. Kargu hori, beste asko bezala, urtero aldatu egiten zen, Bailarako zenbaki-eskribauen artean aukeratuz. Hortaz, oharrak agertzen diren urteak ikusita, guztiak idazle berdinari dagozkion ala esku desberdinek burututakoak izan ziren ondoriozta daiteke.

Hipotesi hau ardatz hartuta, eeta lehen begiratuan, oharrak hiru gizonezkori lotuak azaltzen dira nagusiki: Frantzisko Arpide Mirandakoa, Frantzisko Antonio Urbietakoa eta Frantzisko Zuloagakoa. Momentuz dokumentatua dugun azken oharra, 1738koa, Jose Antonio Altza Fagoagakoarena dugu, 1733 eta 1776 urte bitartean Oiartzungo zenbaki-eskribau izan zenarena.

Azken hori kenduta, hiru eskribau nagusietan oharrik gutxien burutu zituena Frantzisko Arpide izan zen: bi 1716an eta bat 1721ean. Urbietak eta Zuloagak kopuru handiagoak dituzte, bakoitza 6 oharren ustezko egilea baita. Urbietak hiru glosa idatzi zituen 1712an, bi 1710ean eta bakarra 1715ean. Zuloagak, aldiz, lau 1711n eta bi 1737an (II Taula).

II Taula

Eskribauen eta ohar kopuruaren arteko harremana

Udal-eskribauaKontzeptuaUrteaGaia
Urbieta, Frantzisko AntonioIratze1710Basoa
Urbieta, Frantzisko AntonioSaroe1710Basoa
Zuloaga, FrantziskoGorosti1711Basoa
Zuloaga, FrantziskoZatitze1711Basoa / Azienda
Zuloaga, FrantziskoOihan1711Basoa
Zuloaga, FrantziskoLandare1711Basoa
Urbieta, Frantzisko AntonioEztei1712Gizartea
Urbieta, Frantzisko AntonioPlantxa1712Burdina
Urbieta, Frantzisko AntonioGiarreba1712Gizarte
Urbieta, Frantzisko AntonioLizar1715Basoa
Arpide Miranda, FrantziskoIngude1716Burdina
Arpide Miranda, FrantziskoIngude1716Burdina
Arpide Miranda, FrantziskoEreiaro1721Gizartea
Zuloaga, FrantziskoMintegi1737Basoa
Zuloaga, FrantziskoIngude1737Burdina
Altza Fagoaga, Jose AntonioKabia1738Burdina

            Oharren gehiengoa 1710-1716 urte bitartean kokatzen bada ere, ordurako ez Arpide, ez Urbieta, ezta Zuloaga ere, ez ziren hasi berri batzuk. Zuloagaren jarduna bere lehenengo oharra gauzatu baino zenbait urte lehenago hasi zen, 1696 amaieran (A-1-19-1, 80 au.-at.). Orduz geroztik udal-eskribautza askotan lortu zuten: bost aldiz aritu zen 1697 eta 1708 artean eta, hortik aurrera, beste hamabitan jarduteko aukera suertatu zitzaion (III Taula).

            Urbietak eta Arpide Mirandak, berriz, Zuloagak baino lehenago hasi zuten beraien ibilbidea. Oharrak idatzi ziren garairako, eskuak udal-eskribautzan trebatuak zituzten: Urbietak, adibidez, 1710eko oharra baino lehen, 1688-1707 artean, zazpi aldiz aritu zen udal-liburuak idazten. Arpideren eskarmentua handiagoa zen. Bere 1716ko idatzietan lehenengo oharrak azaldu aurretik, hamarkada luzetan zehar aritzeko parada izan zuen: udal-eskribau moduan dakusagun lehenengo urtea 1674koa da, eta ordutik beste 15 urtez lanbide horretan jardun zuen. Urterik gehienak glosak burutu aurretik eman zituen: hamabi aldiz izan zen udal-eskribau 1716 baino lehenago (III Taula). Urbietaren eta Arpideren jarduna beraien azken oharrak egin eta urte gutxira amaitu zela ematen du. Arpideren amaierako udal-eskribautza 1721ekoa izan zen, bere heriotza 1723 amaieran jazo zelarik. Urbietari dagokionez, 1718ko abenduan zendu zen, udal-eskribautzan ikusten dugun urtea 1715ekoa delarik.

III Taula

Oharrei lotutako eskribauen udal-eskribau jarduna*

EskribauaUdal-eskribautza
Zuloaga, Frantzisko (1696-1737)1697, 1701, 1702, 1706, 1708, 1711, 1714, 1717, 1718, 1720, 1722, 1723, 1724, 1726, 1728, 1730, 1733, 1737.
Urbieta, Frantzisko Antonio (1685-1718)1688, 1692, 1693, 1696, 1700, 1705,  1707, 1710, 1712, 1715.
Arpide Miranda, Frantzisko (1673-1722)1674, 1678, 1682, 1683, 1686, 1689, 1691, 1695, 1699, 1704, 1709, 1713, 1716, 1719, 1721.

* Azpimarratutako urteak glosak azaltzen direnak dira.

Alabaina, horren udal-jardun nabarmena duten eskribauek ohar gutxi batzuk egitea, eta hauek hainbat urtetan pilatuta egotea, ez du ageriko logikarik. Batetik, itzultzen diren hitz horietako gehienak etengabean agertzen direlako, izan bikarioari zuzendutako agiri horietan zein beste batzuetan. Bestalde, oharretako hiru protagonista nagusiek horiek egin baino lehen eta ondoren ere udal-eskribau jarduna burutu zutelako. Euskarazko  hitzak, ordea, eta salbuespenak badaude ere, oso epe kronologiko laburrean idatzi diren. Ondorioz, glosak idatzi ziren unean behar bereziren bat sortu zela pentsa daiteke.

Hau guztia, jakina, oharren egilea edo egileak eskribau horietako bat izan zenaren ideia babesten baldin badugu. Hipotesi honek, ordea, zenbait ahulezia ditu. Orain aipatutakoez gain, 1742ko ohar batek zalantzak areagotzen ditu. Bertan gaztelaniazko bi hitz agertzen zaizkigu, informazio gehigarria edo testu nagusia idazteko garaian ahaztua geratu zena jartzeko asmoz: “…para fin de obrar vna porsión de tabla p(a)ra cuba, y suplica…” (I Irudia). Eta glosaren hizki moldean begirada jartzen badugu, Urbieta edota Zuloagaren testuetan ageri diren oharrak burutu zituen esku berak 1742ko hau egin zuela deritzogu. Ordurako, ordea, gure hiru hautagai nagusiak mundu honetatik joanak ziren.

I Irudia

Euskal idazlearen gaztelaniazko jarduna (1742) (A-1-41-1, 341 au.)

            Argi dago hizki molde bera edo antzekoa 1710-1742 urte bitartean ikusteak, analisia zaildu egiten duela. Glosen egilearen ingurukoak aztertzeko, ohar horien idazkeran begiak zorroztu beharrean gaude, eta eskribau desberdinek aurkezten dutenarekin alderatu. Esker txarreko lana da, luzea, korapilatsua eta errazetik uste baino gutxiago duena; ondorioz, lerro hauetatik haratago doan egitekoa dugu. Dena den, ez genuke hasierako gerturatze bat egiteko aukera galdu nahi.

Esan bezala, oharrak dituzten lau eskribauak desberdintzea ez da samurra. Alderik agerikoena aurkezten duena 1738ko “cabia” da; kasu honetan, badirudi eskribaua eta oharraren egilea pertsona bera izan zirela, hots, Jose Antonio Altza Fagoaga.

Urbieta, Zuloaga eta Arpideren dokumentuetan azaldutakoak argitzea, berriz, beste upel bateko sagardoa da. Behin baino gehiagotan hiruen idazkerak oso antzekoak dirudite. Egoera hau prozesu natural baten baitan txerta daiteke, jaso zuten hezkuntza edo trebatzeko modua antzekoa izan zela pentsatuz. Baina badago hizki parekotasun hori adieraz dezakeen beste arrazoi pisuzko bat: udal-eskribau jakin bati dagokion urtean, eta titularrak dokumentuari sinadura ematen zion bitartean, testua beste batek idatzi izana, hain zuzen ere. Adibide bat “ezteiak” eta “ginarreba” kontzeptuak azaltzen diren 1712ko dokumentuak osatzen du. Teorian Urbietak idatzia da, eta berak sinatua dago, baina agiriaren lehenengo zatia, eta euskarazko glosak dituena, Arpidek idatzi zuela argi eta garbi azaltzen da; azken honek bere udal-jardunean burututako testuak ikusi besterik ez ditugu egin behar, hori hala izan zela frogatzeko. Halaber, 1737 urteko oharrak, Zuloagaren jardunari dagozkionak, beste pertsona batek idatzitako testu batean ageri dira. Kasu honetan, idazle desberdintasuna liburuaren hastapenetik nabari da: urteko lehenengo udalbatzarrari dagozkion hasierako 6 folioak ez ditu Zuloagak idatzi, beste esku batek baizik, nahiz eta Zuloagak berak sinatu; ondoren datorren pisuzain berrien zina, aldiz, Zuloagak berak izkiriatua da.

            Oharren egiletasunaren inguruan beste hipotesi bat ere mahaigaineratu daiteke, gaia gehiago korapilatuz. Honen arabera, idazlea eskribau zibilen mundutik at eta hartzailearen esparruari lotuta legoke, erran nahi baita, Oiartzungo elizgizon batek egin zituela. Hemen ere, matazak zenbait hari-mutur aurkezten ditu. Ohar gehienak burutu ziren garaian, Fausto Zuaznabar izan zen Bailarako bikarioa. Kargu horretan aritu zen gutxienez 1704tik. Zoritxarrez, bere egiletasuna baztertu behar dugu, 1718ko uztailaren 3an zendu baitzen (AHPG-GPAH, 3/2162, 60 au.). Pulpitutik aditzera emateko ardura bikarioarena bazen ere, bere ordezkoren batek ere egin zezakeen eta, beraz, garai haietan eliz kapitulua osatzen zuten beste kideen inguruan ikerketa grafologiko bat egin beharko litzateke.

            Jesukristo hil eta piztu zenaren sinesmena bezala, oharrek beste misterio bat azaleratzen digute. Ikertzaileek, beraz, badute zer aztertua.

IV Taula

Ohar edo glosak

Iago Irijoa Cortes

***

(1) Ikus MADARIAGA ORBEA, J.: Sociedad y lengua vasca en los siglos XVII y XVIII. Bilbo: Euskaltzaindia, 2014, 314-329 orr. eta ald. LEKUONA, Del Oyarzun antiguo (monografía histórica). Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia, 1959, 103 orr. Elizgizonak ez ziren komunikatzaile lanak egiten zituzten bakarrak. 1658ko urtarrilaren 13an ospatu zen udalbatzar irekian, adibidez, eskribauak gaztelaniaz eta euskaraz jakinarazi zuen sisa berri bat ezartzearen inguruan Bailarari zuzendu zitzaion errege-probisio edo mandatua: “yo, el escribano, les leí e hize notorio la real prouisión (…) dándoles a entender su contenimiento en la lengua castellana y en la natural bascongada de la tierra para que, comprendido su tenor, diga cada vno su sentir y parecer” (A-1-1-1, 6 au.). Beste adibide bat 1718an topa daiteke, Bailaran ostatu hartuko zuen baitailoiarentzako hornigaiak prest izateko Probintziak zuzendutako idatziaren baitan: “y dado a entender el contenido de dicha carta a todos los vecinos una y más vezes en lengua bulgar de bascuenze y comprendido por ellos…” (A-1-18-2, 50 au.-53 au.).

(2) MADARIAGA ORBEA, J., aip. lan., 327-328 orr. eta, bereziki, https://klasikoak.armiarma.eus/testuak/testuak19009.htm.

Bloga

Zorionak, Ernesto! eta bejondeizula!

Aurreko azaroaren 25 eta 26an, Gasteizen EHUk duen Letra Fakultatean, unibertsitate arteko Arca Comunis sariak kongresu bat antolatu zuen, Gerra eta ekonomia ardatz hartuta. Aditu desberdinen eskutik, ekarpen interesgarriak izan ziren. Ekitaldiak, ordea, bazuen helburu sentiberago bat ere. Sare horren partaide izandako Ernesto Garcia Fernandez katedradunari omenaldia egitea, hain zuzen ere, bere erretiro akademikoa zela eta; hau da, gure tesi-zuzendari izandakoari.

Alde batetik, bere lagun eta ikerketa-kideen hitzak izan ziren, José Ramón Díaz de Duranarenak, kasu. Bestetik, eta ezusteko polit moduan, harekin tesia burutu genuenon ekimenari leku egin zitzaion, Imanol Vitoresek gidatuta eta Paula Martinezek eta Javier Goicoleak gauzatuta. Ernestok berak eman zigun bere omenaldiaren berri eta batek baino gehiagok, maltzurki, hara gerturatzea ia ezinezkoa izango zitzaigula erantzun genion. Ezkutuan, ordea, oso bestelako lana burutzen ari ginen. Nola, bestela! Ezin genion berari publikoki eskerrak emateko aukerari muzin egin. Asmoak hainbat astez giltzapean gordez, hilaren 25ean hitz eta oparitxo xume batzuk emateko aukera izan genuen; Ernestoren erreakzio hunkigarria ikusi genuenean, biziki poztu ginen. Berarekin tesia egindako guztiok hitz beretsuak ditugu berari dagokionez, baina hala eta guztiz ere, blog hau baliatu nahiko nuke berari beste modu batean eskerrak emateko.

Ernesto Garcia Fernandez (El Villar, Araba, 1957), 1984tik aritu da buru-belarri EHUn, Erdi Aroko katedra 2003an lortu zuelarik. Azken ia lau hamarkadetan benetako erreferente historiografikoa izan da guztiontzat. Karrerako azken urteetan geundela, 2001 aldera, bere lanak euskarri garrantzitsuak suertatu zitzaizkigun, berak eta beste ikertzaileek osatutako ekoizpen handiko taldeak Gipuzkoa izan baitzuten aztergai. Gerora, Salamancako doktoradutza kurtsoetan zein Gipuzkoako Artxibo Orokorraren bekaren bidez egindako lanaren harira, bere ikerkuntzekiko interesa areagotu zitzaigun,

Zehazki ez dugu oroitzen harekin izandako lehenengo kontaktua; bai, ordea, e-mailez izan zela. Hasieran ohiko kontsultak bihurtu zirenak, harreman sare bat josten joan ziren 2005 erdialderako. Nonbait, tesia burutzeko ideia zoroa otu zitzaigun, eta, gutuneria birtualaz bazen ere, Ernestok gurekiko izandako harreman abegikorra eta adeitsua aintzat hartuz, tesi-zuzendari izateko proposamena luzatu genion. Erantzuna harrigarria izan zen: EHU-rekin inolako loturarik ez zuen pertsona arrotz batek egindako gonbitaren aurrean ez zuen zalantzarik egin eta baiezkoa eman zion; bere magalean hartu gintuen.

Horren ondotik etorri zen gure lehen berriketaldi fisikoa, 2006ko martxoan, Gasteizko fakultateko liburutegian. Harrotasunez eraman genion bere “Gobernar la ciudad en la Edad Media: Oligarquías y elites urbanas en el País Vasco” lana. Katedra eskuratzeko aurkeztu zuen ikerketa mardul bezain oinarrizkoa zen guretzat, eta horregatik beragatik, berak eskainia eta sinatua izan zedila nahi genuen. Horrenbesterainokoa zen Ernestoren lanekiko genuen atxikimendua.

Modu honetan, 2006ko azarotik eta 2016ko urtarrila arte, gure tesi-zuzendari bilakatu zen. Egiari zor, unibertsitatearekin zuzeneko harremanik ez genuenez eta tesia gure kabuz, inolako bekarik gabe, burutzen ari ginenez, Ernestorekin izandako lotura ez da Imanol, Javier, Jose, Miriam edo Paula bezalako doktoregaiek garatu zutena bezalakoa, xumeagoa baizik. Akaso ere, beraiek baino zortedun izan gara!, Ernestoren zorroztasuna zein diplomaziaz eta abegikortasunez egindako kritika, iradokizun eta oharrak modu zeharkakoago batean bizi izan ditugulako.

Edonola ere, Ernestok beti hartu ditu aintzat bere ikasle eta doktoregaien egoera desberdinak. Bakoitzaren bide eta asmoekin biziki ulerkorra izan da, eta horren arabera neurtu ditu indarrak. Baina hori horrela izanik, bakoitzarekin fundamentuzko azterketak burutzeko helburuari ez dio sekula muzin egin. Hori izan da bere benetako iparrorratza, jendea ongi prestatzea; galdetu, bestela, Iosu eta Jorgeri.

Halaber, guztioi ikerkuntza proiektuetan parte hartzeko aukera emateko garaian ez du zalantzarik izan, baita tesia burutu ondoren ere. Ernestori esker, hamaika lekutako ikertzaile ezagutzeko parada izan dugu, baita beraiekin parez-pare lan egiteko ere. Bera bezalako pertsona langile, fin, umil, xume, abegikor, jator, pentsakor eta jakintsu batek mundu akademiko osoaren errespetua eta miresmena lortu du, eta hori, esan gabe doa, ez da ahuntzaren gauerdiko eztula! Eta berarekin batera burututako bilera eta kongresuei esker, elkarrekiko harremana ere sendotu egin da, bidaietan emandako orduetan bizitza akademikoaz harago doazen kontuak partekatu baititugu.

            Gure aldetik, bereziki pozik gaude berarekin eta Javier Goicolearekin batera 2018an argitaratu genuen “Mercaderes y financieros vascos y riojanos en Castilla y Europa en el tránsito de la Edad Media a la Moderna” liburuaz. Bere azalean hiruon izena ikustea izan da, zalantzarik gabe, gehien harrotu eta harritu egiten gaituena. Izan ere, 15 urte luze lehenago, artean Historia ikasle soil ginela, benetako erreferentzia historiografikoak genituen bi ikertzailerekin lan bat partekatzea gauza handia da; orduan halakorik biziko genuela esan izan baligute, nekez sinestuko genukeen! Eta hori ere Ernestori zor diogu.

            Gehiago luzatu gabe, eskerrak ematea besterik ez zaigu falta. Ernesto, zuzendari eta maisu, lagun eta adiskide, MILA ESKER GUZTIAGATIK. Ohore bat izan da zurekin urte hauetan bizitza partekatzea. Goza ezazu bizitzaren garai berri honetan, beti bezain fin lan eginez.

Etorkizunean lanak eta proiektuak partekatuko ditugunaren esperantzaz,

                        Çoure guçya, et anyz stimáçen ssaytoubena,

                                                           Jacobus, doctor Ernesti.

Artxiboak

Txokotoko zubian

Artxiboetan dokumentazioaren artean gutxitan azaltzen dira beste euskarrietako eduki bitxiak. Besteak beste, zigiluak, balantzak, kintoetako mutikoak neurtzeko egurrezko euskarria… Orain arte bitxiena duela urte batzuk Baztango artxiboan topatutako karta bat, jokoan aritzeko horietakoa. 

Oraingoan ere, Baztanen izan da. Bertan dabil Ereiten Ogasuna saileko espediente itxi berrien transferentzia lanak egiten. Hau da, bulego-artxibo batetik Artxibo Orokorrera espedienteak eraman eta kudeatzen.  Goiko apala beti izaten da interesgarriena, han biltzen baitira urteetan inork erabili ez dituen gauzak, hauts artean.

Kontua da, 1980-1981 urteen bitarteko neguan uholde izugarriak gertatu zirela Elizondon. Uholde hauen ondorioz, dagoeneko nahiko zaharkitua eta kaltetua zegoen Txokotoko zubiak konpondu ezinak ziren arazoak jasan zituen zutabe nagusietan (“…experimentando una de las pilas del mismo un asentamiento del orden de medio metro… por lo que presenta grave riesgo de ruina…”). Honen ondorioz, ia urtebete beranduago Txokotoko zubi zaharra bota eta guztiz berria eraikitzeko erabakia hartu zen. 

Lanek bi urte luze jo zuten eta Udalak zubi berriaren irekiera, orduan hain ohikoa zen bezala, fundamentuz ospatu nahi izan zuen. Horretarako egun berezia antolatu zuen. Ekitaldien artean, noski, zinta moztea. Eta horixe da hain zuzen Ogasuneko bulego-artxiboan norbaitek gordetzea erabaki zuena: moztutako zinta. Beno, moztutako zintaren bi alde luzeenak, guztira ia hamar metro. Zinta hau ez da edonolakoa, oihalezkoa da, laukitxo xuri-beltzak dituen oihala. Bertan hari gorriz “Puente de Chocoto (…) enero de 1984” hizkiak josiak ditu eta alde banatara herriko armarria. Egun zehatza falta da, mozterakoan udaletxean gorde ez zen zatian egongo dena.

Ez da zaharra, ez da dokumentua, baina Artxiboan egon behar ote duen zalantzarik ere ez dugu.

Amagoia Piá

Artxiboak

Historiaren misterioak argituz: Juan Martinez Mendarokoaren ohorezko taulari buruzko…

            Hilaren 9an, Gipuzkoako Gordailuak hitzaldi-sorta bat antolatu zuen, bertan zaharberritzen ari diren arte-lan baten inguruan, Zumaiako San Pedro elizan dagoen Juan Martinez Mendarokoaren omenez egindako taulari buruz, hain zuzen ere.

            Objektu azpimarragarri zein berezia da: 1476ko apirilean izandako itsas-borroka baten berri ematen digu. Ekintza Gribraltar inguruetan jazo zen, eta Gaztelako eta Portugalgo itsasontziak jarri zituen parez-pare. Borroka horrek gaztelarren aldeko garaipena ekarri bazuen ere, Mendaroren heriotza ekarri zuen. Zantzu guztien arabera, ekintza loriatsu hori oroitzeko, baina, batez ere, Mendaro bera omentzeko, taula hau gauzatu zen.

            Artelanari buruzko berriak oso eskasak izan dira. Lehenengo datuak XIX. gizaldiaren amaieran eman ziren aditzera, elizako sakristian zegoela. Ordutik, esandako ia guztiek iturri berdinak hartu dituzte aintzat, diskurtso bera etengabean errepikatuz. Horiek aintzat hartuz, eta zaharberritze-lanen babespean, taularen inguruan gauzak argitu nahi izan dira. Noiz eta non egin zen jakitea zaila izan da orain arte: ikerkuntza gehienek gertakariaren garaikidetzat zuten, baina batzuentzat irudi flandriarra zena, beste batzuentzat hispanoflandriarra zen.

            Antolatutako hitzaldietan horri guztiari leku egin nahi izan zaio, eta Euskal Herriko zein kanpoko bederatzi adituren bitartez, artelanaren alor desberdinei erreparatu zaie. Horiek bi atal nagusitan bereiz ditzakegu: batetik, taularen beraren ezaugarriei buruzkoa; bestetik, historikoa.

Azken hori izan zen jorratzen lehena,  Ana Sánchez Lassa, Iago Irixoa (Ereiten, K. Z.), Bart Fransen (Institut Royal du Partimoine Artistique) eta Xabier Alberdi (Itsas Museoa) ikertzaileen eskutik. Lehenengoak, Flandriako margoek Gipuzkoan utzitako arrastoari jarraitu egin zion, Gipuzkoako mendealdean bereziki azpimarragarria dena. Irixoak, aldiz, Zumaiako Mendaro familiaren inguruan dauden informazio urriak taularatu zituen, eskasi hau artelanak aditzera ematen duen familia edo protagonistaren pisuarekin kontrajarriz. Alberdik, bere aldetik,  taulan azaltzen diren itsasontziak eta horiek azaltzen diren eszena testuinguru historikoarekin alderatu zituen; irudikaten dena 1476ko dokumentu batekin bat datorrela aditzera emanez eta agertzen diren itsasontziak 1480-90 urteetan data daitezkeela adieraziz. Fransenek artelanaren irudien bitartez, testuinguru historikoa eta objektuaren jatorria bera argitzen saiatu zen. Haren ustetan, Brujas aldeko maisuen eragin nabarmena erakusten du; halaber, taulak borrokaren inguruan eta ustez okerra den “1475” urtea Flandrian erabiltzen zen Pazko datazio-sistemarekin bat datorrela azpimarratu zuen eta, ondorioz, guretzat 1476ko apirila dena, Flandria aldean 1475ekoa zen; horrez, gain, agertzen den Portugalgo armarria aintzat hartuz, lana 1485 baino beranduago burutu zela ondorioztatu zuen.

Artelanaren ezaugarriei dagokienez, hitzaldiek ikuspegi zabala utzi zuten agerian, margoa beraz gain, bestelako kontuak aztertu baitziren. Horren lekuko ditugu Institut Royal du Patrimoine Artistique delakoari lotutako Jean-Albert Glatigny eta Christophe Maggiren hitzaldiak. Beraien begirada oholaren beraren eraikuntzan jarri zuten, bere neurriak eta erabilitako egurrari buruzko ezaugarriak aditzera emanez. Funtsean, neurriak Bruselan erabiltzen zen oinak zirela adierazteaz gain, Baltiko aldean 1440-1460 hamarkada bitarteetan botattako zuhaitzen aurrean gaudela adierazi ziguten. Margoaren beraren gainean begirada zehatzagoa jarri zuten Maite Barriok (Albalayalde conservatio), Irene Cárdaba (Gipuzkoako Foru Aldundia) eta Vera Aldabek (Gordailua). Lehenengo biek koloreen eta bernizaren inguruan jardun zuten bitartean, Aldabek esandakoek oraingo zaharberritzearen prozesuaren berri eman ziguten, baita aldez aurretik egindako zenbait eskuartzeena ere.

Hitzaldiek landutako alor desberdinei esker, taularen ikuspegi zabal bat plazaratu zen. Ondorio interesgarriak eta galdera ugari jarri dira mahai gainean; azken finean, gauzak ez dira berehalakoan argitzen eta, behin baino gehiagotan, erantzunen esperoan galdera berriak sortzen dira. Zorionez, hilabete luze hauetan guztietan egindako lanak bide berriak jorratzeaz gain, arte-lanaren ingurumaria hobeto finkatzen lagundu du. Eta lan horretan, dizpilinartekotasunak euskarri garrantzitsua ez ezik, funtsezkoa suertatu da eta suertatuko da.

Iago Irixoa

**Irudiaren jatorria: Gordailua

Liburutegiak

Eta dagoeneko lau urte Hondarribiko Liburutegian

2017ko urrian Hondarribiko liburutegian hasi ginetik lau urte pasa dira. Badakigu urtea 365 (366 ere, badakit!) egun direla, baina, kontzeptu bezala hartuta, ez da beti berdina, urtea izan daiteke gorabeheratsua, antzeko xamarra, luzea…. Eta 2017ko urrian ez genekien gurea nolakoa izango zen.

Lasai xamar hasi zen, gure lana batez ere jendearen aurreko zerbitzua bermatu eta funtsa bere tokian mantendu (haur liburutegian batere erraza ez dena!).

2018an lasai hasi bazen ere apirila aldera hortzmugan itsasoa kizkurtzen hasi zen eta gure bizitzan eta Hondarribiako herrian Frankenstein hitza entzuten hasi zen, honek irailean sekulako olatuak ekarri zituen eta olatu handiak herria jan zuen: hiru hilabetetan 17 ekitaldi, eta horretarako eskoletan, dendetan, komunikabidetan, batek daki zenbat eragile… denak blaitu genituen.

2019an olatua ezin joan, noski, gustura zegoen, eragileek, eskolek, erabiltzaileek… denek galdetzen zuten: noiz dator hurrengo olatua? Eta etorri ere… Moby Dick etorri zen. Zer esango dut? Adibide bat: Hondarribiko adin bateko haur guztiek, (eskoletara guztientzako eraman genituen), Moby Dick euskaraz (komikia) irakurri zuten eta guzti horiek (berriz diot, guztiek bai!) Hondarribiko alde zaharrean antolatutako ginkana bat egin zuten. Tsunamia erabatekoa.

2020a etorri zen, eragileak guregana etortzen ziren ideiak ematen, guk gure aldetik gureak lantzen, hau zen momentua, uretako arropa prest genuen, ez genuen kontra egingo, bagenekien igeri egiten horrelakoetan… Baina leviatana etorri zen eta gure arropa ez zegoen prest. Baina zer egin genuen ba HSU kendu funtsatik eta gure sailkapen propioa egin eta jarri, noski baietz!

2021ean poliki hasi ginen, leviatana hortik ari zen oraindik, urruntzen ari zen. Eta badaezpada itsas bazterrean geratu gara.

  • hilero pelikula edota dokumental bat jarri dugu
  • hilero mahai jolasak izaten ditugu
  • fanzine tailerrak, erakusketak…


Urte honetan ere eragileekin harremanak sendotu ditugu:

  • Emeki Hondarribiako emakume elkartekoekin adostu dugu gure liburutegiaren zati bat bertan izango dutela beraien bazkideek hartu ahal izateko eta bi hilabetean behin aldatu diegu funtsa
  • Hondarribia Markaxka Xake klubarekin azarorako sekulakoa antolatu dugu: aldi bateko xake partidak, xakean jolasteko oinarrizkoa ikasteko aukera, erakusketak, liburu baten aurkezpena (edota hitzaldia, oraindik lotu gabe)…
  • Eskoletatik bisitak, edota gu eskoletara
  • ….

2022a? 5. urtea badator, prest zaudete?

Bloga

Robinsonen ‘El ministerio del futuro’

Kim Stanley Robinson

(The ministry for the future)

El ministerio del futuro

Minotauro, 2021

Liburuari buruz eginiko iruzkinetatik liburua bera laguntzeko hautatu esaldiak ezin zintzoagoak izan. Guztiekin gatoz bat. Alegia: pertsonen arteko elkartasuna eta elkarrenganako konfiantza mundua salbatzeko abiapuntutzat jotzen du autoreak; idazlan politikoa da; zientzia-fantastiko ez fiktizio kontakizuna da; biosfera erortzear dugu, galiarren ospetsuen amets gaiztoetan bezala; ekintza sorta eskaintzen du aurrera egin ahal izateko.

Muturreko egoera batek irekitzen du kontakizuna, covid garaiaren hasieran ekin omen zion eta idazteari Robinsonek. Pandemia ez, beroaldi hilgarria dugu gertaera hori. Hortik aurrera, kapitalismoaren erokeriak biosfera ez txikitzeko ahalegina bihurtzen da liburua. Beraz, fantastikoa baino egiazkoa da argumentua. Are, kapitalozenoa Cthulhuzenoa bihurtuko ez bada, Robinsonek hainbat bide proposatzen du. By any means necessary, dela keynesismo ezkertierra, dela CO2ri lotutako monetarizazioa, dela geoingeneritza poloetan, dela aberatsak gutxitzeko misil harrikatzaileak… munduan zehar jada biosfera bermatzeko eta bizitzari eusteko indarrean dauden ereduak dokumentatzea ere. Artean, euskara eta euskal kooperatibismo klasikoa. Gaudenen eta egongo direnen izenean etorkizunerako ministeritzak sustatuta.

Harrigarriena da azken asteotan prentsan idazleak aipatu bide bat baino gehiago hasi dela aipatzen: FMI eta karbonogabetzea, CO2 atmosferatik xurgatzea, tokiko monetak,…

Stanley Robinson da, ez dugu trama bereziki korapilatsua askatu behar, ezta joan etorri zorabiagarriak segitu ere. Balizko egoerak deskribatzen eta munduaren gainean pentsatu bitartean mundua berridurikatzea baizik.

Beraz, bai. Irakurri gabekoa da eta bide horiek guztiak batzea ere bai. Ahaztu gabe bide horiek guztien gibelean Plan B guztiz beharrezkoa dela. Aipatu ezin den -ismo hori, bizitzarako ezinbesteko gaiak merkatutik at bermatzen dituena eta herritarren ordezkaritza politiko zuzena bermatzen duena, hain zuzen ere.

Elkarrizketa eta Galde-Erantzun sorta bi artikulu hauetan (gazteleraz):

El ministerio del Futuro

https://www.xataka.com/n/kim-stanley-robinson-autor-ministerio-futuro-capitalismo-algoritmo-demasiado-simple-que-intenta-resolver-todos-problemas-vida-solo-metodo

Bloga

Frantxi Lopezek Alfonso Sastreri

Alfonso

Fiel.

Nunca soportas abusos del poder.

De pocas palabras. Todas escritas.

Permanecen.

Extraño, junto con ella, al servilismo,

Nunca baja la cerviz.

Silencio al error.

Siempre atisbos de esperanza en lo nuevo.

Ostracismo desde lo histriónico.

Lucidez, perseverancia, frío…

Ya no estáis.

Frantxi Lopez

Irudiaren jatorria: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Alfonso_Sastre#/media/File:Alfonso_Sastre_antzerkigilea_(headshot).jpg

Artxiboak

Elikaduran murgilduz: mokaduak eta oturuntzak

Mendebaldeko gizartearen osasunaren inguruan egun dauden arazoak ez dira gutxi. Horietako hainbatek eta hainbatek elikadurarekin zerikusia dute, garai bateko ohiturak, errezetak eta produktuak geroz eta gehiago baztertzea faktoreetako bat delarik; azkeneko urteetan albo batera geratzen ari direnak suspertzeko etengabeko lanak egiten ari dira. Bestalde, gure herriaren identitatearen ustezko oinarri moduan sukaldaritzak eskuratu duen protagonismoa oso argia da, ia folklore arruntean edota sasizientifikotasun batean erori delarik. Egoera honen aurrean, harrigarria gerta daiteke ikuspegi historikotik egin diren azterketa eskasak. Aspaldiko gizarteen elikadura eta jatekoei buruzko lanak ez dira oso ugariak; aitzitik, hurbilketa batzuk egin badira ere, azterketa sakonak ia hutsaren hurrengo izaten darraite.

1.- Egunerokotasunaren printza batzuk

Elikadurarena propio garatutako gaia baino, jan-edan kontuak beste ikerkuntza alorren menpe gelditu dira gehienetan, besteak beste, jarduera ekonomikoen edota udal-gobernuen eskumenen analisiak egiten dituzten horien baitan (1).

Azken hauen inguruan Oiartzungo udal-aktek hamaika datu eskaintzen dizkigute, eta anitz ikuspegirekin. Garaiko udal-agintariek oinarrizko produktuen hornidura eta salmenta bermatzeko zituzten eskumenei lotuta, hor ditugu xingarra, esnea, arrautzak, ogia, garia, babak, gazta, esnea, bakailaoa, Galiziako sardina, zahia, olioa, ardoa, sagardoa eta bestelako produktuen prezio edo salneurriak arautzeko ebazpenak, hein batean edo bestean urtero errepikatzen direnak.

Gizartearen portaeren esparrutik ere, zenbait informazio lor dezakegu. Ikuspegi oso orokor batek Elizaldeko iturrian arropa, barazki, arrain, pitxar eta bestelako gauzak garbitzeko debekua dugu, etengabean azaltzen zaiguna. Horrez gain, datu zehatzagoak ikusteko aukera ere badago, bereziki XVII. mendearen azken laurdenean. Garai hartan, auzo bakoitzari bere lurretan baratzea jartzeko agindua zuzendu zitzaion, ematen ziren lapurretak ekidin aldera. Agidanez, nahi baino ohikoagoak ziren norberarena ez zen sailetan sartu eta bertako mozkin, fruitu eta uzta bilketak. Hori ikusita, oiartzuar bakoitza ereiteko lurra eta baratzea jartzera behartu zuten 1672an, bertan haziak ereiteko edo, gutxienez, aza, tipula, porru, ilar, babarrun eta bestelako barazkiak landatzeko.


Bakoitzak bere baratzeak izateko agindua (1672) (A-1-2-1, 6 au.)
“…hagan sus guertas sembrando en ellas todo género de semilla o, por lo menos, la berça, çeuolla, puerro, arbeja, alubias y otros géneros…”

Halaber, badira elikaduraren inguruan berrikuntzak islatzen dituzten datuak. Gauza jakina da Amerikak zenbait ekarpen egin zituela (tomatea, patata, piperra), nahiz eta horiek gurean hedatzeko prozesua berehalakoa ez izan. Itsasoz bestaldetik ritsi ziren fruituen inguruan artoak izan du protagonismo nagusia, benetako iraultza ekarri baitzuen. Udal-aktetan bildutako berriak 1678tik aurrerakoak dira, ordurako nahiko hedatua zegoela ematen duelarik (A-1-3-2, 162 au.-at.).             Indaba edo babarrunaren kasua bereziagoa da. Oiartzuarrek beraien bizitzetan pixkanak leku handiagoa egiten hasi zitzaizkion. Eta goian 1672ko adibidea jaso badugu ere, zenbait hamarkada igaro behar izan ziren lekale horrek arrakasta erdietsi arte. Data horretako aipuak ez du jarraipen handirik izango eta hamarkada luzeak igaro arte ez zaigu agertuko. Aipu berriak, baina, oso informazio adierazgarria emango digu, bere arrakastari buruzkoa. Badirudi Indietako baba hura urruntzat jotzen zela, gutxi ereinez. Urteak joan, urteak etorri, bere lekua hartzen hasi zen. Hastapenetan mesfidantzaz: 1726ko abuztuan, adibidez, aza, babarrun eta bestelako gauzak saltzeko dituztenak Elizaldeko plazara eraman eta diru truk sal zezatenaren agindua plazaratu zen (A-1-26-1, 246 au.-at.). Handik gutxira, ordea, egoerak oso bestelakoa zirudien. Elizak ale horretatik fruitu ekonomikoak ateratzeko asmoa agertu zuen 1728an, izan ere “babarrunaren fruitua urte gutxitatik hona erein eta biltzen dela, eta ez duela ez hamarrenik, ez hasikinik ordaintzen, berorren auzoek betebehar horietatik salbuetsitzat hartzen dutelarik”; barazki hura geroz eta hedatuago zegoenaren seinale garbia.


Babarrunaren arrakasta (1728)
que de pocos años a esta parte se siembra y coge el fruto de la aluvia y que no dizma (sic), ni primicia, considerándolo los vecinos de V. S. como essenpta de estas obligaciones”( A-1-27-1, 377 au.-378 au. folk.)

Halako datuez gain, zaila da elikadurari buruzko informazioa udal-aktetan topatzea. Izan ere, ohiko kontu ugari, arruntak zirenak, gizarteak guztiz barneratua zituenak eeta arazorik ematen ez zutenak, oso gutxian aipatzen dira agirietan. Badira, dena den, gaia ikertzeko euskarri interesgarria osatzen dutenak, bereziki ezohiko ekidaldietan prestatuttakoak. Eta horri zukua atera nahian, oraingoa gutiziei leku egingo diegu; ezohikoagoak diren jakiei eta gertakari edo ekitaldi bereziak ospatzeko garaian burutzen zirenei, egunerokotasunean kontsumitzen zena baina gauza bereziagoak topa ditzakegulako.

2.- Modaku bereziak: jaietako gozemateak

            Aurreko mendeetan jendeak ez zuen etengabe lan egiten. Orduko hartan ere, jai egunak izaten ziren, gertakari erlijiosoetan oinarritutako edota kristautasunak moldatutako egunetan. Urtean zehar jai egitea aukera ez ezik, derrigorrezkoa izaten zen. Egoera horretan zeuden igandeak eta jai egun orokor edo nagusiak eta azken hauen bezperak. Gauzak honela, gaur izan ditzakegun 117 jai egunekin alderatuta, egoera ez zen oso desberdina. Zenbait ikertzailek egindako kalkuluen arabera, eta tokian tokiko ospakizunak aintzat hartu gabe, Gipuzkoan XVI. gizaldian zerabilten kopurua 100 ingurukoa ziren; eta XVII. mendeko Katalunian, esaterako, teoria eta egunerokotasuna uztartuta, egile batzuek urte erdia (¡?) jai egun zela iradoki dute (2).

            Oiartzuni gagozkiola, Corpus egunean dantzariei ematen zitzaien bazkaria dugu. Lerrorik nagusienetan, hauen inguruko berriak aipamen orokorrak dira, zehaztasun gutxikoak. Mariana Zubietak hartutako lanen berri dugu; 1679an, adibidez, 36 laguni jaten eman behar izan zien eta bi urte beranduago, berriz, ezpata-dantza burutu zuten 51 gizoni (A-1-3-3, 97 au.-98 au. eta A-1-4-2, 143 au.).

            Herriko jairik nagusienetakoak Done Ezteberi lotutakoak ditugu. Alde batetik, santuaren beraren eguna, abenduaren 26an ospatzen zena, eta, bestetik, bere gorpua aurkitu zenekoa, Done Ezteberen Aurkikuntza zeritzona, abuztuaren 3an ospatzen zen. Udako giro goxoan izanik, ospakizunak dibertigarriak antolatzeko aukera ematen zuen jai horrek, nagusienak zezenketak eta antzara-jokoa izaten zirelarik. Zezenketak ikusteko oholtzan esertzen ziren autoridadeei askari edo mokadu bat ematen zitzaien, gozemate izenekoa.

Izenak berak dioen bezala, gozoa zen, zapore horrek garai hartan zuen ospe eta sonaren seinale. Martin Ibarburu Aranederrak, 1713ko zezenketetarako, gozokiak eta frutak eskaintzeaz gain, Tolosatik bi arroa elur ekarri zituen eta, halaber, bi zezenketan zehar oholtzan izan zirenei zahagi bat ardo eta azken zezenketaren ondoren dantzan atera zirenei edatekoa ere eman zien.


Martin Ibarburu Aranederrak 1713ko zezenketetan egindako ekarpena
traer de la villa de Tolossa una carga de niebe (…) un pellejo de bino en las dos funciones y en dar refresco a los que salieron en la danza…” (A-1-16-2, 143 au.)523 mm x 370 mm

Datuak bost urte berandoagu zertxobait aberatsagoak dira (A-1-18-2, 162 au.-at.). Elurrarekin batera, lehenengo zezenketarako 14 libra bizkotxo ekarri ziren, baita 20 libra (10 kilo inguru) udare ere, gehi antzara-harrapaketan parte hartu zutenentzako edatekoa. Oso antzekoak dira Manuel Lekuonak 1730eko zezenketetan izandako elikagaien gastuen kontzeptuak: Tolosatik ekarritako zama bat elur, bizkotxoak, lau arroa ardo (gozematean eta alero-dantzan hornitutakoa), baita udareak ere; azken hauek 1718an gastatu ziren baino dezente gehiago izan ziren, 56 libra, hain zuzen ere (A-1-29-1, 230 au.-at.).

1729an Marina Antonia Aristizabal arduratu zen zezenketa egunetan askaria eta gozematea emateaz, bizkotxoak, gozokiak eta “esponjak” (uretan sartzen ziren zapore eta kolore anitzeko azukre-koxkorrak) banatu zituelarik (A-1-28-1, 210 au.-210 at.). Bestalde, 1741ean, Maria Antonia Ariztizabalek freskagarri, gozemate edo mokadurako bizkotxoez gain, “marquesote” edo markes-opilak izenekoak ere jarri zituen (A-1-40-1, 206 au.), hau da, erronbo formadun opilak, arroz- edo arto-irinez, arrautzez, azukrez eta bestelako osagaiz eginak eta labetuak.

Urtsula Unsein edo Unsain ardo-tabernari eta sagardo ekoizleak (3) 1721ko (A-1-21-1, 372 au.-at.) bi zezenketa egunean emandako askariak aurrekoak baino itxurosoagoa zirudien. Eta horiek gozotik bazuten ere, bestelako gutiziak txestatzeko aukera izan zen: oilaskoak, oilandak, urdaiazpikoa, arrautzak, fruta, esponjak, bizkotxoa, elurra, ardoa, baita espeziak eta garia ere. Jakina, horiek nolabaiteko prestaketa izan behar zuten eta Urtsula bera izan zen arduradun, hori egiteagatik 20 errealeko lansaria jaso zuelarik: “por la ocupazión y trauajo que a tenido en dichos días en disponer dichas colaciones”.

            Adibide bereziagoak ere ikus ditzakegu, sortzez Asteasukoa zen Matias Ramirez Arellano botikari-maisuarena, kasu. Bailarako botikari moduan izendatu zuten 1729 urtean bertan, zezenketen bi egunetan gozematearen edariak prestatzeaz arduratu zen, osagai modura limoiak, almendrak, azukre txuria, kanela eta meloi- eta kuia- edo kalabaza-haziak erabiliz (A-1-28-1, 208 au.-at.). Ziurrenik, denak batera nahastu baino, freskagarri edo azukre-ur desberdinak egingo zituen, edo agian esne-edariak, almendrarekin egindakoak bezala.

3.- Eliz agintarien bisitak, oturuntza berezien lekuko

            Ohiko edo aurreikusitako ekitaldi horiez gain, gizarteak ezustean harrapatzen zituen edo ezohikoak ziren gertakari eta ospakizunei ere aurre egin behar zien. Hauen artean, gotzainak edo bere ordezkariek elizbarrutiko artaldera egindako urteroko bisitak ditugu, artzainak bere elizatarrek zituzten ohiturak ortodoxia katolikora moldatzen ziren ala ez ikusteko. Ez ziren beti burutu, baina egin zirenetan, gaiari buruzko informazio ugari ematen digute, askoz zehatzagoa.

            Jan edo edari urritasuna ez zen ohiko kontua zenbait kasutan, hamaika hizkuntzatan dauden esaera zaharrek erakusten duten bezala. Garaiko testuinguru kulturalak ere laguntzen zuen, oturuntzak botere, ahalmen eta aberastasunaren lekuko gisa erabiltzen baitziren. Asko zen mahaigaineratzen zena, ahalik eta ugarien, anitzen, ezohikoen eta itxuraz prestatukoena izateko asmoz, beti ere norberaren aukeren edo testuinguru sozialaren arabera. Oiartzunen bizi zen gehiegikeriak oso handia izan behar zuen XVII. mende amaierarako eta udal-zorroari zekarkizkion gastuak hagitz handiak zirela ematen du; horren begibistakoa, ezen mugatu beharra sentitu baitzuen udalbatzak. Hala, 1675eko martxo urrun hartan, bisitariaren bisitan sortutako gastu handiegien ondorioz, ordutik aurrera horiek neurriz kalkulatu zitezela adostu zen, bisitariarekin doazen pertsonak murriztuz eta artzapez-barrutia osatzen duten beste herriekin gaiaren inguruan bilera bat izateko (A-1-2-2, 7 at.-10 at., 2. foliazioa).

            Nolanahi ere, bisita horiek ekitaldi bereziak izaten jarraitu zuten. Orain arteko akta-liruburetan ez dugu anitz adibideren berri, baina kualitatiboki ematen diguten informazioa oso ikusgarria da. Eta datuak hobeto ulertzeko alderaketa bat egitea beharrezkoa balitz ere, horiei begirada txiki bat emateak, ia edozer gauza urteko edozein unetan lor dezakegun honetan, bestelako errealitate, moda, joera eta gustoekin harremanetan jartzen lagunduko digu.

            Esan bezala, euskarri dokumentalak ez dira oso ugariak, aitzik, bi erregistro besterik ez ditugu, 1701ekoa eta 1715ekoa (hurrenez hurren, A-1-11-1, 276 au.-278 at. eta A-1-17-1, 163 au.-164 au.). Lehenengoan, Juan Ierobi Amolatz eta Pedro Albiztur benefiziadunek bistialdian izandako gastuak aurkeztu zituzten, guztira ia 1.980 erreal inguru. Bigarren adibidea 1715ekoa da, eta Pedro Aguado Iruñeako gotzainaren bisitaldiaren ondotik sortu zen. Gastuak ia bikoitza dira, 1.990 erreal eta, informazioa ere ugariagoa.

1701eko gotzainaren bisitan izandako gastuen zerrenda

Agiriek eskuratutakoaren berri ematen digute, bereziki elikagaiei dagokienez, baina bestelako gastu batzuk ere azaltzen zaizkigu: zelabere eta zamarientzako pentsua, ikatza, hegaztientzako artoa eta abar. Batzuetan erositakoaren kopuruak azaltzen dira, baina ez beti, hainbatetan gastuaren zenbatekoa bakarrik dugularik. Alabaina, garai haietako ospakizun berezietan zernolako gauzak jaten ikusten laguntzen digute.

Lehenengo eta behin, barazkien urritasuna aipatu beharra dago. Oso eskasak dira aipatzen direnak, garaiko pentsamoldeari jarraituz. Hamaika plateretan oinarrizko osagaia osatuko balukete ere, protagonismo nagusirik ez zuten eta, halaber, asko eta asko egunerokotasunean kontsumitzen ziren.

Haragiei dagokienez, alde batetik txerrikiak ditugu eta, bestetik, bestelako okela, normalean behi eta ahariarena. Urdearen aprobetxamendua modu ugaritan agertzen da, 1701ean produktu gehiago zerrendatzen direlarik. Hala, bi urteetan ageri zaizkigun urdaiazpiko, xingar edo urde-gantzaz aparte, solomo, saltxitxa eta 13 libra edo 7 kilo inguru urde belarri eta hankak aipa daitezke.

Hegaztiak ziren honelako otoruntza berezietan protagonismo aipagarria zuen produktuetako bat. Etxeko oilo, oilanda, oilasko edo kapoiak ugariak ziren: 27 oilo eta 36 oilanda aurkeztu ziren 1701an, eta 8 oilo, 4 oilasko eta 27 oilanda hurrengo bisitan. Hauei, usakume edo usapalek, galeperrek eta eperrek laguntza handia ematen zieten, horietako hainbat Frantziatik ekarriz. Ildo nagusietatik harago, bi urteen artean desberdintasunak ikus daitezke: 1701ean oiloak, usatortolak (6 ale), galeperrak (24 ale) eta eperrak (2) dauden bitartean, hurrengo bisitaldian benarrizak eta birgalkatutako ahateak (“patos repastados”) aipatzen dira, kopurua zehazten ez bada ere. Bestelako ehizari dagokionez, ez du ematen asko eskaini zenik, eta multzo horretan sar daitezkeen animaliei dagokienez, soilik lau pare untxi ditugu, 1701ean.

Arrain eta itsaskiak, berriz, lehenengo bisitan amuarrainak eta “itsasoko arraina eta txirlak” aipatzen dira, baina pentsa daiteke halako kontzeptu orokor baten barnean 1715eko ospakizunetan aipatutako mihi-arrain, barbarin, legatz, korrokoi eta izokinak ere bazeudela, edo horietako batzuk, bederen.

            Horiek guztiak edariz blaitzen ziren. Oraingoan ere, 1715eko erregistroa aberatsagoa da. Ardoa da benetako protagonista, arruntagoa gerta zitekeen sagardoaren kaltetan; azken edari honek ez zuen lekurik izan 1701an; 1715ean, aldiz, 100 pitxer ardo baino gehiagoren aldean, 4 pitxer sagardoak hutsaren hurrengoa dira. Jatorri ugaritako ardoa azaltzen zaigu: ardo beltza, Tuterakoa eta “Puerto”koa (Oporto? Puerto de Santa María?). Ardo txuria, 1701an bakarrik aipatzen dena, Malagan egindakoa zen. Halaber, ardo zaharra eta Kanarietako ardoaren berri ere badugu. Postre garaitan, berriz, mistela izan zen produktu nagusia, ginga-mistela, hain zuzen ere; bai zuzenean Hondarribitik ekarritakoa zein Bailarakoa bertakoa, kanpotik ekarritako gingen bidez ekoiztutakoa.

            Jakirik kuttunenetakoak, garaiko modari jarraituz, gozoki eta fruitu lehorrak ziren; benetako gutiziak, eta eskaintza anitza osatzen zutenak. Kategoria honetan sar ditzakegu azeitunak, limoiak, udareak edo aranak bezalako fruituak, intxaurrak edota 1715an aipatzen ez diren almendrak eta orejoiak eta, jakina, prestakuntza handiagoa zekartzen jakiak. Esnegainak bi urteetan ikusten ditugu, baina txokolatea ere. Azken honen beharrak nabarmen egin zuen gora 1715ean, 1701ean eskatutako 9 librak 27ra igaro baitziren. Bestalde, elurra eta grageak edo koloretako konfite oso txikiak ez dira 1715ean azaltzen, ezta bizkotxotzarra ere, baina hala eta guztiz ere, mota ugaritako gozokien berri dugu: almidoia, jaleak, gozokiak, tartak eta bizkotxoak.

Aipatutako guztiari laguntza emateko osagaien berri ere badugu: garia, arrautzak, arroza, gatza, azukrea, esnea, gurina, olioa eta espeziak. Azken hauetan azafraia, kanela eta piper-beltza ageri dira lehenengo bisitan, 1715ean mostaza gehitzen zaielarik

            Gotzainaren edo bere ordezkariaren etorrera gertakari bereziak ziren. Agintari garrantzitsu bati behar den moduko egonaldia erraztu behar zitzaion. Erantzun aproposa emateko, baliabideak bilatu behar ziren, Bailaran bertan, zein bertatik kanpo. Bigarren bisitaran hornitzaile oiartzuarren berri zehatzak dugu, bereziki etxeko hegaztiei dagokienean: Maria Barbara Esteberenak, Luis Ardozek, Maria Felipa Oiartzabalek, Angela Berrotaranek, Etxeandia izeneko batek, Ibarburutxipikoek, Austegiren emazteak edota Zuloaga errotan bizi zirenek beraien ekarpena egin zuten. Azkenik, gorago aipatutako Urtsula Unseinek ere, oraingoan ardo-ekarpena egin zuen, bai Oiartzungo egonaldirako 65 pitxerrak zein beste 10 gotzainak ondoren egin behar zuen Goizuetarako biderako.


1715eko gotzainaren bisitan izandako gastuen zerrenda523 mm x 370 mm

Baina esan bezala, Oiartzundik kanpo ere bazegoen zer hautatua. Barbara izeneko emakume batek, adibidez, Donostiara bidaia egin zuen, 1715an, oturuntzarko txokolatea bertan egin zedin. Urumeako hiribildua postreak eskuratzeko leku aproposa izan zen, bertakoa zen Juan Mendinuetaren etxetik 12 libra gozoki ekarri baitziren. Gutizia horiez gain, produktu bereziagoak ere bertatik edo bestelako portuetatik ekarri ziren: Esteban izeneko gizon bat Donostiara joan zen Kanarietako ardoa hartzera, eta azafraitan lau erreal gastatu ziren han. Hondarribian ere begirada jarri zen, 2 ginda-mistela botila bertatik ekarri zirelarik. Bi emakumek izokinak ekartzeko ardura hartu zuten, nondik eskuratu zituzten ez badakigu ere; akaso Bidasoatik edo artean ibilgua aldatu gabea zuen Urumea ibaiko osiñ famatuetatik.

Moja edo lekaimeek betidanik postreak eta gozokiak prestatzen zuten dohain eta sonak ere, lekua du oraingo dokumentuan. Horren lekuko dira Donostiako San Bartolometik ekarritako 4 tartak eta 6 libra bizkotxoak, baita Errenteriako Agustindarrengandik lortutako 12 libra bizkotxoak ere. Gozokiez harago, bestelako jakiak ere kanpotik eskuratu ziren.

            Hegazti arruntak Bailaratik zetozen bezala, eskualde urrunagoetatik iritsi zirenen berri ere badugu. Esparru horretan Frantziak egundaino mantendu duen ospea aurreko mendeetan zuela ikus dezakegu Oiartzungo agirietan. Bai 1701 zein 1715eko bisitetan, erresuma hori hegazti-hornitzaile suertatu zen. Bertatik ekarri zituzten eper, galeper, usapal eta usatortolak, zelaberez zein gabarraz, pasaporte edo igaro-baimena lortuta.

            Nola prestatu ziren, mahaian nola zerbitzatu ziren eta mahaia bera nola egituratu edo apaindu zen, ez dakigu. Egungo ikuspegiak ere ez digu balio, ez zapore edo prestakuntza aldetik, ezta ordenean ere. Izan ere, sarrera gisa gingak, fruitu lehorrak edo natillak zerbitzatu zitezkeen. Postreetan, ohikoak gerta dakizkiguketen marmelada, gazta, fruitu, kontserba edo grajeekin batera, azeitunak daude. 1701ean ez bezala, oraingoan, gutxienez, badakigu azukrez betetako bi kutxetatik bat, ginga-kontserba egiteko erabili zela; bestea, berriz, limonada egin eta sukaldariaren beharretarako.

Izan ere, esparru horretan isilasuna nagusia bada, badugu hori prestatzeko propio kontratatzen zen jendearen berri: 1701ean Graziana gisatzailea azaltzen zaigu izen bakar moduan, sukaldean lagundu ziotenen aipamen orokor bat besterik ez dugularik. Azken hauen artean 24 erreal banatu ziren bitartean, Grazianak 40 eskuratu zituen. Bigarren bisitaldiaren elikagaiei dagokienez, sukaldean aritu ziren emakumeen inguruan ere, berri gehiago eskuratu ditugu: “las mugeres que siruieron en la cocina”. Guztira 68 erreal gastatu ziren: horietatik 20, Maria Josefa sukaldariarentzako izan ziren. Hamarkada bat luze lehenago Grazianak kobratu zuenaren erdia eskuratu bazuen ere, bera izan zen arduradun nagusi, soldatan bertan argi ikus daitekeen moduan: laguntzaile izan zituen Urdinolako neskamea, Mari Gurutzeren alaba, Fausto Zuaznabar bikarioaren eta Frantzisko Oiartzabal benefiziodunaren neskame bana, Katalina Etxebeste eta Ana Lopez Esteberenari, aldiz, bakoitzari 8 erreal banatu zitzaizkion.

(1) Salbuespen baterako, ikus ARIZAGA BOLUMBURU, B.: “La comida en Guipúzcoa en el siglo XV”. In: Homenaje a J. I. Tellechea Idígoras. BEHSS, 16-17 (I) (1982-1983), 176-194 orr. Jarduera ekonomikoen azterketari lotuta, ikus ARAGÓN RUANO, A.: La ganadería guipuzcoana durante el Antiguo Régimen. Bilbao: EHU-UPV, 2009 eta egile beraren Abeltzaintza Oiartzunen XX. mende hasiera arte. Oiartzun: Oiartzungo Udala, 2013. Lerro hauetan zehar esango ditugunentzako, ikus María de los Aángeles PÉREZ SAMPER ikertzaileak burututako lanak, zeinak gaiaren inguruan argitalpen ugari dituen. Ikus besteak bestea, “Fiesta y alimentación en la España moderna: el banquete como imagen festiva de abundancia y refinamiento”. In: Espacio, Tiempo y Forma. Serie IV, Historia Moderna, 10 (¡997), 53-98 orr. edota “Espacios y prácticas en el siglo XVIII: tertulias, refrescos y cafés de Barcelona”. In: Cuadernos de Historia Moderna, 26 (2001), 11-55 orr.

(2) Ald. DÍEZ DE SALAZAR, L. M.: Ferrerías en Guipúzcoa (Siglos XIV-XVI), vol. 1: Historia. Donostia: Luis Haramburu, 186-190, bereziki 188 orr., eta KAMEN, H.: Cambio cultural en la sociedad del Siglo de Oro. Cataluña y Castilla, siglos XVI-XVII. Madril: Siglo XXI, 1998, 162 orr.

(3) Urtsulak, 1729 eta 1731 artean udaletxeko tabernaren arduradun izan zenak, bere bizibidea aurrera ateratzeko izan zuen esparru kuttunetako bat gertakari desberdinak ospatzeko antolatzen ziren ekitaldiak zirela ematen du. Nahiz eta bereziki ardo ematen jardun, udalbatzaren aginduz zenbait egoeratan jan-edana edota ostatua ere eman zituen, hala nola, udalak kartzelaratutako presoei, Bailararen negozioei lotuta beraien lana egitera zetozenei (1722, 1729, 1735 edota 1736 urteetan), baita 1723an izandako Elisabet Orleanskoaren igaroaldian edota 1732an, Oran eta Ceutako garaipenei gorazarre egiteko antolatutako ospakizunetan. Horrez gain, udalak bere zamariak eta garriolari-zerbitzuak ere aprobetxatu zituen.