Euzko
Nekazarien Bazkunak Getarian izandako presentziaren inguruko zenbait
datu eman ziren aurreko idatzian. Baina, hau izan ahal zen herrian egon
zen lehen nekazal elkartea? Artxiboko dokumentazioak argitzen digunaren
arabera, galdera honen erantzuna ezezkoa izango litzateke. Beste
sindikatu baten aipamena, zeharka bada ere, aurki daiteke, argi eta
garbi bere existentzia frogatzen duena, nahiz eta elkarte honen izaera
ez dagoen batere argi.

1910eko
urriaren 2ko udal akten arabera, Gipuzkoako Aldundiak zabaldutako
zirkular baten aipamena egiten da, non nekazal sindikatuek zituzten
abantailak herrian zehar zabaltzeko ardura Getariako udalari ematen
dion. Badirudi honek bere eragina izan zuela, 1918an sortu baitzen
Getariako nekazal sindikatua.

XIX.
mendean zehar nekazal munduan zailtasun ugari egon ziren arren, XX.
mendearen hasieran aurrerapen nabarmena eman zen produktibitate indizeek
adierazten dutenaren arabera, bai espainiar lurralde osoan eta baita
euskal lurraldean ere. Kontuan izan behar da euskal lurraren lanketaren
ehuneko handiena esplotazio minifundistek egiten zutela, laborantza
lurrez inguratutako etxe isolatuek. Aski ezagunak diren baserriak
alegia. Nekazaritzaren suspertzeak ez Estatuak eta ezta norbanako edo
baserritarrak aurre egiteko prest ez zeuden inbertsioaren hazkundea
exijitzeen zuen. Nola egin zitzaion aurre egoera honi? Nekazal
asoziazionismoa izan zen baliabide urriak zituzten baserritarren aukera
bat.

Egungo
Euskal Autonomi Erkidegoa osatzen duten probintzietan sindikalismo
katoliko modura ezagutzen denak pisu garrantzitsua izan zuela esan
daiteke, batez eta Arabaren kasuan. Gipuzkoan aldiz, oso presentzia
mugatua izan zuen. Sindikalismo katolikoak sindikatu modura ezagutzen
ziren nekazal kooperatibak zituen herri ezberdinetan. Probintzia
bakoitzean federazio bat edukitzen zuten, guztiak Confederación Nacional Católico Agraria izeneko Espainia mailako erakundeak gidatzen zituelarik.

Getariako
artxiboko dokumentazioak eta Espainiako Sustapen Ministerioak
eskaintzen diguten informazioaren arabera, Getariako sindikatua ez zen
aipaturiko konfederazioaren zati. Egia esan, harritzekoa ez dena, 1934ko
datuen arabera, Gipuzkoan zeuden 28 sindikatuetatik 8 bakarrik
baitziren katolikoak. Dagoen informazioarekin, bi ondorio atera
daitezke:

Getariako nekazal sindikatua 1918ak sortu zen, iturri ofizialen arabera.

Ez zegoen C.N.C.A. izeneko erakundearen barnean.

Zein izaera edo joera zuen Getariako nekazal sindikatuak?

Xabier Etxeberria Lasa

Irudia: San Blas baselizako pintura, aztergai daukagun garaian itsasoak eta baserriek zuten garrantziaren isla. Iturria: http://www.guregipuzkoa.eus

Uda jai garaia dugu, zalantzarik gabe. Festak hamaika lekutan ospatzen dira, izan hiri, herri edo auzuneak. Sanjoanetatik hasi eta aste luzeetan zehar, ondo pasatzeko giroa nagusi da. Denbora asko ez dela, herrietan ematen ziren ospakizun, festa eta jai gehienak egutegi kristau-katolikoak finkatuak ziren. Errealitate hau askoz adierazgarriagoa izan zen Antzin Erregimenean, Elizaren presentzia gizartearen hamaika esparrutara hedaturik baitzegoen. Edolona ere, hainbat antolakuntzan gizarte zibilaren partaidetza agerikoa zen, leku ezberdinetako auzo eta gobernuek beraien zeregina bete zutelarik. Hori dela eta, udal aktetan maiz agertzen dira mundu horrekin zerikusia duten kontuak.

1. Egutegi finko bat eta ez-ohiko hainbat gertakari

Elizari lotutako ekitaldiez gain (sermoiak, mezak, prozesioak…), Bailaran bestelako jarduerak ospatzen ziren garaiak bost ziren: Pazko garaia, Corpus eguna, uda hasierako San Joan, San Pedro eta San Martzial egunak eta, jakina, Done Eztebe, Oiartzungo zaindaria. Azkeneko biak izan ezik, beste data seinalatuak herriz herri ospatzen ziren; hau da, Mendebaldeko zibilizazioan, eta zehazki herrialde katolikoetan.

Baziren, hala ere, beste egun berezi batzuk, hala nola erregeei lotutako gertakari gogoangarriak: jaiotzak, heriotzak, koroatzeak edo igarotzeak. Orokorrean halakoak alardeekin ospatzen ziren: hor ditugu 1665ean Carlos. II.aren koroatzea zelebratzeko egindakoa edota Felipe V.a bailaratik 1701 eta 1706 urteetan pasatzean burututakoak.

Batzuetan ekitaldiak alor militarretik haratago zihoazen, 1707ko iraila aldera infantearen jaiotza ospatzeko adostutakoak, kasu. Ondorengotza Gerraren ondorioz egoera ekonomikoak okerrerantz egin bazuen ere, Probintziaren idatziak aintzat hartuz, hainbat ekitaldi burutzea pentsatu zen: gozematea, dozena erdi antzarren lasterketa, zezenketak, idi-suzkoa (“que se haga una manta cargada de cuetes para un buey que corra el primer día de los toros”) eta musiganga bat; hau da, mozorro xelebre edo bitxiekin antolatutako herri-festa, bereziki deabru edo animaliak irudikatzen zituztenak.

1702an erregearen guda-garaipena ospatzeko hartu zirenak, berriz, bitxiagoak dira, hainbat auzok aurkeztutako ekimen baten aurrean gaudela ematen baitu eta ez, ordea, udalbatzaren erabaki baten ildotik antolatutakoa. Hasiera batean hainbat gizonezkoek udalbatzari Mikelazulo edo Galardigibel inguruan jaia egiteko asmoa agertu zioten, baina gobernuak Elizaldeko plazan egitea adostu zuen, leku hura zikina egoteaz gain, eremua (“despoblado”) zelako. Horren ordez, Elizaldeko plazan egitea erabaki zen, berri ona ospatzeko asmoa zuten Bailarako beste baserri, basetxe eta auzoekin batera. Ez zen gutxiagorako, izan ere, antzar harrapaketa, txupiñ eta itxaferuez gain, emakumeekin dantzaldia (“baile con nuestras mujeres”) ospatzekoa asmoa agertu zuten; eta badakigu elizak halakoei zer beldur zien.

Erregeari lotutako ospakizunez gain, erlijioarekin zerikusia zuten ez-ohiko festak ere izan ziren. Batetik 1662an Sortzez Garbiaren eguna ospatzeko antolatutako sermoia, suak eta bolbora pizteak. Bestetik, eta Bailaran berebiziko garrantzia izan zuena, Done Eztebe martiriaren erlikiak Errenteriatik Oiartzunerako lekualdatzea ospatzeko 1692ko irailaren 12an antolatu zirenak (1). Adostutakoaren arabera, gorpuzkinei ongi etorria emateko egun horretako goizeko 8’00tan bailarako auzo eta biztanle guztiei Arragoako larrera joatea agindu zitzaien, Errenteria eta Oiartzunen arteko mugara hain zuzen ere, beharrezko zituzten arma, bolbora, soka eta bestelakoekin batera; eliz-kabildokideak berriz, beraien arroparik onenak jantziko zituzten. Horrez gain, predikatzaile bat, zezenak, txupiñak eta itxaferuak, 8 antzarren lasterketa, alardea ospatzeko bi danborjole eta, azkenik, Donostiatik propio ekarritako organojolea eta berarekin batera jarduten zen kornetajolea ekartzea erabaki zen.

Erlikiaren etorrera ospatzeko ekitaldiak islatzen dituen udalbatzarra

2. Jaiak ospatzeko ekitaldiak

Aurreko adibideak ez-ohiko jaiak baziren ere, garaiko ospakizunetan antolatzen ziren ekitaldien nondik-norako nagusien berri ematen digute. Batzuetan Bailararen egoera ekonomikoak gauzak aldatu bazituen ere, ekitaldirik nagusienak txistulariak, dantzak eta zezenketak zirela esan daiteke. Herri-musikariak Bailarakoak zein inguruko herrietakoak izan zitezkeen: Donostia, Irun edo Iparraldekoak, 1679ko San Joan, San Pedro eta San Martzial jaietan aritu ziren Juan Zumakoitz danborjolea eta Martin Etxeberria txistularia kasu. Zernolako musika edo dantzak ziren ez da jakiten erraza. Ezpata-dantza oso ohikoa zen, baina ez bakarra: 1702an emakumeekin batera egiten zirenen adibideaz gain, 1704 urtean Donostiatik etorritako musikariek ezpata-dantza “eta beste dantza berezi batzuk” (“otras danzas particulares”) jo omen zituzten.

1704ko Done Eztebe jaietan parte hartu zuten musikariei buruzko oharrak

Zezenketei dagokienez, antolakuntza nabarmena zuten: hesiak jarri eta kendu, itzainak kontratatu, zezenak bilatu eta bertaratu, hagak lortu… Horrez gain, oholtza bat antolatzen zen Bailarako agintariak esertzeko. Halakoei gozemate edo gozemaitza izeneko askari gozo bat ematen zitzaien. 1704ko Done Eztebe egunekoan, adibidez, bizkotxo-lehorrez egindako gozokiak, azukrea, limoi edo zitroinak, Donostiatik ekarritako elurra, fruta eta ardoz osatutako askaria antolatu zen.

Elizaldek hainbat kontutan ospakizunen zentraltasuna bazuen ere, gehienak, Pazko, San Joan eta San Pedro egunetako ospakizunak besteak beste, Oiartzungo hiru plazetan egiten ziren, Altzibar, Iturriotz eta Elizalden. Dena den, udalbatzak hainbat kasuetarako esparru bereziak antolatzeko asmoa azaldu zuen, 1705eko otsailean Jose Arizabalo eta Antonio Aurelari Madalensoron lizarrak landatzeko emandako mandatuan ageri denez. Bertan, udalbatzak lursail horiek helburu jakin batzuetarako eskuratu zituela adierazten zen: zuhaitzak ipini eta erregeak edo bestelako printzipeen igarotzea ospatzeko burutzen ziren alardeak egiteko, baina baita auzoen aisialdirako: “para vestir de árboles y poner recreo para sus vezinos y usar d’él poniendo su jente en esquadrón en los tiempos de passar por este Valle los señores reyes y otros principes” (2).

Mozorroak, inhauterietatik haratagoko ohitura

Edonola ere, hiru auzune horiek berezko izaera zuten, oso bizia, eta hau Oiartzungo jaien inguruko beste ohitura adierazgarri batean ikus dezakegu: San Juan, San Pedro eta San Martzial egunez antolatzen ziren mozorroen usadioan, hain zuzen ere. Are gehiago, gaur egunean jaien inguruan segurtasun kontuak eta kezkak dauden bezala, orduan ere halakoak agerikoak ziren: mozorrotzearen anonimotasuna aprobetxatuz iskanbilak eta liskarrak sortzen zirelako, bereziki auzune edo plaza ezberdinetako bizilagunen artean.

Egoera hau hainbatetan agertzen zaigu udal-aktetan. Hasieran mugak esparru jakin batzuetan aplikatu ziren: 1668an bi egunen arteko denboran Bailaran zegoen inor, ez bertakorik ez kanpotarrik, armak eta mozorrorik soinean eramateko debekua plazaratu zen (3); 1679an, berriz, bezperak eta arrats-otoitz edo konpletak esan baino lehen eta jendea elizatik atera aurretik, mozorroak ezingo ziren Elizaldeko plazan eta kaleetan zehar aritu; are gehiago, mandatu nagusia Elizalde aldeetarako bazen ere, agindua Altzibar eta Iturriozko plaza eta inguruetara hedatu zen (4).

1682 urtea mugarri izan zen mozorro kontuetan, harik eta guztiz debekatu arte:

“de aquí adelante, para siempre jamás, no se hagan ni salgan ningunas personas de qualquiera calidad, sexo y condición que sea, echo mozorro y disfrazado en los días del señor San Juan y San Pedro ni San Marçial ni en otras fiesta(s) y día alguna, por las plazas y calles d’este dicho valle, de día y de noche, por los yncombenientes que se an experimentado…” (5).

Zer dela eta debeku zorrotz hori? Esan bezala, mozorroen anonimotasunak mendeku, ezinikusi eta bestelako tentsioei bidea egiten zien, batez ere auzune batekoak bestekoen aurka zihoazelako. Urte hartan, ordea, egoerak okerrerantz egin zuen nabarmen, harik eta heriotza ekarri arte; Jose Olaziregirena, hain zuzen ere: “a subcedido este presente año la muerte de Joseph de Olaçiregui, dueño, en el ruido pendencia y alboroto que se hiciera en la plaça de Elizalde (…) entre los dichos vecinos y naturales d’él y mozorros que salieron mascarados…” (6)

Jose Olaziregiren heriotza aipatzen den zatia

Debekuak hurrengo urteetan berritu ziren. Gertakaria jazo eta 4 urtera, 1686an, gainera, mozorrotzeari heriotzarekin eta ondasunen bahiturarekin zigortu zen; dantza eta txistularien jardun-ordutegia arautu zen eta jaialdi horietan plaza bateko auzoei besteetara joatea debekatu zitzaien. Izan ere, liskarren zein Olaziregiren heriotzaren atzetik plaza ezberdinetako auzo eta biztanleen arteko ezinikusiak omen zeuden. Heriotza horren ildotik hartutako debeku-erabakiak gauez eta hiru plazen artean zebiltzan dantza eta mozorroek sortutako liskarren ondorioa ziren; hala adierazten zen 1697 urtean: “para que por este medio se euiten enemistades, odios, recelos, heridas y muertes que an suzedido entre los dichos vecinos y yncomuenientes que pueden resultar encontrándose los de la parzialidad de un barrio con otro” (7). Azken urte horretan, udalbatzaren aginduak aintzat hartu gabe, San Juan eta San Pedro arteko gau batez Altzibarko gazteek dantza bat antolatu eta bertatik atera ziren. Elizaldetik igarotzean zalapartak sortu omen ziren, protagonistetako hainbat atxilotuz.

Modu honetan 1697 horretako uztailaren 13an xedapen zorrotzak eman ziren, beste behin ere. Done Joane egunetik San Martzial ospatzen zenera arteko 8 egunetan, Altzibar, Elizalde eta Iturriotzek, bakoitzak bere aldetik, ospakizunak antolatzeko baimena zuten, baina hainbat mugarekin: txistulari eta dantzariek ez zuten danborjoeen laguntzarik izango; ekitaldi guztiak kera-dei edo etxeratzeko aginduaren ondoren amaituko ziren (gaueko 21’00etan); eta 1679an bezala, bezperen aurretik ospatzen ziren eguneko kalejirak debekatu egin ziren. Hau guztia betetzen ez zuenari Bailaratik deserriratzeko zigorra ezarriko zitzaion.

Egiari zor, mozorroen aurkako zorroztasunak bere eragina izan zuela ematen du, 1697ko gertakaria salbu, 1683tik aurrera gaia ez baita aktetan jorratzen. Debeku hauek guztiak, ordea, ez ziren doakoak. Askotan, horien atzetik zegoen erakundea Eliza zen. Ortodoxia katolikoa, Trentoko Kontzilioaren eta Kontraerreformaren inguruko xedapenek ezarritako moraltasuna bultzatu nahian, aurreko garaietako hainbat ohitura eta usadio debekatu edo moldatzeko asmoz hamaika ekimen abian jarri ziren. Oiartzungo mozorroen kasuan halakorik egon zela pentsa dezakegu: debeku gehienak udalbatzaren aldetik etorri baziren ere, ezin dugu ahaztu 1682ko akordioek Bailaran misiolari moduan zeuden bi Jesuiten parte-hartze zuzena izan zutela.

Iago Irixoa

(1) A-1-7-2, 163 au.-164 au. folioak.

(2) A-1-12-2, 53 au.-at. folioak

(3) A-1-1-3, 43 au.-45 au. folioak.

(4) A-1-3-3, 97 au.-98 au. folioak.

(5) A-1-4-2, 174 at. folioa.

(6) A-1-4-2, 175 au. folioa.

(7) (A-1-9-2, 216 au.)

Orain
urte batzuk arte, egungo herriak hiri-gutuna lortzearekin batera
sortzen zirenaren ustea zegoen. Hiri-gutunarekin hiribildu berri bat
sortzen zen, bai. Horrek, ordea, ez du hiribildua sortu aurreko
populazio eza adierazten. Bai dokumentazioak, bai arkeologiak,
hiribilduak sortu aurreko populazio guneak zeudela erakutsi dute eta
hiribilduen sorrera populazio horren nahiaren emaitza direla.

Beharrak
edota nahiak bultzatuta, ingurune horietan bizi zirenek gune libre bat
behar zutela erabaki zuten; lege, epaile eta arau propioak zituena.
Hiribilduak izaki politikoak dira eta hauek ez dira ezerezetik sortzen.
Gizakien borondatea dute abiapuntu eta bizimodua hobeto antolatzeko
sortzen dira. Hiri-gutunaren aurreko dokumentuek ingurune populatuen
berri ematen digute, baita azken urteotako lan arkeologikoek ere. Azken
hauek ezinbestekoak gertatzen dira dokumentazio falta nabaria denean.

Zumaiako
Udal artxiboan hiri-gutuna lortu aurreko dokumentazioa topatzeko zortea
dago. Zumaiari aipamen zuzena egiten dion lehenengo dokumentua 1292koa
da. Bertan “monasterio de Sancta María de Çumaya, que es en Guipúzcua”
irakur daiteke. Dokumentu honek, ordea, ez du zehaztasun handiagorik
ematen. Hori dela eta, oraingoan, artxiboan gordetzen den 1344ko
dokumentuari erreparatu diogu. Zumaiak hiri-gutuna lortu baino 3 urte
lehenagoko dokumentua da hau.

Tamalez
nahiko egoera txarrean dagoen dokumentu honek1, 1344ko Zumaiako
biztanle eta populazio guneen berri ematen digu. Zumaiako bizilagun
nagusiek, bertako apaiz den Beltran Martinez de Ochangori
prokurazio-gutuna ematen diote, Zumaiako Andra Mari monasterioak dituen
zenbait lur eta ondasunen lagapenerako enfiteusi-zentsu baten kontratua
formaltzeko. Idatzian agertzen diren Zumaiako bizilagun nagusiak Beltran
Yuaynes de Dornutegui, Beltran de Arteaga, Iohan Martiniz de Ochango,
Martin Lopiz de Liaouiaga eta Pero Yuaynes de Matauca dira.

Hau
izango da, Zumaiako bizilagunek hiri-gutuna lortu aurretik,
antolakuntza amankomunerako emango duten lehen pausoa. Bertan, Zumaia
eta inguruak populatzen zituztenek, Andra Mari monasterioarenak ziren
zenbait lurren eta ondasunen gaineko eskubideak lortzen dituzte, urtean,
Done Mikel egunean, Orreagako ospitaleari 440 marai ordaintzearen
truke. Helburua “que puedan en el dicho logar de Çumaya poblar et ffaçer
puebla nueua e hy habitar en tal manera et conditión que ellos et
aqueyllos que por todos tiempos serán enpués d’eyllos”. Hau da,
dokumentu honek Zumaiako lehen lurralde antolakuntzaren berri ematen
digu.

Zumaiako
ingurunean bizi zirenek, Zumaia izeneko gunea hiribildu gisa antolatzeko
toki aproposa zela pentsatu zuten. Beraz, hiribildu titulua jasotzeko
beharrezko lehen pausoa emana zuten. Dokumentu honek komunitate baten
nahia adierazten digu. Zumaiaren proiektua inguruko biztanleek bultzatua
izan zela argi geratzen da hemen. Baina, zein lur eremu eta zein
ondasun bildu zituen Zumaiak?

“Ardança
e Yçurun e Narruondo con la meytat de la rrueda de Narruondo e con las
pertenencias que sson desde el dicho [logar de Narruondo fasta Çumaya e
entre el camino dende es el agoa, et otrossí vna tierra labrada que es
clamada] Picote et otrossí Çabaliaga e Sarasgarate et Otabarça et el sel
d’Olano en el término de Yçiar [et la presa de Yrure] et Vitarte et
Barçusta et Çumayegui con ssu arenal, et Yregui con ssu parte de la
rrueda, et Ozpide dos pieças e en Obilos vna pieça, et en Orebia e en la
rribera de Atecherbia vna pieça, en Larrançadi vna pieça e delante la
iglesia [de Sant Bartolomé de Oiquina vna pieça, et en Urteaga una
pieça, et otrossí el logar que sse clama Aguirre con la casa] et con
todas ssus pertenençias, et la parte de la rrueda de Yregui”

Datu
hauek aurrean izanik, joku bat proposatu nahi dizuegu. Zumaiako 1344ko
lurralde antolakuntzaz jabetzeko, Zumaiako mapa toponimikoa hartu eta,
bertan, dokumentuan aipatzen diren izenak egungo toponimoekin
identifikatzen saiatu. Batzuk identifikatzen errazak dira, besteak
zailagoak eta beste batzuk galdu direla konturatuko zarete. Ariketa
honekin, ordea, 1344ko biztanleek lortu zuten lur eremu eta ondasunen
zabaleraz jabetuko zarete eta Zumaiako toponimo zaharrenak ezagutuko
dituzue. Honek, gainera, gune horien antzinatasunaz ohartaraziko
zaituzte. 1344ko lurralde antolakuntzak, hein batean, egungo mapa
toponimikoan fosilizatuta jarraitzen duela ikusiko duzue.

Oihana Artetxe

1. Lanbide berezi baten nondik-norakoak

Historian
zehar, eta gizartearen beharren arabera, lanbide mota ezberdinak
sortzen joan dira, esparru ezberdinak hartuz. Prozesu orokor horren
baitan, ogibide batzuk beren horretan diraute, hainbatek moldatu behar
izan dute eta beste asko, desagertu egin dira edo desagertzeko zorian
daude. Gaur egungo begietatik, antzinako gizarteetan murgiltzen garenean
atentzioa ematen diguten hainbat topa daitezke, erakargarritasun, xarma
edo berezitasun handiagoa baitute; hala nola borreroa, ehortzailea,
zirujau-bizargina, albaitaria… Horien guztien artean bazen beste bat,
kondaira edo aurreko mendeetako gizartearen sinismenekin estuki lotuta
egon dena, eta XX. mende hasieran ordaindik bere jarduna mantentzen
zuena: amorratzaile edo salutadorea, hain zuzen ere.

Amorrua
oso hedatua zegoen gaixotasuna zen, bereziki landa eremuan. Bere eragin
handiak eta aurre egiteko tresna mugatuek, gaitzaren inguruan hamaika
sinismenen sorrera ekarri zuten. Amorratzaileak gaixotasun horren
sendaketaren baitan sortu ziren, nahiz eta bestelako gaitzak ere jomugan
izan zituzten. Lan egiteko prozedura misteriotsua zen, benetan: beraien
arnasa, hatsa edota listua erabiliz sendatzen zuten, baita pixa ere,
eta hori egiten zuten bitartean otoitzak eta konjuruak burutzen
zituzten. Izaera bitxia hortik haratago zihoan: gizartean barneratua
zegoen sinismen arabera, halako jardunean aritzen zirenak bikote bereko
zazpigarren semea edo alaba ziren, beti ere tartean kontrako sexuko
umerik jaio gabe; ohikoena gizonezkoen baitan garatutako lanbidea bazen
ere, ezagun da emakumeak zeregin horretan aritu zirela. Horrez gain,
Gabon Gauean edo Ostiral Santuan jaiotakoek ere amorratzaile-dohaiak
garatzeko joera omen zuten. Hori guztia gutxi balitz, gorputzean, eta
beraien patuaren adierazgarri, markak garatzen zituzten; ezagunenak
mingainpean, ahosabaian, hanketan, bularrean edo esku-azpian
gurutze-seinaleak ziren, ezbairik gabe. Modu honetan, halako ezaugarri
guztiak edo horietako hainbat izatea, pertsona horri dohai misteriotsuak
ematen zizkion, amorratzaile lanak egiteko funtsezkoak zirenak.

Horiek
alde batera utzita, salutadoreak gizarteak zuen eskari bati emandako
erantzuna izan zirela aitortu behar dugu; bereziki, esan dugunez,
amorruari aurre egiteko garaian. Zeregin horietan oso ohikoa zen
gaixotasuna pairatzen zuten udalerrietatik kanpoko pertsonak ekartzea.
XVII. mendeko Hernanin, adibidez, Alegi eta Gabiriako auzoak aritu ziren
amorratzaile lanetan, batzuetan 10 urterako kontratuak eginez;
Antzuolan salutadore lanetan Ezkio, Ormaiztegiko eta Oñatiko auzoak
arituko dira; Errezilen, berriz, Albizturko auzo zen Martin
Aranburukoarekin 6 urterako kontratua adostu zen 1742 urtean. Ikus
daitekeenez, hamaika lekutatik zetozen, baina badirudi
Ezkio-Gabiria-Ormaiztegi alde horrek (eta Albizturrek) amorratzaileen
gune kuttuna osatzen zuela, baita Oiartzunen ere.

2. Frantzisko Altube, Oiartzungo amorratzailea (1696-1707)

Bailarako
udal aktei erreparatuta, XVII. mende amaiera arte ez dugu sendagile
misteriotsu horien arrastorik, 1696. urtera arte hain zuzen ere. Ordutik
eta hamarkada luze batez, Gabiria-Ormaiztegi aldeko auzo bat ibili zen
lan horretan: Frantzisko Altube edo Anduaga izenekoa (bi abizenak
agertzen dira, lehenengoa ugariena delarik). Berari buruz datu gutxi
eskuratu ditugu, eta ez dira oso argiak. Ezkioko bataio-agirietan,
Frantzisko Altube Mendia agertzen zaigu 1654ko maiatzaren 25ean. Bere bi
abizenak aintzat hartuta, hiru anai-arrebetan nagusiena izan zela
ematen du. Ondorioz, amorratzaileen inguruko kondariak ezarritako
hainbat baldintza betetzen ez zituen pertsona baten aurrean gaudela
ematen du, ez datari dagokionez, ez zazpi anai-arreben inguruko
konturari dagokionez. Badirudi 1674ko uztailean Ormaiztegira ezkondu
zela, bertan izen bereko baten eta Angela Agirrezabalen arteko lotura
dokumentatua baitugu. Herri horretan bertan zendu zen, 1711n, otsailak
25 zituela (2).

Oiartzunen
izan zuen jarduerari dagokionez, 1696ko otsaila inguruan aritu zen.
Lehen datua hil horren 19koa da eta horren arabera, Maria Angela
Urbietarenean zortzi egunez apopilo hartuta egon zen, egonaldiaren
gastuak udalbatzaren gain gelditu zirelarik (A-1-9-1, 41 au.).

Altube
ez zen hamar urte luze horietan era finko batean jardun; aitzitik,
iduri du bere zerbitzuak aldizkakoak izan zirela. Kontsultatutako aktek
behintzat, ez dute berarekin sinatutako hitzarmen, kontratu edo
akordioei buruzko daturik ematen, eta badirudi garaian garaiko beharren
arabera dei egin zitzaiola. Honela, lehenengo aztarnak izan eta
hamarkada luze bat arte ez dugu gurean ikusiko. Urtea 1707 zen eta
gaixotasuna uste baino hedatuagoa zegoen. Hasiera batean, amorratzailea
martxoa erdialdera iritsi eta egun gutxi batzuk egin zituen. Handik 3
astera, ordea, berriz deitzeko erabakia hartu zen. Arrazoia apirilaren
9an Jeronimo Unseinek udalbatzaren aurrean agertu zuen: salutadoreak
bere lana amaitu eta Oiartzun utzi ondoren, zakur amorratu batek
Jeronimoren eta beste hainbaten abelburuei kosk egin zien (A-1-13-2, 58
au.-at.).

Amorratzailea Oiartzunen egon zelaren lehenengo datua: Maria Angela Urbietarenean apopilo egon zenekoa (1696ko otsaila)

3. Salutadorean jarduna gurean

Bailararen
hedadura aintzat hartuta, amorratzailearen lanak errazte aldera eta
funtsezkoak ez ziren gastuak saihesteko asmoz, barruti bakoitzean
elkartze-puntu jakin bat adostu zen, bertan auzo ezberdinen azienda
bildu eta hauen ikuskatze lana egiteko: “se les encarga alos vecinos
que tengan promptos y recojidos a un paraje los ganados (…) de forma que
(…) tengan los vecinos este alivio y se eviten los gastos supérfluos” (A-1-13-2, 61 au.-62 au.).

Esan
bezala, XVIII. mendera arte ez dirudi Oiartzunen salutadorearekin
inolako hitzarmen formalik egin zenik eta agian, horregatik, baldintzen
artean ez zegoen soldata edo eskupeko zehatzik finkatu. Gurean,
udalbatzak lismona bat antolatzen zuen baserri eta etxeen artean, eta
auzo bakoitzean jardungo ziren biltzaileak izendatzen zituen. Ohikoena
dirutan ordaintzea zen, baina gutxi batzuek artotan ere egin zuten. Modu
berean, normalean familia bakoitzari erreal bateko lismona ezarri
zitzaion, baina batzuetan guztiek ez zuten diru-kopuru bera ordaindu:
1696ko otsaileko etxeen zerrendak ikusita, gehienek erreal bat eman
zuten, baina bazeuden 0’5, 2, 2’5 edo 3 eman zituztenak ere, Berueta eta
Markola etxeak kasu (A-1-9-1, 20bis au.-20bis at.). Hamaika urte
beranduago, aldiz, egoera bestelakoa zen. Espainiako Ondorengotza Gerra
medio, Bailararen baldintza ekonomikoek okerrerantz egin zuen eta etxe
bakoitzari erreal bateko limosna emateko agindua eman bazen ere,
udalbatzak gastuak bere gain hartzen amaitu zuen, auzoengandik
kobratzeko zailtasunak agerikoak baitziren (A-1-13-2, 166 au.-at.).

Salutadorearentzako limosna ordaindu zutenen etxeen zerrenda (1696)

Idatziek
ez digute jardunaren inguruko aztarnarik ematen; ez da gaixotasunerako
zernolako botikak, sendagaiak edo prozedurak erabilerari buruzko
aipamenik egiten. Dena den, akta liburuek oso datu adierazgarri bat
ematen digute; 1707ko apirilaren 16ko batzarrean, Frantzisko Altube
amorratzaile moduan aipatzen zen, baina ez edozein, Inkisizio Santuak
onartutakoa baitzen:

“…de
Francisco de Altuue, vecino de la villa de Ormaiztegui, saludador
aprouado por la Santa Ynquisición, que vino a este Valle para remedio…” (A-1-13-2, 60 au.).

Ogibideak
biltzen zituen hamaika zurrumurru eta kondairaren aurrean eta
amorratzaileek gizartean guztiz txertatuta zeudela ikusita, erakunde,
ofizialtasun edo garaiko ortodoxiak nolabait beraien jardunari oniritzia
eman zion. XVI. mendetik aurrera beraien jardunak ezagutu zuen
gorakadarekin batera, amorratzailearen inguruan eztabaida sakon bat
ematen hasi zen, beraien jarduna egokia zen ala ez erabakitze aldera:
salutadoreak zer ezaugarri zituen eta bere lanaren natura (jankotiarra
edo deabruzkoa) zalantzan zegoen, baita teologoen artean ere. Hau dela
eta, Elizak nolabaiteko eskuhartzea egin zuen, amorratzaileen ezaugarri
eta jarduna aztertuz (3).

Horrez
gain, Probintziak berak XVIII. mende erdialdetik salutadoreak
jo-puntuan izan zituen eta haien aurkako hainbat xedapen eman zituen.
Orain arte hustutako aktekin Oiartzunen honek guztiak zer eragin izan
zuen ezin dugu jakin, baina ziur gaude artxiboko funtsetan informazio
gehiago topatzeko aukera dagoela.

Iago Irixoa

Oharrak

(1) Ikus AGUIRRE SORONDO, A.: “Los saludadores”. In: Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, 56 (1990), 307-319 orr.; Antzuolarako http://irinmodo.blogspot.com.es/2015/12/salutadorea-antzuolan.html.
Errezilgo kasurako: Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa
(AHPG-GPAH) 2/2413, 182 au.-183 au. Salutadoreen ikuspegi negatibo
baterako, GOROSABEL, P.: Noticia de las cosas memorables de Guipúzcoa, vol. 1., Tolosa: E. López, 1899, 360-362 orr. (II. Liburua, II. Kapitulua, III. Atala; http://www.ingeba.org/klasikoa/noticia/marnotie.htm helbidean kontsultagarri).

(2) Datu hauetarako, ikus http://mendezmende.org/eu.

(3) ALAMILLOS ÁLVAREZ, R.: Hechicería y brujería en Andalucía en la Edad Moderna. Discursos y prácticas en torno a la superstición en el siglo XVII. Córdoba 2015 (http://helvia.uco.es/xmlui/handle/10396/12669)

San Pedrotan murgilduta
dago Zumaia egunotan. Herriko zaindariari eskainitako jai hauek
aspaldidanik ospatzen dira. Gaur egun San Telmoak nagusitasuna kendu
dieten arren, gustora murgiltzen dira zumaiarrak festagiro epeleko jai
udatiar hauetan.

San
Pedro jaien inguruan gehiago jakin nahian gerturatu gara oraingoan udal
artxibora. Jaietako programak miatzea izan da gure lehen asmoa, baina
1957ko egitarauak bereganatu du gure arreta. Orain 60 urte ospatutako
San Pedro jaietako egitarauak bertan burututako ekintzen berri ematen
du, ezin bestela izan. Urte horretan San Pedroak ekainaren 28tik
uztailaren 7ra bitartean ospatu ziren, jai egunak ekainaren 28, 29, 30
eta uztailaren 1 eta 7 izanik. Azken egun honek “errepikapen igande”
izendapena jasotzen zuela ikusi dugu.

Egitarau
honetan jaiei hasiera ematen dien ohiko txupinazoa ez aurkitzeak
harritu gaitu. Pentsatu baino ohitura berriagoa dela dirudi. Izan ere,
urte horretan, Lizarrako dultzaineroek lagunduriko buruhandi eta
erraldoien kalejirak eman zion hasiera jaiei. Ekintza desberdinez
beteriko jai egunak etorri ziren jarraian. San pedroetan ohikoak diren
elizkizun, pilota partidu, diana, dantzaldi eta su artifizialez gain,
argazki eta Langile Eskolako ikasleen lanen erakusketak, San Pedro
egunari ongi etorria emateko danborrada nagusia, txirrindulari
lasterketa, plater-tiroketa lehiaketa, batel estropada, sokamuturra,
jokoak eta ahate eta antzara lasterketa besteak beste.

1957ko
San Pedro jaietako egitarauaren orriek, ordea, beste zenbait informazio
ere eskaintzen dituzte. Hala nola, garai hartan Zumaian zeuden enpresa,
jatetxe, kafetegi eta saltokien ispilu bezala agertzen da. Izan ere,
jaietako programaren orriak iragarkiak txertatzeko leku ezin hobeak
ziren. Herriko etxe guztietara iristen den zerbait izanik, norberaren
negozioaren promozioa egiteko aukera paregabea dira. Kasu honetan,
denbora gutxian, kontuan izan 60 urte besterik ez direla pasa, Zumaia
zenbat aldatu den konturatzeko balio izan digu. Batzuk oraindik
gogoratuko dira egitarauan iragartzen diren zenbait enpresa eta
zerbitzuetaz. Gaztetxoenak, ordea, Zumaia ezezagun bat topatuko dute
egitarau honen orrietan. Izan ere, agertzen diren saltoki eta enpresa
bat edo beste oraindik edo orain gutxi arte martxan egon den arren,
gehienak desagertu dira.

Alde batetik Zumaiako industri iragana gogora ekartzen duten enpresen iragarkiak ditugu: Carmelo
Unanue S.A., Julian Eguiguren, Cementos de Zumaya S.A., Talleres
Mecanicos Beal, Autornifer S.A., Carmelo Echave, Otto Holke, Simon
Olaizola, Balenciaga S.A., Francisco Aizpurua, Mendiaraiz, Yeregui
Hermanos S.A., Conservas Ortiz, S.A., Artaza y Compañía, eta abar.

Bestalde, Zumaian zeuden zerbitzuei buruzko iragarkiak: Juan Cearreta alokatzeko bizikletak eta mota guztietako konponketak, Viuda de Aguinagalde jatetxea, Juan Goicoechea eta Fermin Lopez Sarasa ardo salmentak, Venancio Múgica eta Juan Olaizola ileapaindegiak, Hotel Zumaya, Foto Gar, Juan Solano Uriarte dentista, Jose I. Otaño Farmazia eta laborategia, Otaño drogeria eta opari denda, Gau-Chori Sagardotegia, Artadiko Chiquito taberna jatetxea, Gran Hotel y Cine Amaya, Valentin Manterola elektrikaria, Francisco Berasategui denetariko denda, Jose Corta okindegia, Lopez Txurro eta izozki egilea, Alberdi gozotegi eta denda, Sarra taberna, Leoncio Mugica burdindegi eta alokairuzko kotxe zerbitzua, La Zumayana txurro-denda, Uranga Hotela, Martiarena inprimategia eta abar luze bat.

Baina
iraganeko Zumaia ezagutarazteko elementu bat izateaz gain, 1957ko San
Pedrotako egitarau honek azken ezusteko bat gordetzen du orrien artean.
Jaietako egitaraua agertzen den orriekin txertatuta, garai hartan udalak
gauzatu nahi zituen hiru egitasmoen ilustrazioak topa ditzakegu.
Lehenengoa egin zaigu bitxiena eta uda garairako egokiena: paolazpian
itsasoko urez beteriko igerileku naturala. Ideia hau behin baino
gehiagotan entzun izan da Zumaian, baina honen inguruko ilustrazio bat
ikusten dugun lehen aldia da. Ziur irakurleari ere bitxi zein eder
suertatuko zaiola. Bigarren ilustrazioa egungo Amaiako Plazarekin bat
etorri daitekeela dirudi. Bertan “Plaza de Galvez Cañedo, calle de
enlace a la carretera de Izurun” irakurri daiteke. Hirugarren
ilustrazioak, hobeto esanda hirugarren elementuari dagozkion hiru
ilustrazioak, eraikin erlijioso bat erakusten dute. Bertan ez da inolako
aipamen argigarririk ageri eta ezin izan dugu elementua guztiz
identifikatu. Arritokieta baseliza izan daitekela pentsatu dugu, baina
ezin 100% ziurtatu. Ea ilustrazioak ikustean zuek identifikatzeko gai
zareten!

Oihana Artetxe

Sylvain Savoia

Les esclaves oubliés de Tromelin

Dupuis, 2015 (Aire Libre)

Orain dela aste batzuk Garbiñe Ubedak komikia eta historiaren arteko loturaz idatzi zuen http://www.berria.eus/www.berria.eus/paperekoa/1812/038/001/2017-06-23/fikzioa_da_bidea.htm

Ubedari berari esker Les esclaves oubliés de Tromelin zirarragarria
eskuratu dugu. Komiki honek Garbiñek egindako galdera askori erantzuten
diotelakoan gaude. Istorio txiki bat ekartzen du gogora Savoia
komikilariak, Historia handiak ezkutatzen duen zati argigarri
horietakoa, hain zuzen ere.

Ahoa
betetzen dugu gure deskubrimenduekin, gure arbasoen griñarekin, gure
abenturarako izpiritua, munduan zehar barraietu dugun zibilizazioa, gure
mariñel ausartak…

Gure burua horrela ezaugarritu dugu. Compagnie française des Indes Orientales elkargoaren 1760ko bidaia honek, baina, horren atzean zegoena uzten du agerian.

1700
metro bider 700 metroko uhartea, 8 metroko altuera gehienez, koralez
eta ondarrez osatua, nabigazio bideetatik aldenduta… L’Utile itsasontzia han jo zuen hondoa. Eskifai txuriak han utzi zituen esklabuak, 15 urtez.

Gordinkeria eta lukurreria batetik; bizi irauteko grina eta gaitasuna bestetik.

Savoiak
berak uhartean izan zen, indusketa arkeologiaren lekuko. Bere
kontakizunak are gordinago bihurtzen du gertatutakoa. Izan ere, bere
bizipena eta orain dela 250 urte han 15 urtez bizirik iraun zutenena
alderatzea ezinbestekoa egiten da. Autoreak ez du egiten. Irakurleak
egiten du.

Gizatasuna Europan jaio omen zen garai horretan.

David Zapirain

Udal
aktek populazio gune bateko arduradun edo gobernuaren akordioak
islatzen dituzte. Askotan, hauek tokian tokiko edo unean uneko kezken
ondorioz sortutako erabaki eta akordioak dira. Baina hauez gain, udal
gobernuek bazituzten ohikoagoak ziren kezkak edo gaiak, maiztasun
handiagoz esku artean zituztenak, hamarkada edo mendeen poderioz
eguneroko bihurtu zirenak edo etengabeko kezka zekartenak.

XVII.
mende erdialdetik aurrera hainbat gertakari saihesteko edo halakoei
aurre egiteko neurriek formaltasuna hartu zuten: nolabaiteko bilduma
antolatu bat osatu zuten, inprimatu eta argitaratu arte. Dokumentu hauek
gobernu onerako auto izenez ezagunak ziren. Prozesu honetan guztian
erdibideko fase bat ere egon zen, unean uneko xedapenetatik txukun
bilduta egon arte. Hau udal aktetan argi dakusagu; izan ere,
udalbatzaren erabakiak biltzen dituzten liburuetan, horiek jendaurrean
jakinarazteko meza garaia baliatuz.

Oiartzunen
halakoak urteko lehenengo egunetan egiten ziren. Jarduna ekitearekin
batera, udalbatza berriak hainbat mandatu ematen zituen zenbait
jokamolde, jokabide, jarduera edo begi onez ikusten ez ziren ohitura edo
usadio debekatuz edo arautuz. Hori zen gobernu onerako autoen helburu
nagusia. Agintarien xedea elkarbizitza ona bermatzea zen, beti ere
garaiko gizarte katolikoaren baitan. Gehienetan izaera orokorra zuten.
Beste batzuetan, eta gureari dagokionez, Oiartzunekin zerikusia zuten
kontuak ziren, bailaran espreski gertatutakoei zegozkienak.

Artxiboan
gordetzen diren lehen akta-liburuetatik aurrera ikus daitezke. Honek
garaiko gizarteari buruz berebiziko informazioa ematen digu:
aspaldikoenek beren horretan bazirauten, aldaketarik izan zuten, xedapen
berriak sartu baziren… Errepikatzeak islatzen du debekuek oso eragin
mugatua zutela. Mendeen poderioz gauza batzuk ez direla aldatu ematen
du; gaur egunean pairatzen ditugun arazoen antzekoak edo aurrekari
moduan ikusi ditzakegu.

Armak eta kera deiak

Armak
soinean eramatearen debekuak ia lehenengo akta liburuan azaltzen
zaizkigu: 1658tik aurrera. Askotan su-armak izaten ziren helburu nagusia
(eskopetak, karabinak edota pistolak), baina txokolantzak,
pordoi-ziriak, daga luzeak, sastagai edo labanak ere aipatzen ziren.

Agidanez,
armak zorroetatik ateratzea arras arrunta zen, aitzakia edozein zelarik
ere. Baziren, halakoak jazotzea laguntzen zuten giroak, taberna eta
jokoari lotutakoak kasu. Horregatik, emakume-tabernari zein bentariei
iluntzean kartarik ez ematea agintzen zitzaien; neguan 20:00etatik eta
udan 21:30etik aurrera. Ez zen momentu bakarra: meza eta ofizio sakratu
garaian ere naipe eta pilotan jokatzea debekatua zegoen.

Jokoa
eta alkohola konbinazio latza ziren gertakari bortitzak emateko.
Horregatik, tabernari eta bentariei kera dei edo etxeratzeko aginduaren
ondoren pattarra edo ardoa eman edo saltzea debekatzen zitzaien,
erosleak bere etxerako bideratua ez bazuen. Era berean, dei horren
ondoren jendea apopilo hartzea debekatua zuten, eta 1688an apopilo
arlote, alfer edota ogibiderik ez zuen inor ez zuten hartuko. Arlote eta
eskaleei lan egitea agintzen zieten aginduak ere bazeuden (1694).

Eliza ingururako debekuak

Liskarrak
sortzea eta mokoka aritzea ez zen joko edo taberna kontua bakarrik.
Hala, kalean oihuka eta zalapartaka gauez aritzea debekatua zegoen, eta
Abemaria (iluntze garaia) eta eliz ofizio garaeitan danborjoleei
danborra jotzea debekatzen zitzaien. Are gehiago, eliza kanpoan zein
barruan, garaiko herri zein gizartearen espazio sakratuena zen horretan,
edota bere inguruetan ere, hilerrian kasu, zalaparta sortzea ohiko
kontua omen zen. Hori saihesteko hainbat xedapen eman ziren: hilerriari
dagokionez, bertatik jendea suilak edo saskiak buru gainean zituztela
igarotzea debekatu zen. Harrigarria gerta dakiguke, ordea, tenpluari
dagozkionak: elizan ezin zen ilea bilduta edo zarata handia ateratzen
zuten eskalapoin zapatekin ibili. Gizon eta emakumeak elkarrekin
esertzea ere etengabe debekatu zen: elizako koroazpian, bankuetan edo
hilerrira zihoazen eskaileretan ezin ziren bi generoak nahastu. Era
berean, elizako atea egunsentira arte ez zabaltzea adostu zen 1699an eta
1700an, gazteek hamaika kalte sortzen baitzituzten barrura sartzean.

Elizaren
errespetagarritasuna tenplua beraien bizimoduaren ardatz nagusitzat
zuten horien jokabideengatik hasten zen. Trentoko Kontzilioa ospatu eta
mende luze batera gurean, horren katolikoa zen euskal gizartean
elizgizonen portaera morala nahiko zalantzagarria zen. Oiartzunen
emandako xedapenak argiak dira. Gutxienez 1691 eta 1694 urteetan apaiz
eta gizon ezkonduen ohaideak Bailaratik atera daitezela agindu zen: “que
ninguna muger corruta amenzabada o que de mal exemplo con hombre
clérigo, casado o con otro de qualquiera estado, salga d’este valle
dentro de nube días con apercebimiento que se sacarán publicamente de
dicho balle”. Beste askotan bezala, araua ez zihoan gizonen aurka,
emakumeen aurka baizik.

Ordutegiak eta garbitasun-kontuak

Gaur
egun bitxikeria moduan ikus dezakegun kontuetako bat ordutegia da.
Ezkilen joaldiak ziren ordutegi eta gertakariren berri ematen zutenak.
Agintariek eguneroko bizitza arautzen zuen ordutegia ezarri zuten,
eguzki-argia ardatz zuena. Pazko Astearen arabera arautua zegoen: ordura
arte 20:00etan zen deia; ordutik aurrera, eguna luzatzen zela
profitatuz, 21:30ean. Ez zen beti horrela izan: 1696 urtean neguko
ordutegia 19:00ak arte zen eta udakoak 20:00etan zuen muga. Horrez gain,
bazegoen ordutegi berezirik: neska gazteei kera aginduaren ondoren
etxeratzeko agindua eman zitzaien behin edo behin (1699). Bereziena
morroi, soldatapeko gazteei edota nerabeei zuzendutakoa zen. Besteena
baino goiztiarragoa zen: 18:00etan eta 20:00etan (1686) edo 19:00etan
eta 20:00etan (1694). Talde hau arauen jo-puntu zen; besteak beste,
ezkondutako gizonek eta agureek gauez eta tabernetan mutilekin tratu edo
jokoan aritzea debekatu zuten; 1700 urtean zera agintzen zen: “que los
mozos que están a soldada y los que están debajo de la patria potestad
se recogan para la hora de la queda en el invierno y en berano como se
oseruaua antes (…) y que los hombres casados y ancianos de noche en
tauernas ni en otras partes no tomen conuersasión de juego ni otro con
los mozos ni de los que están a soldada”.

Era
berean, garbitasuna, osasuna eta txukuntasuna bilatzen zituzten
neurriak zeuden. Besteak beste, edateko ura hartzeko erabiltzen ziren
iturrien garbitasuna bermatu nahi zen, bereziki Elizaldekoa. Horregatik
arropa, liho, pitxar, galdara, suil, arrain, barazki edota haragia
garbitzea, edota gauzak botatzea debekatu zen; 1662an, adibidez, arraska
erabiltzea agindu zen.

Norberaren
baratzeetan herriko jendeak egiten zituen lapurretak saihesteko sendi
edo familia bakoitzak bere baratze propioa izatea agindu zen; antza
denez, merkeago, azkarrago edo erosoagoa zen besteen kontura jatea,
lurra erein eta zaintzea baino.

Iago Irixoa

Gerra
Zibilaz hitz egiten dugunean beti datorkigu burura berriena, XX.
mendean gertatu zena eta gaur egun oraindik guztien ahoan dagoena
Memoria Historikoari esker. Honetaz gain, ordea, gertatu dira beste hiru
Euskal Herrian eragin zuzena eta handia eduki dutenak baina
kronologikoki urrutiago dauzkagunak, izan ere, XIX. mendean gertaturiko
gerra karlistek gure lurretan liskar garrantzitsuak eragin zituzten.
Hemen aurkeztuko dugun dokumentua lehenengo karlistadan hil ziren
Villabonako herritarren zerrenda bat da, datu pertsonal desberdinak
jakinarazten dituelarik.

Lehenengo
Gerra Karlista 1833 eta 1940 urteen bitartean gertatu zen eta nahiz eta
estatu mailakoa izan, iparraldean gertatu ziren gatazka gogorrenak,
Euskal Herrian eta Katalunian batez ere. Fernando VII. hil zenean 1830
urtean, ondorengotzarako Santzio Pragmatikoa ezarri zuen emakumeak ere
erregina izan ahal izateko, ez baitzuen semerik eduki. Hil ondoren
ordea, bere anaia zen Karlos Maria Isidrok ez zuen Isabel II.a onartu
eta bere burua errege izendatu zuen. Honek eman zion hasiera lehenengo
karlistadari. Alde batetik beraz, karlistak edukiko ditugu,
absolutistak, antzinako erregimenaren aldekoak eta foruen aldekoak,
herritar xumeek osatzen dute talde hau batez ere; eta beste aldetik
isabeldarrak, liberalak, elizaren boterea murriztearen alde daudenak,
burgesak egongo dira hauen artean.

Euskal
Herrian beraz, eta batik bat Gipuzkoan, Donostia izan ezik gainontzeko
herri gehienak karlisten alde egongo dira foruak babestu nahian. Edonola
ere, pixkanaka plazak galduz joango dira, horrela, Hondarribia,
Oiartzun, Andoain edo Irun galduko dituztelarik. 1836 urteko maiatzean,
Donostia setioan zegoen eta karlistak aurrera eginez zihoazen.
Isabeldarrek ordea, atzerriko herrialdeen babesa zuten, izan ere,
Frantzia, Ingalaterra eta Portugal Isabel II.aren eta liberalismoaren
aldekoak ziren. Horrela gauzak, ingelesek laguntza bidali zuten eta
Kontxako badian maiatzaren 5ean Phoenix eta Salamander gerraontziak
erasorako prest egongo dira. Bataila gogorra izan zen isabeldarrek
irabazi zuten hau, hildako askorekin, beste batzuen artean, Jose Antonio
de Echeverria, 5. batailoiko soldadua, Bartolome eta Mª Francisca
Urangaren semea, baserritarra, 21 urtekoa. Karlistek orduan, Hernanira
atzera egin behar izango dute eta Donostiako isabeldarrek, ingelesek
zuzenduta hemendik aurrera, eraso egitea erabakiko dute Ametzagaina
zeharkatuz. Ametzagainako liskarren lekukoa bada gure dokumentua, hor
erori baitzen Juan Jose eta Mª Francisca Isasaren seme zen Jose Antonio
Beñaran artilleroa 21 urterekin 1836ko irailaren 5ean. Hilabete batzuk
beranduago, 1837ko martxoan Oriamendiko gatazka emango da eta ingelesek
Donostiara atzera egin beharko dute.

Esan
beharra dago hala ere, aurkezten ari garen zerrendan agertzen diren
gizon guztiak ez zirela batailetan hil edo gatazken ondorioz jasandako
zauriengatik. Batzuk preso egonda hilko dira. Ignacio de Eguino
Villabonan bertan egin zuten preso 1834ko urtarrilaren 14an eta
Santanderren urriak 9an hilko da askatasuna lortu gabe. Beste batzuk
“peseteroek” erailko dituzte, Francisco Eguibar eta Jose Miguel Genoa
kasu. Lehenengoa 18 urtekoa eta beste anai bat gerran edukiko duelarik,
Segura inguruan hilko dute 1835 urte hasieran; eta bigarrena,
konfidentea, Lizartzako aduanan urte berean. Karlisten artean
“peseteroak” izenarekin ezagutzen ziren Isabel II.aren alde borrokatzen
zuten boluntarioak, egunean pezeta bat irabazten zutelako. Honetaz gain,
“txapelgorri” izena ere jasotzen zuten, janzten zuten txapel
gorriagatik.

Villabonako
artxiboan baditugu hainbat dokumentu Gerra Kalistak gai dituztenak.
Beste batzuen artean 1875 urtean, mikeleteekin bat egiteko 40 eta 50
urte bitarteko herritar boluntarioen izen emateak (sig. 72-19) edo 1876
urteko herriko karlisten zerrenda bat (sig. 611-01) aurki ditzakegu.
Oraingoan hemen aurkezteko ordea, beste bat aukeratu dugu. Honetan
lehenengo karlistadaren garaian eta 1837ko abuztuaren 12 arte gatazkan
edo jasan zituzten zaurien ondorioz ospitalean hil zirenen zerrenda bat
aurkezten zaigu. Dokumentu honetan gizon bakoitzari buruzko datu
desberdinak adierazi dira, lehenengo gauza jaioterria izango da eta
ondoren izen abizenak, Andoaingo bat izan ezik, Villabona eta
Zizurkilgoak denak, hortaz, hasierako aurkezpen bat izango da. Ondorengo
bi kolometan armadako informazioa eskaintzen digute, parte hartu izan
zuteneko batailoia eta klasea, gehienak soldaduak, baina badaude zenbait
sarjentu, kaporal, konfiantzazkoak edo konfidenteak eta artilleroak
ere. Hurrengo koloma “Media filiación y circunstancias” deitzen da,
oraingoan gurasoen izenak, bizi zen etxearen izena, beste anaiaren bat
zuen ala ez eta horrek gudan parte hartu zuen ala ez, lanbidea eta adina
emango dizkigute, orokorrean nekazariak eta 18 eta 35 urte bitartekoak.
Azkenik, nola, noiz eta non hil ziren esaten digu dokumentuak.
Gipuzkoako herri desberdinetan gertaturiko liskarrak aipatzen dira
hemen, Hernani, Tolosa, Bergara, Ibarra, Amezketa, Villabona, Getaria,
Donostia, Berrobi, Ametzagaina, Hondarribia eta Urnieta; baita
Gipuzkoatik kanpoko beste bataila batzuk ere: Urduña, Santander,
Lizartzako aduana eta Bilboko setioa esate baterako.

Dokumentu
baliogarria beraz eskuartean dugun hau ere bai, bai gure arbasoei
buruzko informazioa jaso ahal izateko, baita gure historiaren zati bat
islatzen duelako ere.

Amaia Mendizabal

Industria Iraultza eta
mekanizazioaren pixkanakako aplikazioarekin lan-harremanen kontzeptu
berri bat sortuz joan zen. Instituzio eta erakunde ezberdinen gai
sozialekiko kezka edo ardura geroz eta handiagoa bihurtu zen, langile
mugimenduaren bultzadaren ondorioz hein handi batean.

XIX.
mende amaieratik aurrera gai sozialei loturiko legeak ugarituz joan
ziren europar lurralde osoan zehar, baita Euskal Herrian ere. Hala ere,
euskal lurraldeetan hauen ezarpena oso geldoa izan zen, batez ere 1919
urtera arte. 1908an eratutako “Instituto Nacional de Previsión”
izenekoaren eskutik aurrerapauso nabarmenagoak ematen hasi ziren eta
1919tik aurrera Derrigorrezko Aseguru Sozialen sistema aplikatzeko lehen
pausoak ematen hasi ziren, gastu sozialaren hazkundea eraginez. 1919
eta 1935 urteen artean lau derrigorrezko aseguru garrantzitsuenak
aplikatzeko legeak atera ziren argitara, ezarpen erritmo oso
ezberdinekin: Derrigorrezko Langile Erretiroa (1919), Derrigorrezko
Amatasun Asegurua (1922), Derrigorrezko Lanuzte Asegurua (1931) eta
Derrigorrezko Istripu Asegurua (1932).

Getariaren
kasuan lehenengo eta azkeneko aseguruen aipamen zehatzak ditugu
udalbatzarretako aktetan. Lehenengo asegurua diogunean, Derrigorrezko
Langile Erretiroaz ari gara. Aseguru honen hartzaileak 16 eta 65 urte
artean eta urtean 4000 pezeta baina gutxiago jasotzen zituzten
soldatapeko langileak ziren. Legea, ofizialki, 1919an argitara atera
arren, Getariako udalbatzarretako aktetan ez da 1921eko urriaren 20 arte
inongo aipamenik egongo. Bertan Probintziako Aurrezki Kutxako
ikuskatzailearen komunikazio bat irakurtzen da, non udala, urtean 4000
pezeta baina gutxiago jasotzen duten bere langile guztiak Derrigorrezko
Langile Erretiro aseguruan izen ematera behartzen duen. 1921eko
azaroaren 5eko udalbatzarreko aktan aldiz, hartzaileak zeintzuk ziren
zehazten zuen Probintziako Aurrezki Kutxaren zirkular bat irakurri zela
aipatzen da.

Derrigorrezko
Istripu Aseguruen legea, ofizialki, 1932an argitara atera zen, eta
Getariako udalbatzarrean 1933ko apirilaren 6an aipatzen da lehen aldiz.
Bertan Derrigorrezko Aseguru Sozialen ikuskatzailearen komunikazio bat
irakurri ondoren, aipaturiko aseguruaren aplikazioa beste udaletan nola
egin zuten informatzea adostu zuten. 1933ko ekainaren 1eko
udalbatzarrean udal langileak aseguratzea adosten da “en las condiciones
más ventajosas, incluso personal de obras como obreros eventuales”.

Xabier Etxeberria

Irudia: Derrigorrezko Langile Erretiroaren hartzaileak zehazten dituen pasartea (1921-11-5). Iturria: Getariako artxiboa

2013
urtetik, Oiartzungo Udalak bertako artxiboan gordetzen den funtsen
edukia hedatzeari ekin dio. Horretarako udal mailan sortutako
dokumenturik esanguratsuenekin hasi da: udal-akta liburuekin hain zuzen
ere. Ez da ekimen berritzailea; hainbat eta hainbat herri dira funts
horien inguruan proiektu ezberdinak egin dituztenak, beti ere gure
iraganaren zati garrantzitsu eta uste baino ezezagunagoak jendearengana
hurbiltze aldera.

Dokumentazio
horri ekiteko irizpide ezberdinak eman dira, bai kronologikoki, bai
proiektuaren beraren mamitik: lana egiteko hautatutako materialak ez du
beti hurrenkera duen denbora-irizpideri izan eta, era berean, batzuetan
digitalizazioa burutu da, beste batzuetan hustuketa eta hainbatetan, bi
lanak uztartu dira: Pasaian edo Errenterian esaterako. Oiartzungo Udalak
aurretik digitalizazioari leku egin zion; aipatutako urtetik, ordea,
hustuketari bideak ireki dizkio, hau da, akta liburuetan gordetzen den
informazioaren ildo nagusiak euskarri informatiko batean islatzeari,
bertako gaien inguruko laburpenak datu base batean ipiniz. Euskara
hutsean egindako lana dugu, gainera. Azken irizpide hau azpimarratzekoa
dugu, batzuetan halako proiektuak elebidunak izaten direlako edo
aitzitik, gaztelaniaz bakarrik daude; alde batetik praktikotasuna bilatu
daiteke, aktak hizkuntza honetan baitaude eta hustuketa lanak azkarrago
egiten dira.

Lana
burutzeko ardatz kronologikoa aintzat hartu da, liburu zaharrenetik
hasi eta hurrenkera kronologikoa jarraituz. Izan ere, materialik
zaharrenak normalean irakurketa aldetik zailtasun handiagoak aurkezten
ditu. Modu honetan, 2013-2016 epean 1658tik hasi eta 1707 urtera arteko
dokumentazioa hustu da: 33 liburu, ia 7.000 orri eta 4.700 fitxa
pasatxo.

Egiari
zor, ez dira oso akta zaharrak. Hau hala izateko arrazoiak anitzak izan
daitezke: bilerak idatziz islatzeko ohitura falta, behar eza, gerrate,
sute, uholde edo bestelako gertakariek eragindako kalteen ondorioz
gertatutako dokumentazio galera… Edonola ere, horrek ez du esan nahi
dokumentazioaren muina antzua dutenik, ezta gutxiago ere.

Datozen
hilabeteotan hori frogatzeko aukera izango dugu. Udalak 2016ko
urtarrilean ateratako oharrak prentsan izan zuen oihartzunaz gaindi (1),
oraingoan beste ekimen bat abian jarri da; egindako lana ikusgarriago
egiteko asmoz eta ildo honetatik, jendeak bere herriak gordetzen duen
dokumentazioak ematen dituen aukerak helarazteko helburuaz. Horretarako,
hilero berri txikien bitartez aktetan topatutako datuei lekua egiten
saiatuko gara: batzuk ezagunak, ohikoak izango dira; beste zenbait,
aldiz, ilunagoak; hainbat eta hainbat, ustekabekoak. Guztiek, baina,
herriaren izena eta izana, iragana eta oraina ulertzen laguntzen dute.
Helburua, funtsean, jendeak “paper zahar eta zatar” moduan hartu
ditzakeen dokumentuak gaur egungo gizartean balioan jartzea da. Honela,
XVII. mendearen erdialdetik XVIII. mende hasiera arteko gertakari edo
erabakien berri emango dugu.

Aktetan
hamaika gai dira jorratzen dira. Horietan udalbatzaren ikuspegia
gailentzen da, eta bereziki bere interesak agerian geratzen dira: garia,
haragia, ardoa, sagardoa edo olioa bezalako oinarrizko produktuen
hornidura; txistularia, organojolea, erlojuzaina, medikua, botikaria edo
maisua bezalako funtsezko hainbat zerbitzuen bermaketa, udal-ondasunen
errentamendua, gastu eta beharrei aurre egiteko dirua lortzeko bideak,
bideen mantenua, basoenganako ardura… Baina horrez gain, oiartzuarren
kezka, eskaera eta arazoei buruzko berriak biltzen dira. Izan ere,
udal-batzarreen ohiko erregistroez gain, sortetan bestelako
dokumentazioa agertzen zaigu: erakunde zein pertsona ezberdinek
udalbatzari zuzendutako idatzi, eskaera, gutun eta abar, hain zuzen ere.

(1) Udaleko web-gunean 2016-I-19an eskegi zen oharra ikusteko: http://oiartzun.eus/eu/Iragarki_Taula/Udal_berriak/20160119/Artxiboaren_hustuketa_euskaraz_hutsez_egiten_ari_da_Udala_lehenengoz).
Bertako, eskualdeko zein Gipuzkoako hainbat hedabideek ere, notiziaren
berri eman zuten. Besteak beste, Aski Prexko-k, 137. zenbakian (2016ko
urtarrila) (https://issuu.com/oiartzungoudala/docs/137_ap); Oarsoaldeko Hitza-k, 19an bertan (http://oarsoaldea.hitza.eus/2016/01/19/xvii-mendeko-udalen-akten-hustuketa-euskara-hutsez-egiten-ari-dira/) eta hiru egun beranduago, El Diario Vasco-k, urtarrilaren 22an: (http://www.diariovasco.com/oarsoaldea/201601/22/artxiboaren-hustuketa-euskara-hutsez-20160122000850-v.html).

Denek
dakigu nor den Louis Pasteur (1822-1895), pasteurizazio prozesu
famatuaz gain beste hainbat aurkikuntza egin zituen medikuntzaren
inguruan. Antisepsiaren gurasoetako bat izan zen, ebakuntzetan
erabiltzen zen materialaren esterilizazioari esker heriotza eragiten
zuten hainbat gaixotasun saihestuaz. Baina gainera,
infekzio-gaixotasunen ikertzaile handia ere izan zen. 1880 urtean
hegaztien koleraren inguruko ikerketak egin zituen eta 1885 urtean
amorrua (hidrofobia izenez ere ezaguna) gaixotasunaren aurkako bakuna
lehenengo aldiz frogatu zuen haur batean.

Bitartean
Asteasun Osasun Batzordeak hainbat neurri abian jartzea erabaki zuen
1867 urteko gutun batean ikusi dezakegun bezala. Hidrofobia gaixotasun
kutxakorrak hain eragin beldurgarriak zituen neurri benetan zorrotzak
proposatzen zirela. Batetik, zakurrek gaixotasuna hartu ez zezaten:
“…todos los perros de esa villa (…) se encierren por un periodo
cuando menos de 40 días (…) disponiendo acto continuo la muerte de
todo aquel que se encuentre fuera de su casa…”; bestetik, gizonen bat
kutsatua izan den ikusteko “…el hombre mordido por dicho perro será
observado todos los días por los facultativos(…) durante al menos 40
días (…) y propinándole durante dicha observación los medicamentos que
aconseje la ciencia”; eta gainontzeko aziendak kutsatu badira,
“Respecto a los ganados mordidos se reconozcan todos los días y a la
menor indicación de estar enfermos (…) se matarán sin consideración de
ninguna especie y serán enterrados con una profundidad conveniente.”

Honelako
babes neurriak hartzeko idatzitako 2 gutun ditugu artxiboan, bata 1853
eta bestea 1867 urtekoa. Azken hau da goian aipatutako neurri zorrotzak
agintzen dituena. Lehenengoan, 1853 urtekoan, behi batek zakur gaixotu
baten hozkada jaso zuela eta listua jariatzen zegoenez hil eta sakon
lurperatzeko agindu zuten, baserriko gainontzeko aziendak ere
ikuskaritzapean geratuko zirelarik.

Baina,
1889 urtean Pasteur jaunaren amorruaren inguruko aurkikuntzak ongi
ezagunak ziren. Ordundik aurrera ditugun gutunetan azienden
babes-neurriak berdinak izaten jarraitzen zuten arren, gaixoturik gerta
zitezkeen pertsonenak oso bestelakoak ziren. Honela dio gutunak: “…que
un perro ha mordido al niño José Manuel Sarasola…disponga su envío al
Instituto Pasteur de Paris o al de Ferran de Barcelona…”. Haur honen
kasu zehatzean Parisera bidali zuten gastuak Udalak eta Foru Aldundiak
erdibana ordaindu zituztelarik.

Amagoia Piá

Argazkia: Asteasuko Udal Artxiboa, 0017-02.

Zorra.
Jakina da egungo gizartean zor publikoak edozein politika gidatzeko
duen pisua erabakigarria dela. Atzera begiratuz gero, bat azkar
konturatu daiteke historiako pasarte asko ere baldintzatu dituela.

Herri-zorra
denboran zehar oso presente egon den moduan, hau gutxitzeko era
ezberdin eta ugariak erabili izan ditu estatuak. Horren adibide argia
izan zen desamortizazioa. Prozesu horren pasarte bat jasota dago udaleko
artxiboan, azken zatiarena, Madozen desamortizazioarena alegia.

1855an
atera zen argitara Desamortizazioaren Lege Nagusia, Pascual Madoz
Ogasun Ministroaren eskutik. Honen arabera, eliz ondasunak eta udal
lurrak salgai jarri behar ziren. Hala eta guztiz ere, salbuespenez
betetako lege bat izan zen Gipuzkoaren kasuan (baita gainerako euskal
probintzien kasuan ere), foru aldundien eta udalen lege honekiko
aurkakotasuna zela eta. Getariako kasuan, udalbatzarretako aktek argi
erakusten dute aipaturiko aurkakotasun hau.

1856ko
maiatzaren 7ko batzarreko aktan, udalari atentzioa deitzen zaiola
aipatzen da, desamortizazio legeari lotutako ondasun zerrenda aurkeztu
ezaren ondorioz. Ez da ahaztu behar, 1836an Getariako udal artxiboa
erretzearen ondorioz mota honetako erroldak desagertu egin zirela. Hau
dela eta, Probintziako Gobernadore Zibilak, ofizio baten bidez, hiru
eguneko epean ondasunen zerrenda egin eta aurkeztea agindu zion udalari.

Hiru
egunak ondo luzatu ziren. Aipaturiko zerrenda hiru urte beranduago egin
zela islatzen digu 1859ko abuztuaren 1eko udalbatzarreko aktak.
Ondorengo ondasunek osatzen zuten zerrenda:

– Udaletxea. Hasieratik argi uzten zen besterenezina zela, herriak eraikin honen beharra baitzeukan.

–
Portuko etxola. Hau ere besterenezina zen, 1875. urterarte baitzegoen
alokatuta. 8.000 errealeko balioa zeukan, urteko 160 errealeko errenta
emanaz. Saltzekotan arrantzaleen gremioari akzioak eta etekinak bermatu
behar zitzaizkion.

– San Anton mendia. Urteko 400 errealeko etekinak ematen zituen.

–
San Anton mendiko bost etxola, arrantzarako materialen deposito modura
erabiltzen zirenak. Udal lurretan eraikita egon arren, jabetza
pribatukoak zirenez, hauek ere besterenezinak ziren.

–
San Anton gaztelua. Guda garaietan soldadu-taldeez okupatuta egon ohi
zena. Funtzioa ikusita, hau ere besterenezina izango litzateke.

Zerrendaren arabera, San Anton mendia zen salgai jarri zitekeen udal ondasun bakarra.

Xabier Etxeberria

*Irudia: Getariako Udala. http://www.getaria.eus/eu/content/arrantza-eta-arrantzaleak

San
Telmo jaiak direla eta, apirileko artxiboari buruzko idatzia
itsasoarekin edo arrantzarekin lotutako gai baten ingurukoa egiten
saiatzen gara. Oraingo honetan ibai eta itsasadarretan burutu ohi zen
arrantza mota bati buruz idaztea erabaki dugu, nasen inguruan hain
zuzen. Zenbaitentzat agian ezezaguna izango da arrantza mota hau, baina
kostako eta ibai inguruetako hiribilduentzat benetan garrantzitsua izan
zen. Baina zer dira nasak?

Nasa
hitza aipatzen dugunean egungo otar-arrantza etortzen zaigu burura,
abakandoak eta otarrainak harrapatzeko erabiltzen den metodoa. Gaur
jorratuko ditugun nasak, ordea, bestelakoak dira. Ibaietan eta
itsasadarretan egur txikiz, zutabez edo hesolez eta sarez osatutako
egitura finkoak izaten ziren hauek. Hondoan tinkatutako egurrezko
hesolak ziren egitura honen hezurdura. Hesolen arteko tartea egur
txikiekin egindako sare-hesi moduko batekin ixten zen, inbutu formako
eremu itxi bat osatuz. Inbutu honen lepoan arrainak harrapatzeko poltsa
formako sare bat zabaltzen zen. Gehien bat izokiak harrapatzeko
erabiltzen ziren, baina baita beste arrain mota asko ere. Ibai eta
itsasadarretan eraikitzen ziren egurrezko egitura hauek diru-sarrera
garrantzitsuak eskaini zituzten.

Nasa
baten inguruko lehen datuak 1416an aurkitu ditugu Zumaian,
hiribilduaren eta Getariaren artean Urolako kanalaren erabileraren
inguruan adosten den hitzarmenean hain zuzen. Dokumentu honetan, Urolako
kanalean partikularren batek “cierta naza esttacada” eraiki zuela
aipatzen da. Hau dela eta, Getaria eta Zumaiak “ttrattaron e firmaron
que estta la dicha esttacada e naza faga derrivar el dicho concejo de
Zumaia a su propia costa e manera que la ottra esttacada no pueda para
perjuicio al uso de navegar”. Hitzarmen honetan gainera, ibaian
aurrerantzean nasak eraikitzea galarazi zen.

Ibai
eta itsasadarraren eta bertako baliabideen zaintza eta kontrol honek,
Zumaiako kontzejuari bertako ustiapena monopolizatzeko aukera zabaldu
zion. 1584an idatzitako udal-ordenantzetako 59. puntuak horrela dio:
“Que ningún vecino ni estraño, sea osado de hechar treinas, ni red
barredera, ni hacer cerradas en los ríos, ni costa de esta villa, sin
licencia del Alcalde y Regidor de ella”. Aipatutako monopolio honen
adibide, 1584rako hiribilduaren ondasunen artean nasak topatu ditugu.
Urte horretan, Zumaiak zituen ondasunak ikuskatu zituztenean,
Dornutegiko eta Mantzisidorko nasak aipatzen dira, biak Oikia inguruan.

Nasen
ustiapena errentan ematen zen enkante publiko bidez eta, askotan,
diru-sarrera nabarmena izaten zen. Hori zen, adibidez, Orio eta
Usurbilgo hiribilduen kasua XV. mendetik gutxienez. Arrantza mota honen
garrantziaren adibide garbia, XVI. mendeko lehen hamarkadetan, nasetan
burutzen zen arrantza Orioko kontzejuaren diru sarrera nagusia izan zela
dugu. Hau kontutan izanda eta Zumaiarentzat onuragarria izan zitekeela
jakinda, 1585ean Alkateak hiribilduko kanalean nasa berri bat
eraikitzeko proposamena luzatu zuen udalbatzarrean. Gainera, Zumaiak
zituen herriko mendietan bazen nasa berria eraikitzeko beharrezko
hesolak lortzeko nahikoa egur. Udalbatza alkatearekin bat etorri zen eta
Zumaiako nasa berria non eraiki erabakitzeko Orioko edo Usurbilgo maisu
nasagile baten laguntza bilatzea adostu zen.

Ia
hilabete beranduago, Mari Joan Arriola Orioko maisu nasagilearen
laguntzaz, nasa berria eraikitzeko gunerik egokiena Olazabal etxea baino
goragoko ingurua zela zehaztu zen. Momentuz ezin izan dugu ingurune
hori identifikatu, eta kontuan izan behar dugu ez dela XVII. mendekoa
den Olazabal idazkariaren jauregiarekin nahastu behar, baina ziurrenik
herri gunetik gertu egongo zen. Arriolak nasa uda baino lehen
eraikitzeko gomendioa luzatu zion udalbatzari eta hala erabaki zuten.
Nasaren eraikitzearen ikuskaritza Orioko maisu nasagileari eman zitzaion
eta beharrezko egurra herriaren ondasun zen artaditik ateratzeko
baimena, ahalik eta kalte gutxien egin zezan zehaztuz. Nasa berri
honekin Zumaiak beste nasa bat gehitu zuen bere ondasunetara.

Oihana Artetxe

*Irudia: “Ibai eta itsasadarretako arrantzarako nasa”. Iturria: Dideroten Entziklopedia (http://encyclopédie.eu/).

Gaur egun normaltzat hartzen dugu taberna batera joan eta bertan plater konbinatuaren eskaintza topatzea. Behin baino gehiagotan menu oso bat jateko gogo edo beharrik ez eta plater konbinatua hautatzen dugu. Otordu oparo eta ogitartekoaren arteko aukera orekatuena izaten da. Aukera hau, ordea, nahiko berria da gure artean eta, ziurrenik, bat baino gehiago harrituta geratuko da eskaintza honen sorrera ezagutzean.

1936ko urriaren 30ean “Plater bakarraren eguna” izeneko neurria ezarri zen Espainian dekretuz. Erabakia Gobernadore Zibilek jakinarazi zieten lurraldeko Udalei eta azaroaren 15ean jarri zen martxan. Zumaian azaroaren 7ko udalbatzarrean jakinarazi eta onartu zen, maitasunez beteko zuten neurria zela adieraziz. Izan ere, egun hau ospatzeari muzin eginez gero Mugimenduaren kontrakotzat hartu eta zerrenda beltzetan sartzeko edo isuna jasotzeko arriskua zegoen. Baina, zer zen “Plater bakarraren eguna”?

Gerra Zibilean altxamendua burutu zuen bandoak ezarri zuen neurria izan zen. “Plater bakarraren eguna” delakoa hilabeteko lehenengo eta hamabosgarren egunean ospatzen zen. Egun horietan taberna, jatetxe, ostatu eta hoteletan plater bakarra jateko eskaintza egiten zen menu oso baten kostuan. Hau da, bezeroek lehenengo eta bigarren platera eta postrea jango balute bezala ordaintzen zuten, baina praktikan plater bakarra jaten zuten. Eskaintzen zen platera zopa, haragia, arraina edo edozein eltzekari izan zitekeen eta postrearekin laguntzen zen. Apurka, plater bakar hori egungo plater konbinatuaren antzerako zerbait bihurtzen joan zen. Menu baten lehen eta bigarren platera izan zitezkeen jakiak plater bakar batean eskaintzen hasi ziren.

Zumaiako lehen “Plater bakarraren eguneko” diru-bilketa 1936ko azaroaren 16ean egin zen eta 547,85 pezetakoa izan zen. Zerrendan ikusten denez, diru-bilketa kalez kale antolatzen zen. Kale bakoitzeko taberna, jatetxe, ostatu, hotel eta bizilagunek emandako dirua agertzen da bertan zehaztuta.

Denborarekin, “Plater bakarraren eguna” delakoari “Postrerik gabeko eguna” gehitu zitzaion. 1937ko uztailaren 30eko Gipuzkoako Aldizkari Ofizialean jakinarazten denez, bi egun horiek astero bete behar ziren. Hortik aurrera, lehena ostiraletan ospatuko zen eta bigarrena astelehenetan. Egun horiei zegokien diru bilketa, berriz, berdin egiten jarraitu zuten, hilabete bakoitzeko 2. eta 16. egunean. Dirua Espainiako Bankuan sartu behar izaten zen hilabete bakoitzeko 25. egunean. Gainera, otorduak ematen zituztenek, egun bakoitzeko bezeroen zerrenda osatzeko agindua zuten, inolako iruzurrik egon ez zedin.

Hasiera batean, diru-bilketa egiteko ardura herriko Sección Femenina delakoak zuen. Horren adibide dugu artxiboan topatutako 1939ko urtarrilaren 16ko agiri bat. Bertan, bi egun hauetako diru-bilketa egiteaz arduratzen ziren andereñoen izenak agertzen dira, zerbitzu horregatik domina eman zitzaiela zehaztuz. Egun horietan lortzen zen etekina ongintzara bideratzen zen. Herri bakoitzean “Plater bakarreko egunarekin” bildutakoaren erdia Fondo de Protección Benéfico Social delakora joaten zen eta beste erdia, “Postrerik gabeko eguneko” bilketarekin batera, Subsidio pro-combatientes delakoaren alde.

1940an “Plater bakarraren egunaren” zerbitzua jatetxe eta hoteletara mugatu zen. 1941eko otsailetik aurrera berriz, diru-bilketaren kontabilitatea kontu-liburu zehatz batean eramateko agindua eman zen. Zumaian, kontu-liburu horren ardura bertako sorospen batzordeko lehendakariak izan zuen. Zumaiako artxiboan 1936-1941 urte bitarteko “Plater bakarraren eguneko” eta “Postre gabeko eguneko” zerrenda guztiak daude gordeta.

Oihana Artetxe

Irudia: “Plater bakarraren eguneko” ordainagiri bat da.

Egin
ditugun azken bi idatziak herriko erlojuaren ingurukoak izan dira. Bi
kasuetan erlojuaren makineriarekin lotura izan dute. Herriko erlojuaren
inguruko trilogia osatuko duen idatzia izango da hau, baina oraingoan,
erlojuaren esferarekin izandako gorabeheren berri eman nahi dizuegu.

Zumaiako
herri erlojuari buruzko lehen aipamenak XVI. mendekoak direla erakutsi
genuen trilogiako lehen artikuluan. Erlojuaren esferari buruzko lehen
aipamenak berriz, 1903ko irailaren 10ekoak dira. Kontuan izan behar
dugu, erlojuak berak esfera txiki bat eramaten zuela makineriarekin
batera, baina oraingo honetan, kanpandorreko esfera handiari buruz ari
gara. Egun horretan erlojuari kristalezko esfera bat jartzeko erabakia
hartzen da, gauez ere zer ordu den ikusi ahal izateko. Garai horretan,
Udalak Benito Yeregui erlojugilearekin zuen erlojuaren mantenimendurako
eta konponketarako hitzarmena. Hau horrela, Benitori eskatu zitzaion
erlojuaren esfera berria eta hura non jarri erabakitzeko ikuskatze lana.

Ikuskatze lanak
1903ko azaroan egin ziren eta erlojuaren kristalezko esfera 1904ko
apirila bitartean jarri zen. Baina kanpandorreko erlojuaren esfera honek
ez zuen denbora gehiegirik iraun jarritako tokian. 1907ko otsailaren
14an ospatutako udalbatzarrean, bi egun lehenago eta inolako zergati
garbirik gabe, erlojuaren esfera txiki-txiki egin zela jakinarazten da.
Gertaera honen aurrean, udalbatzak Benito Yereguiri hots egin zion
esfera berri bat eskatuz. Honek, apurtutako esferaren berdina jartzeak,
325 pezeta kostatuko lukeela jakinarazi zuen. Benitok momentua
aprobetxatu zuen kostuaren igoera txiki batekin erlojuaren konponketa
orokorra egiteko proposamena luzatzeko eta konponketa honen ondorioz
erlojuak 5 urteko bermea izango zuela jakinarazteko. Oraingoan, Udalak
esfera berria eta erlojuaren konponketa egiteak kostatuko lukeenaren
aurrekontua eskatu zion Benitori. 1907ko martxoan jarri zitzaion esfera
berri hori herriko erlojuari.

Badirudi,
Benito Yereguik kanpandorrean jarritako bigarren esfera honek 1923 arte
iraun zuela. Urte horretan esfera egiteko eskaera Gasteizko Viuda de
Murua etxeari egin zitzaion. Nazioartean ezagun bihurtu zen urtzaile eta
erlojugile etxea zen hau. 1925-1956 bitartean 147 kanpai egin zituen,
baina erlojuak eta esferak ere lantzen zituen. Etxe horrek egindako
esfera Jose Manuel Balenciaga y Compañía enpresak jarri zuen
kanpandorrean. 1949an berriro beste esfera berri baten beharra islatzen
da udal-aktetan, badirudi 1923an jarritako esfera ere apurtu zela.
Aurrekoan bezala, oraingoan ere Gasteizko Viuda de Murua etxeari eskatu
zitzaion esfera berria egiteko aurrekontua.

Ikusi
dugun bezala, esferak maiztasun handiz eman zizkion buruhausteak
Zumaiako herriari. Hau horrela, Viuda de Murua etxeak bi aukera aurkeztu
zizkion oraingoan Udalari. Lehenengoa, aurrekoetan bezala, erlojuaren
esfera zati bakar batean egitea. Bigarrengoa, -eta hauxe gomendatzen
zuen etxeak-, esfera berriro apurtu ez zedin, pieza bakarrean egin
beharrean hamahiru zatitan egitea. Horrek, esferaren garraioa eta
kokapen lanak ere erraztuko zituen. Hamahiru zatitan egindako esferak
3600 pezetako kostua zuen, Gasteizetik Zumaiako tren geltokira
garraiatzea eta kanpandorrean jartzea barne; gauza bera baina pieza
bakar batean egiteak, 4100 pezetakoa. Udalak, adituen gomendioei
jarraiki, hamahiru zatitan egindako esferaren eskaera egin zuen.
Bazirudien hau izango zela esferaren buruhausteekin bukatuko zuen
erabakia, baina Zumaiako Udalak azken ezusteko bat izan zuen. 1951ko
abuztuan Viuda de Murua etxeak bidalitako eskutitz bat jaso zuen,
eskaeran gaizkiulertu bat egon zela adieraziz eta esfera hamahiru
zatitan egin ordez zati bakarrean egin zutela jakinaraziz. Udalari,
pieza bakarrean egina zuten esfera onartzeko eskaera egiten zion
Gasteizeko etxeak. Udalak, ordea, herriko erlojuaren esferak ematen
zituen arazoak albo batera uzteko gogo bizia zuen eta horretarako
hamahiru zatitan egindako esfera nahi zuela aldarrikatu zuen. Ez zuen ba
Viuda de Murua etxeak berak gomendio hori egin! Azkenean, itxuraz,
eskatutako esfera berria 1951ko abendua eta 1952ko urtarrila artean
kokatu zen.

Oihana Artetxe

Irudia: Zumaiako esfera eta erlojua izan zitekeenaren antzerakoa http://felix.ares.fm/?cat=499