Dantza beti egon da festari lotuta. Euskal Dantzen kasuan, baita ekitaldi ofizialei lotuta ere. Besteak beste, dantzak harremanak sortu eta estutzeko balio duela esan daiteke. Festa eta parranda giroan, ligatzeko aitzakia ederra ere izan ohi da.

Euskal Herrian euskal dantzak dira dantza tradizionalak. Garai batean dantza horiek ziren jaietan eta ekitaldi ofizialetan dantzatzen ziren doinu bakarrak. Ez zen besterik ezagutzen. Gaur egun, ordea, dantza horiek folklorearen parte bezala ikusten ditu jende gehienak; euskal kulturaren parte bai, baina egungo festa giroan protagonismoa galdu dutela eta gero eta urrunago sentitzen direla esan daiteke.

1891-1894 bitarteko Zumaiako udal akta liburuetan, plazako dantzaldietara doinu eta dantza berriak gehitzen hasi zirenean sortutako egoeraren berri ematen duten dokumentuak aurki ditzakegu. 1891. urtean jadanik, Zumaiako plazan egiten zen dantzaldian ez ziren euskal dantzak bakarrik dantzatzen. Atzerritik iritsitako doinuek tarteka protagonismoa hartzen zutela dirudi. Besteak beste, zumaiarrak, bals doinuak dantzatzen hasi ziren.

Aldaketak, ordea, beti izaten dira eztabaidagai; batzuentzat onargarriak eta beste batzuentzat onargaitzak. Antza denez, Zumaiako alkatetzari ez zitzaizkion onargarriak iruditu dantza berri hauek eta 1891ko abuztuaren 13an bando bat kaleratu zuen “prohibiendo el vals y otros bailes que no sean peculiaren y propios del pais, en las plazas y sitios públicos de este término municipal”. Orduan Tiburcio Beobide zen Zumaiako alkate; bera izan zen dantzaldietan atzerriko doinuak debekatzeko neurriaren sustatzaile nagusia. Dantza horiek Zumaiako izaerarekin ez zetozela bat eta ez zeudela herriko ohiturei egokituak argudiatu zuten.

Neurri berria betetzen ez bazen, debekatutako doinuak dantzatzen zituztenak isun batekin zigortuko zituztela erabaki zen. Horrela gertatu zitzaion herriko gazte talde bati, 1892ko urtarrilaren 6an herriko plazan bals doinuak dantzatzeagatik bakoitzari 5 pezetako isuna jarri zietenean. Isuna jaso zutenen artean Pedro Linazisoro zegoen. Honek, egoera berriarekin eta jarritako zigorrarekin ados ez zegoenez, Gobernadore Zibilaren aurrean errekurtsoa jartzea erabaki zuen.

Garai hartan Patricio Aguirre de Tejadak zuen kargu hori eta, antza denez, Zumaiako alkatetza ez zegoen honen sintonia politiko berean. Udalbatzarrak 1892ko maiatzean jaso zuen Gobernadore Zibilaren erantzuna, Pedro Linazisorori arrazoia emanez. Honen iritziz, Udalak ez zuen dantzen inguruko araudia egiteko eskumenik. Norbanakoaren askatasunaren kontrako neurri gisa ikusi zuen Gobernadore Zibilak, eta bere ikuspuntutik balsa zilegizko dantza zintzoa zela azaldu. Beraz, Zumaiako alkatetzak hartutako neurria legez kanpokoa izan zela adierazi eta ezarritako zigorra eta araua atzera botatzeko agindua eman zuen. Udalak Gobernadore Zibilaren eskaera onartu eta bete zuen, baina kontua ez zen hemen bukatu…

Hilabete gutxi batzuk besterik ez ziren igaro Udalbatzarrean Herriko Plazan dantzatzen ziren doinuen inguruko gaia berriro jorratu zenean. Abuztuaren 1ean Beobide Alkateak berriro jarri zuen gaia mahai gainean, oraingoan, dantza berri hauek moralitatearen eta ohitura onen lotsagarri eta iraingarri zirela argudiatuz. Hau horrela, Udalak bando berri bat kaleratzea onartu zuen, herriko plazan eta leku publikoetan emakume eta gizonezkoen artean helduta dantzatzea debekatuz, eta arau berriari muzin eginez gero isunak jarriko zirela adieraziz. Oraingo honetan, udal araudiak Diputazioaren babesa jaso zuen.

Arauak arau eta debekuak debeku, Zumaiako plazan balsa dantzatzen jarraitu zen. Horren adierazle da 1893an neska talde batek jaso zuen isuna. Horien artean Remigia Olaizola zegoen. Honek, Pedro Linazisorok egin zuen bezala, Gobernadore Zibilaren aurrean errekurtsoa jarri zuen. Oraingoan ordea, Gobernadorea Udalaren alde jarri eta errekurtsoa atzera bota zuen. Dirudienez, balsa dantzatzearen kontuak kutsu politikoa zuen atzean… Aurreko urtean ez bezela, Zumaiako Alkatetza Aguirre de Tejada Gobernadore Zibilaren politikara gerturatua zen eta sintonia onean zeuden.

Zumaiarrek ez zuten amore eman eta balsa dantzatzen jarraitzeaz gain, beren kexak ministeriora bideratu zituzten. Dantzen inguruko desadostasunak 1894ko otsaila arte iraun zuten. Urte horietan gainera, herriko gaia zena Probintzian ere eztabaidagai bihurtu zen. Garaiko prentsan izan zuen oihartzunari erreparatuz, gipuzkoarren artean zalaparta handia sortu zuen gai bat izan zela dirudi. Horren adibide dira urte horietako prentsan, gai honen inguruan, behin baino gehiagotan azaltzen diren idatzi eta iritziak.

Azkenean, ministroak debekuaren kontra egin zuen eta Zumaian balsa dantzatzea legezkoa bihurtu zen.

Oihana Artetxe

*Irudia: Thomas Wilson dantza maisuaren eskuliburuko irudia

Uztaila
aurrera doa eta gero eta gertuago ditugu Salbatore jaiak. Ez da lehen
aldia lerro hauetara gai hau ekartzen duguna. Artxiboan topatutako
dokumentu batek jarri digu amua oraingoan ere eta, jaien gertutasunari
erreparatuta, irenstea erabaki dugu.

Jaietan
eta festa giroan musika beti dago presente gurean. Egun berezi hauek
alaitzeko erantzukizuna izateaz gain, burutzen diren ekitaldiak
handitasunez janztekoak ere badituzte musikariek. Horien artean,
jaietan, danbolin-jole edo txistulariak protagonismo berezia izaten
dute. Izan ere, danbolina eta txistua ezin aproposagoak suertatzen dira
soinean hartu eta, kalez kale alde batetik bestera, herria girotzen
ibiltzeko.

1956ko
Salbatoretan eta Elkanoren jaian txistulariek egin beharreko lanak
jasotzen dituen dokumentua topatu dugu gure bilaketan. Hona hemen
txistularien egitarau hura.

Abuztuak 4, larunbata:

20:00tan Buruhandi eta Erraldoiak lagundu.

Abuztuak 5, igandea:

7:00tan Alborada

9:00tan herriko kaleetan zehar ohiko Biribilketa

Gauean, musika bandarekin batera, dantzaldia

Abuztuak 6, astelehena (Salbatore eguna):

7:30tan Diana eta Alborada

9:30tan herriko kaleetan zehar ohiko Biribilketa

9:45etan udaletxe aurrean Alkate soinua (jantzi tradizionalekin)

Meza Nagusiaren ondoren, herriko agintariei elizatik udaletxerako bidean lagunduz Alkate soinua.

Ondoren, udaletxearen aurrean, Agur Jaunak agintariak desfilatzen duten bitartean.

Arratsaldean, 21:00ak arte, musika bandarekin batera, dantzaldia

Abuztuak 7, asteartea:

8:00tan Diana eta herriko kaleetan zehar ohiko Biribilketa

Arratsaldean, 21:00ak arte, musika bandarekin batera, dantzaldia

Oihana Artetxe

Ekainaren
bukaeran Aitzuri pilotaleku berriak ateak zabaldu zituen Zumaian.
Denbora behar izan du proiektuak, baina jadanik errealitatea da herrian:
Zumaiak badu pilotaleku berria.

Inaugurazio
batek beste bat ekarri digu gogora. Hau dela eta, pilotaleku berriaren
itzalean Odieta zaharrera begira jarri gara oraingoan. Jatorrizko Odieta
pilotalekua 1856an eraiki zen, Foru Enparantzan zegoen pilota-jokoa
ordezkatzeko asmoz. Badirudi ordea, 1882rako pilotalekua ez zegoela
egoera onean eta berritzeko eskaerak jaso zituen garaiko udalbatzak.
Lanak atzeratu egin ziren, Paoleko bidea eraikitzen ari ziren garai
hartan eta diru premia zegoen. Azkenean, ia osorik eraberritzeko ezohiko
aurrekontua onartzea erabaki zen. Luis Aladren arkitektoari egin
zitzaion proiektuaren eskaera, Donostiako Kasinoko arkitektoa izan
zenari.

1888ko
uztailean hasi ziren Odieta eraberritzeko lanak. Eraikin berri bat
altxatzen den bakoitzean bada ohiko zeremonia bat, lehen harriarena hain
zuzen. Zeremonia honekin eraikuntzari hasiera ematen zaio eta
autoritateek egun edo garai horretako zerbait gordetzen duen kaxa bat
jartzen dute lurpean. 1888ko uztailaren 26ko udal-aktak lehen harria
ezartzeko zeremoniaren inguruko berri ematen du. Odieta pilotalekuaren
azpian zer gordetzen den jakin nahi duzue? Ziur baietz…

Udalbatza
osoaren adostasunarekin akta bat idatzi zen eta berunezko xafla batean
txertatu. Xafla hau pilotaleku berriaren lehen silarriaren azpian kokatu
zen. Honako hau da berunezko xaflan txertatutako aktan jartzen duena:

“En
la villa de Zumaya a, veintiseis de julio de mil ochocientos ochenta y
ocho, Don Eusebio Gurruchaga alcalde presidente, Don Lino Ostolaza
primer teniente alcalde, Don Manuel Aldaz segundo teniente, Don
Estanislao Echave primer regidor y Don Andrés Balenciaga síndico regidor
han presenciado la colocación del primer sillar del nuevo frentón que
se levanta en mismo local en que existió el construído en el año 1856 y
bajo cuya piedra queda depositada esta acta firmada por los presentes.
Además de estos han presenciado el acto Don Matías Artega maestro de
obras y los canteros Don Juan María Zequería, Don Pedro José Odriozola y
otros varios. De todo lo cual doy fe, yo, el infraescrito secretario.”

Akta
hau Eusebio Gurrutxagak, Lino Ostolazak, Manuel Aldazek, Estanislao
Etxabek, Andres Balentziagak eta Fenando Truebak sinatu zuten.

Honek
kuriositatea piztu digu…. Aitzuri pilotalekua eraikitzen hasi
zirenean egin ote zen lehen harriaren zeremonia? Eta horrela bada, zer
ote da bertan gorde zena?

Oihana Artetxe

*Irudia: Zumaiako Fototeka, Zuloaga eta Ortega y Gasset pilotan jokatzen

Gaur egun automobilismo lasterketak ez zaizkigu arraro iruditzen, ez harrapatzen dituzten abiadurak ezta gu guztiontzat ezagunak diren protagonistak ere. Baina, duela 113 urte nolakoak ziren imajinatzen badugu? Eta gure herritik horrelako lasterketa bat pasatzeak ze eragin izan zitzakeen pentsatzen badugu?

Ba 1903ko maiatzaren 26an zoritxarra gertatu izan ez balitz, ondorengo hau jazoko zen: Europan, XX. mende hasieran hasi ziren kotxe lasterketak ospatzen. Garai hartan, automobilismoaren industriak garapen izugarriak lortu zituen, ehun zaldi baino gehiagoko makinak egiten hasi ziren, 130 kilometro orduko abiaduratik gora lortzen zituztenak. Zortzi urte lehenago, 1895ean, hau guztiz pentsaezina zen, non kotxeek 25 kilometro orduko abiadura aparta hartzen zuten. Lehenengo lasterketa hauek txirrindularitzakoen formatuak kopiatzen zituzten; bi puntuen arteko distantzia luzeak ziren, errepide irekian (ohizko trafikoarekin), eta etapa desberdinetan banatuak.

Honela antolatu zen Paris-Madril Europako lehen lasterketa handia, “heriotzaren lasterketa” izenez ezagutzen zena, eztabaidaz eta istripuz josita, eta ikusmin handia sortu zuena. 1.307 kilometroko Paris-Madrila hiru etapatan zatitu zen: 1903ko maiatzaren 24an París-Burdeos, maiatzaren 25an Burdeos-Gasteiz eta 26an Gasteiz-Madril. 1903ko maiatzaren 24an Versallesen, hasi zen lasterketaren lehenengo etapa 300 ibilgailu baino gehiagoko partaidetzarekin, eta ondorengo motako ibilgailuez eratua: 127 kotxe, 23 voiturettes eta 47 motozikleta. Lasterketa hau lehena eta azkena ere izan zen, Frantziako eta Espainiako Gobernuek suspenditu baitzuten. 99 ibilgailu besterik ez ziren Burdeoseko helmugara iritsi, bidean istripu ugari, atsekabea, zauritu asko eta zortzi hildako utziz, horien artean Marcel Renault, Renaulteko sortzaile izan zen Louis Renaulten anaia. Honela, lasterketa hauen arriskuaz jabetu ziren eta errepide irekiko motorreko ibilgailuen lehiaketen amaiera izan zen.

Baina Billabonako lasterketaren antolakuntzan ez zitzaion diruari aditu, herritik pasatuko zen lasterketaren berri ematen zuten bandoak inprimatu eta zabaldu ziren, ondorengo mezuarekin: “chimista bezela pasako diran automóvil izena duten eta, baforiaren bidez, neurririk gabe korritzen duten gurdi edo koche mota berriyakiñ”. Gobernu Zibiletik arretaz ibiltzeko hartu beharrezko neurriei buruzko idatziak jaso ziren, baita Espainiako Real Automóvil Clubeko gomendioak, hala nola; “que se enviaran a los hijos pequeños a la escuela donde deberán quedar bajo la vigilancia de sus maestros durante todo el tiempo que pasen los coches”. Idatzi guzti hauek Udaleko artxiboan gordetzen dira. Tamalez, lehenago esan dugun bezala, lasterketa bertan behera gelditu zen eta ezin izan zen horrelako ikuskizunaz gozatu Villabonako kaleak zeharkatzen.

Lasterketa honen aldi berean, Espainiako Real Automóvil Clubek, automobilismoaren zaletasun handia zuen Alfonso XIII.ren babesarekin, eta Frantziako Automóvil Clubarekin, jarraitzaile, zale eta turisten karabana bat antolatu zuten. Paristik lehenago atereaz Madrilera lasterketarekin batera iristea espero zuten, 13 etapetako ibilbide alternatibo bat hartuaz. Donostiatik Bilbora bidean istripu bat gertatu zen, Zarautzera heldu baino lehen kotxe batek zuhaitz baten kontra jo zuen, amildegian behera eroriaz eta ikusle bat kotxe azpian harrapatuz, honen ondorioz ikusleak bi hanken haustura izan zuen, baina ibilgailuaren barruan zeudenei ez zitzaien ezer gertatu. Karabana hau Villabona-Amasatik pasa zenaren ziurtasunik ez dugu hala ere.

Villabona-Amasako biztanleek honelako ikuskizun itzela gozatu ezin izan arren, zenbait urte beranduago, zehazki 1909ko eta 1910eko udetan, Donostian “Fiestas Automovilísticas” izenarekin ezagutzen ziren jaietan, Alfonso XIII.aren babesarekin, Billabona eta Irura artean “carrera del kilometro” edo “carrera del kilómetro lanzado” deritzon lehiaketak ospatu ziren. Leku hauetatik iragan zen: “Entre la casa de Isidro Enea y a la entrada del caserío Arre de Villabona, siendo todo el recorrido recto”(1). Zoritxarrez artxiboan ez da honi buruzko dokumenturik agertzen, baina garaiko egunkariei esker gertatutakoaren ezagutza daukagu, eta bi dira honen fede ematen dutenak. Lehena 1910. urtekoa, Alfonso XIII eta bere segizio guztia herrira etorri zenekoa, non Udalbatza osoak harrera egin zion. Eta bigarrena, 1909koa, gelditzen diren garai hartako argazkiei esker.

Honako hauek dira berriak:

La Correspondencia de España

Madrid.-Martes 28 de Septiembre de 1909

La carrera de automóviles del kilómetro, verificada en el llano de Irura á Villabona, ha resultado muy interesante, adjudicándose los diez primeros premios. La Copa de Guipúzcoa la ganó Rossel, haciendo el recorrido en veintiocho segundos. Sumado el tiempo con la carrera del sábado, se adjudicaron los siguientes premios: En velocidad, primera categoría: reloj de los Infantes doña Teresa y D. Femando, y mil pesetas del Automóvil Club Español, á la Hispano-Suiza, guiada por Demier. Segunda categoría: Copa del Infante don Carlos y mil pesetas; á la misma marca, guiado por Zaccarelli. Segundo: 250 pesetas y medalla de plata; á Vinius, de D. Juan Rodas. Tercera categoría: Copa de la Infanta Isabel y mil pesetas, á Picard Pictat, de Garnier. Segundo: 300 pesetas y medalla de plata; á Fiat, de D. Eduardo Olea. Cuarta categoría: Copas de SS. MM. el Rey y la Reina doña María Cristina, y mil pesetas; á Du Rosse, de Gasté. Segundo: 300 pesetas y medalla de plata; á Darínler, de D. F«aix Jaume. La «Gymkhana» se suspendi, y se verificará hoy lunes.

La Correspondencia de España

Madrid.-Martes 27 de Septiembre de 1910,

La Reina Cristina asistió también en automóvil á la carrera Irura-Villabona. Desde la tribuna donde estaban los señores Dato, ministro de Gracia y Justicia, otras personalidades y las autoridades, presenciaron los Reyes la prueba.

Durante éste se sirvió a los Reyes un lunch.

El Rey distribuyó premios a cinco camineros y un capataz de los que se han distinguido en el mejor cuidad de la carretera.

El alcalde de Villabona recibió a los Reyes y entregó á las Reinas preciosos ramos de flores.

El primer premio, consistente en la copa de Guipúzcoa para el automóvil que invirtiera menos tiempo en la carrera, lo ganó Natiile. La copa del Rey la ganó el marqués de Monteagudo Diaz Vice

Almudena Coronado

(1) http://www.diariovasco.com/pg060316/prensa/noticias/Tolosa/200603/16/DVA-SUB-253.html

Galdurik dagoen lanbide baten inguruan jardungo dugu gaurkoan, sereno edo gauzainaren inguruan hain zuzen. Elektrizitaterik ez zegoenean, gauetan segurtasuna bermatu ahal izateko, kalea argiztatzen zuten argiontziak zaintzea beharrezkoa suertatzen zen. Apurka, ordea, gauetan argiztapena zaintzeaz gain beste behar batzuk sortu ziren. Farolariek serenoei bidea zabaldu zieten, postuaren aurrekariak izan zirela esan daiteke. Udal langile mota hau XVIII. mendean sortu zen.

Serenoak edo gauzainak gaueko aguazilak ziren. Horrela, gauean kaleak zelatatu eta araudia errespetatzen zela egiaztatu behar izaten zuten, baita argiteria zaindu ere. Espainian dokumentatuta dauden lehen serenoak 1715 urtekoak dira, baina 1834 urtera arte ez ziren hauen zereginak arautu eta legeztatu.

Zumaiako dokumentazioan 1866an agertzen zaizkigu lehen aldiz lanpostu honen inguruko berriak. Urte horretan sereno edo gauzain postuak ezartzeko dekretua ematen da. Lanpostu hau betetzen zuten pertsonen lehen izenak berriz, 1872an agertzen dira: Pedro Ibarra, Victor Trueba, Jose Labaniz eta Ligorio Urruzuno. Hauei gainera, iruzurgileak atzemateko eginkizuna eman zitzaien.

Udal artxiboan gordetzen diren espediente batzuei esker, postu hau lehiaketa publikora ateratzen zela egiaztatu dugu. 1954ean sereno izateko 25 eta 35 urte bitartean izan behar ziren; 1,60 zentimetro baino gehiago neurtu; idazten, irakurtzen eta aritmetikako lau eragiketak eta hauen buruketak egiten jakin; osasuntsu egon eta lana egin ahal izateko zailtasun fisiko eza; jokabide egokia eta Mugimendu Nazionalaren aldekoa; eta Udal araudiak eta zirkulazio kodearen ezagutza.

Espediente horiek erakusten duten bezela, hautagaiek eskatutakoa ziurtatu behar zuten eta horretarako jaiotza-agiria, portaera ona ziurtatzen zuen Alkatetzaren agiria, aurrekari penalak, osaun-ziurtagiria eta “Mugimenduari” atxikimendua erakusten zuen ziurtagiria aurkeztu behar zituzten. Dokumentazioa egiaztatu ondoren, onartutakoek azterketa bat burutzen zuten. Bi ariketa mota egin behar izaten zituzten, idatzizkoa (irakurketa, diktaketa eta aritmetika eragiketak) eta ahozkoa (kargurako ezagutzak eta araudiak betetzen zituztela frogatzeko).

Gaueko zaindari hauek buruan txapel gorria zutela uniformatuta eta pistolaz armatuta joaten ziren. Hasieran argiontzia ere eramaten zuten.

Zumaian ondorengo serenoak egon ziren:

1872tik aurrera: : Pedro Ibarra, Victor Trueba, Jose Labaniz eta Ligorio Urruzuno

1927tik aurrera: Pedro Treku (Udaletxeko gauzaina izan zen)

1931tik aurrera: Emiliano Lopez Areta

1932tik aurrera: Francisco Osa Uranga eta Francisco Egaña

1954tik aurrera: Antonio Pablos Bernardo

1961 arte: Manuel Pedrouso Vazquez

1962tik aurrera: Manuel Gallardo Fernandez

1963tik aurrera: Jose Luis Gonzalez Oiarzabal eta Manuel Albizu Idiakez

Oihana Artetxe

*Irudia: 1954ean sereno posturako lehiaketan egin beharreko aritmetika frogaren adibidea

“Plater
bakarraren eguna”, horrela deitu zitzaion 1936ko Urriaren 30ean
Espainian dekretuz hartu zen neurria. Erabakia Gobernadore Zibilek
jakinarazi zieten lurraldeko Udalei eta Azaroaren 15ean jarri zen
martxan. Getarian Azaroaren 14ko udalbatzarrean jakinarazi zen. Baina,
zer zen “Plater bakarraren eguna”?

Gerra
Zibilean altxamendua burutu zuen bandoak ezarri zuen neurria izan zen.
“Plater bakarraren eguna” delakoa hilabeteko lehenengo eta hamabosgarren
egunean ospatzen zen. Egun horietan taberna, jatetxe, ostatu eta
hoteletan plater bakarra jateko eskaintza egiten zen menu oso baten
kostuan. Hau da, bezeroek lehenengo eta bigarren platerra eta postrea
jango balute bezala ordaintzen zuten, baina praktikan plater bakarra
jaten zuten. Eskaintzen zen platera zopa, haragia, arraina edo edozein
eltzekari izan zitekeen. Bezeroak horietariko bat hautatu behar zuen eta
postrearekin laguntzen zen.

Otordu
horietan lortzen zen etekina ongintzara bideratzen zen. Diru-bilketa
hurrengo hilabeteko bigarren egunean egiten zen, legea betetzeko agindua
zuten establezimenduetan eta etxe partikularretan. Ordaindu
beharrekoak, gutxienez, egun horretako irabazien %25a izan behar zuen
eta, gainera, otorduak ematen zituztenek egun bakoitzeko bezeroen
zerrenda osatzeko agindua zuten, inolako iruzurrik egon ez zedin.

Getariako
lehen “Plater bakarraren eguneko” diru-bilketa 180,75 pezetakoa izan
zen. Egun hori ordea, ez zen hilabetero bete. 1937ko urtarrilean
diru-bilketa hori egiteari utzi zitzaion, besteak beste, Udalak
Laredotik ihesean etorritako errefuxiatuak eta, portua itxirik mantendu
zen bitartean, herriko arrantzale pobreak laguntzeko diru-bilketa
berezia egin behar izanagatik. Otsailean eguna berriro martxan jarri eta
350 pezeta bildu zituzten. 1939ko ekainetik abendura bitartean berriro
etenda egon zen. Orduan, diru-bilketa egiteko ardura zuen herriko
Sección Femeninak ez zuelako eginbeharra bete. Udalbatzarrak, egoeraren
jabe, sei hilbeteengatik badaezpadako 460 pezetako ordainketa egitea
erabaki zuen. Izan ere, “Plater bakarraren eguna” ospatzeari muzin
eginez gero “Mugimenduaren” kontrakotzat hartu eta zerrenda beltzetan
sartzeko edo isuna jasotzeko arriskua zegoen.

Oihana Artetxe

*Irudia: “Plater bakarraren egunaren publizitate kartela (Iturria: http://www.elespanol.com)”

Bideak: lurrean edo uretan puntu bat beste batekin lotzeko irudikatutako lerroak. Pertsonak ez ezik, produktuak eta ideiak eremu batetik bestera bidaiatzea ahalbidetzen duten elementu estrategikoak dira. Historikoki interes desberdinak asetzeko sortuak. Zainduak eta zelatatuak; beharren arabera itxi edo zabalduak.

Bideak eta komunikabideak herrien eta herrialdeen bilakaera eta garapena baldintzatu duten faktore garrantzitsuak izan dira, baita izaten jarraitu ere. Beharrezkoak dira merkataritza eta giza harremanetarako. Pentsa daitekeen bezala, merkantzia desberdinak garraiatzeaz gain, bideak pertsonak alde batetik bestera mugitzeko balio izan dute eta, haiekin batera, ideiak eta kultur eraginak zabaltzeko. Interes politiko eta militarretan ere funtzeskoak dira komunikabideak.

Ondo komunikatuta egoteak, herri edo eskualde baten aurrerapena ekar dezake. Komunikazio ezak, berriz, isolamendu gordina. Getariarrek ondo dakizue zer den erdi isolatuta geratzea. Kostaldeko errepidea ixten duten bakoitzean nahiko egoera desatsegina pairatzea egokitzen zaizue. Batek baino gehiagok, halakoetan, Getariatik Donostiarako edo Zumaiarako bidea errepidez egin baino, itsasontziz egitea azkarragoa dela pentsatu izan du ziurrenik. Horixe bera pentsatu zuten Getariarrek 1839an.

Herriak dituen berezitasun orografikoek itsas komunikaziorako egoki bihurtzen dute; lurreko komunikazioak ordea, beste kontu bat dira. Kostako errepidea eraiki baino lehen, Garate mendiko bidea erabili behar izaten zuten inguruko herriekin eta hiriburuarekin lurrez komunikatzeko. Hau horrela, Getariarrek ez zuten lurreko komunikazio erraza… itsasoz alde batetik bestera ibiltzea azkarragoa eta egokiagoa gertatuko zen ziurrenik.

1839ko uztailaren 22ko aktak aditzera ematen duenez, Getaria Donostiarekin komunikatzeko itsasontzi zerbitzu bat ezartzeko proposamena egin zuen Udalbatzak. Gobernadoreari Getaria hiriburuarekin lotzeko txalupa bat eskatu zitzaion, komunikazioa erraztu eta maiztasuna erregulatzeko helburuarekin. Eskaera bideratu zen eta Donostiako portu agintaritzarekin harremak hasi ziren, baina artxiboko dokumentuek ez dute datu gehiago eskaintzen. Beraz, artxiboa bakarrik kontsultatuz, ezin jakin azkenean zerbitzu hori martxan jartzea lortu zen edo ez. Agian, zuetariko norbaitek arbasoengandik izango zuen honen berri…

Oihana Artetxe

Hondarribia, 1871. urteko
otsailaren 16a eta Ostegun Gizena. Apezpiku kaleko sagardotegi-tabernan,
Frantzisko Higos tragoxka bat hartzen ari da. Garaiko giro politikoa ez
zen bat ere lasaia: hamaika gorabeheren ondoren, ordurako Espainiako
Koroa Amadeo I.goa erregearen buru gainean zegoen. 1868ko “La Gloriosa”
altxamenduak Isabel II.a erregina Donostian udapasan harrapatu, eta
handik amen batean ospa egin eta hiru urtera, Espainiak monarkia
Konstituzional itxura zuen gobernua sortu zuen; Borbondarrak kendu eta
hamaika lekutan erregea bilatzen ibili ostean, Aostako Duke titulua zuen
Amadeo Saboyakoa italiarra monarka berri moduan aukeratua izan zen:
Espainiako Amadeo I.goa.

Hautagaia,
ordea, ez zen ahobatez erabaki. Parlamentuan ordezkaritza zuten hainbat
taldek errege berriaren aurkako bozka eman zuten, tartean karlistek.
Agidanez, Hondarribia ondoko Hendaian, erbesteratutakoak konspirazioan
zebiltzan, eta propaganda hedatzeko modu bikaina bertsoak sortu,
paperetan idatzi, moldiztegietara eraman eta bertatik hamaika lekutara
zabaltzea izan zen. Izan ere bertsoak garaiko komunikabide ederra ziren,
edozein motako berriak zabaltzeko tresna, Gipuzkoako gizartearen
gehiengoa alfabetatu gabea eta euskaldun elabakarra zen hartan.
Lehenengo Karlistaldian protagonismo nabarmena izan zuten bertso-paperak
indarberritu ziren 1868an ireki zen aro berrian, eta Espainiako
Gorbernuaren eraketaren ildotik alderdi bakoitza, liberala zein
karlista, nor baino nor zela erakutsi nahian.

Halako
borroka propagandistikoa benetan eraginkorra zen, eta Isabel kanporatu
ondoreneko hilabeteetan itxura hartzen hasi zen, Euskal Herriko II.
Gerra Karlista izango zena hasi baino ia lau urte lehenago. Horren
lekuko, Hondarribiko udalak 1871ko Ostegun Gizen hura baino hainbat
hilabete lehenago hartutako erabakia dugu: Espainiako erakundeak
iraintzeko asmoz sortzen zihoazen kantu eta bertsoak galaraztea, hain
zuzen ere. Hondarribiko alkateak halakoek hautsak harrotu zitzaketela
uste zuen, eta delitu moduan ikusten zituen. Zaharrak berri, beraz.

Baina
erabaki horiei izkin egiteko modua egon, bazegoen. Festa garaia
aproposa zen erakundeei adarra jotzeko edo nolabaiteko protestak eta
ezinegonak plazaratzeko; zer esanik ez jaiak Inauterien baitan zeudela
aintzat hartuta. Jakina denez, egun horietan gizarte-egituraketa irauli
egiten zen, sinbolikoki bazen ere. Jai eta mozorro giroan, eta egun
guztia edo lanaldia amaitu ondoren taberna batetik bestera ibilita,
jendeak barren-barrenean gordeta zituenak plazaratzeko aukera zegoen.
Hori izan zen Frantzisko Higosen kasua: marinela ogibidez, Ostegun Gizen
egunaz gozatzen ari zen, baxoerdi bat baino zerbait gehiago edanaz;
modu honetan, eta orditze bidean, txantxan aritzeko aukera izan zuen.

Arratsaldeko
7ak jota zirenean, jai giroak eta alkoholak barnean zituen koplak
abesteko aukera eman zioten; zer eta garai haietan barra-barra zebilen
konposizioa: “Milla ta sorsireun da / iruruguei-ta amargarren / urtia
isango da / gaudela barenen, / españolac isandu guiñarela len. / Bañan
icusten dana, / desgraciaz aren, / ytaliano biurtu / nai gaituste emen”.

Higos-ek
halako abestiaren estrofa bakarra abesteko denbora izan zuen. Santos
Jauregik “Primec nai izatia / ez-tegu guc basta, / erregue nombraceco, /
Duque de Aosta” Higos-i abesten entzun ondoren, isiltzeko esan zion.
Honek jaramon egin ziola dirudi, baina kargu hartzea egin eta gutxira,
alguazila eta Fermin Berrueta mikeletea agertu ziren. Justizia lanak
betez, eta alkatearen aginduz, Frantzisko atxilotu eta preso sartu
zuten. Eta hemen hasi zen benetako kalapita.

Alkateak
atxilotzeko ardura hori bere gain hartuta, Hondarribiko Bake-epailea
kartzelara gerturatu eta Higos askatzea agindu zuen. Bere ustetan, udal
karguak ez zuen atxiloketak egiteko inolako eskumenik eta gainera, ezin
zitzaion inorri nahi zuena abestea debekatu: “el alcalde no podía
detener a nadie ni prohibir que se cantase lo que a uno le diese la
gana, y que únicamente él era la verdadera autoridad, gritando en
público a la muger del alguacil que abriese inmediatamente la puerta al
detenido”.

Gainera,
abestia oso ezaguna zen eta iraganareko pasarteak zituen hizpide.
Amadeo I.goaren hautaketa zuen gai nagusitzat, Prim generalak
bultzatutakoa eta azken hau, dagoeneko, hilda zegoen. Gainera, Inauteri
garaia zen, eta orduan halako txantxak agerikoak ziren:

“vi
a un joven [Frantzisko, alegia] que estaba ebrio al parecer y habiendo
sabido que el motivo que daba lugar a su prisión era el de haber una
canción ya muy oída en esta Ciudad, de que aun cuando el hoy difunto
general Prim quisiera no obligaría a ser Rey de España D. Amadeo de
Saboya. Teniendo en consideración que dicho canto era referente a tiempo
pasado, ningún mal efecto podría causar en la población y mucho menos
por un joven y en día como el Jueves Gordo, que por razón de su
proximidad a Carnaval la gente se alegra y toma a broma y algaravía, me
persuadí de que el hecho no constituía delito sino aún quizás una (…)
falta y por ello hice poner en libertad al joven Francisco Higos”.

Fiskala
ere iritzi berekoa zen. Bere ustetan ez zegoen inolako delituren
zantzurik, ezta txikienik ere. Abestiaren gaia aspaldikoa zen eta
halakoak abestea zeharo hedatua zegoen: “ni aun quizá una simple falta
si se atiende a lo generalizado y mucho tiempo que hace se vienen
cantando las canciones en cuestión”.

Baina
horrez gain, epaileak aitortu egin zuen Frantzisko libre uztea
tentsioen igoera saihesteko burutu zuela. Izan ere, atxiloketaren
ondorioz, animoak berotzen hasi zirela ematen du:

“…advertí
en la calle en donde está situada la cárcel bastante gente agrupada y
con señales de disgustos por el hecho de haber sido encarcelado el joven
Higos a consecuencia de un cántico repetido por multitud de veces en
época anterior en esta Ciudad (…) prefirió sacar de la cárcel a
Francisco Higos, (que) a dar lugar a que cualquier persona mal avenida
con la actual situación se prevaliese del encierro de éste y hubiese
podido dar lugar a hechos de más graves consecuencias por la irritación
de las pasiones”.

Badirudi,
beraz, gizarte barruan hikamikak ematen hasi zirela. Are gehiago:
lekukoren batek adierazi zuen askatu eta hurrengo egunean, Frantzisko
Hondarribiko Kale Nagusian barrena eta erregearen aurka eta Karlosen
alde kantuan zihoan taldeko partaide zela.

Hartutako
informazioek, ordea, ez zuten gaia oso argi utzi eta lekuko gehienek
erantzun zalantzagarriak eman zituzten. Azkenean Donostiako epaileak
auzia amaitutzat eman zuen, Higos-ek egindakoa delitutzat ezin zitekeela
hartu adieraziz.

Esan
bezala, Higos-ek abestutako kopla gizartean oso hedatua sartua zegoen
bertso-sorta baten zati zen. Espedientean agertzen denaren arabera,
Manuel Altzak 15 koplaz osatutako bertso-papera kalean topatu omen zuen
eta hau hartu ondoren, “lo llevó a su casa con ánimo de que su muger
copiara su contenido”. Baina azkenean, papera Hondarribiko mikeletearen
eskuetara iritsi zen.

Ezaugarri
hauek bat datoz Antonio Zavala zenak bildutako informazioarekin. Guda
Karlisten garaiko bertsoak biltzeko eta plazaratzeko egin zuen lan
itzelari esker, Hondarribiko artxiboko espediente honetan jasoten diren
koplen inguruan zenbait datu ditugu, edukiaren testuinguru eta azalpen
historikoei buruzko beste azalpenekin batera[1]. Agidanez, abesti hau
famatu egin zen Gipuzkoa guztian, Hondarribian agertu eta handik
lurralde osora hedatu zelarik; sagardotegiak halakoak entzuteko leku
ezinhobeak omen ziren, nahiz eta erakundeek abestea debekatu. Zavalak
ere bertso hauen egile zen Zeferino Ilarratza arabarraren inguruan datu
interesgarri batzuk eman zituen.

Egiari
zor, Higos ez zigortzeko erabiltzen den abestiaren antzinatasunaren
aitzakia halamoduzkoa da, bertsoak ez baitira horren zaharrak. Bertan
Amadeo Saboyakoaren hautaketa prozesua islatzen dute eta biltzen duten
informazioa ardatz hartuta, 1870eko iraila-urri artean idatzi zirela
ondorioztatu daiteke.

Estrofetan
Amadeoren aldekoek indar handiagoa eskuratu zutela islatzen da, eta
Amadeo bera dute jo-muga, 9-11 estrofetan ageri den bezala. Eta
batzuetan, garaiko agintariei eta Amadeo berari adarra erruz jotzen
bazaie, batzuetan bere aldeko hautaketaren aurrean mehatxu itxurak ere
agertzen dira: “Italiano ori / españolen buru, es-ta uci biar / lotsaric
badegu. / Biotzetic esaten / disutet seguru, / descuiduan sartutcen /
icusten badegu, / atzetican arrica / biralduco degu”. Baina bertsoetan
ez da oraindik Amadeoren aldeko hautaketa aipatzen. Ondoren etorriko
lirateke kongresuak errege moduan azaroan onartu zueneko ekitaldia,
Prim-en abenduaren 30eko erahilketa eta Amadeo beraren iritsiera,
1871eko urtarrilean. Laburbilduz, Higos-en gertakariak jazo zirenerako,
bertsoek 5 bat hilabeteko bizitza zuten, eta jendeak oso gogoan zituen.

Bestalde, Juan Carlos Morak Hondarribiko artxiboan topatutako bertsoek (Hondarribiko Udal Artxiboa, E-7-IV-19-F.I.),
Zavalak bertso-sortaren iturrien inguruan esandakoaz hainbat ohar
egitera garamatzate. Ikertzaile tolosarrak koplak bere osotasunean edo
hainbat zati non agertzen ziren aditzera ematen zuen. Iturri hauek
guztiak ordea, bertso-bildumak edota inprimatutako aleak ziren; alegia,
ez zen inolako dokumentu artxibistikorik aipatzen. Ondorioz,
Hondarribiko espedientean dauden bertsoek iturri berri eta ezezagun bat
osatzen dute, literatura eta kantagintzari lotu gabeko esparru batetik
datorkiguna.

Zavalak
erabilitako bertsioa Aita Jose Inazio Arana azkoitiarraren bildumatik
zetorren, honek gordeta zuen eta Baionako moldiztegian argitaratu zen
ale batetik. Eta hemen dator Juan Carlos Morak aurkitu dituen bertsoen
garrantzia; izan ere, Aranarenak kenduta, Zavalak aipatutako beste
iturriek ez dituzte bertso guztiak biltzen eta horrez gain, batzuetan
aldaketa sakonak dituzte. Fakundo Iturriagaren bertsioan, adibidez, 10.
bertsoa oso ezberdina zen; Tolosako Manuel Urretak aldiz, lehenengo 12
bertsoak jasotzen zituen eta hauei beste bat gehitzen zien, jatorrizko
bertsioan ageri ez dena.

Zeferino
Illarratzak idatzitako bertso-sorta Baionan inprimatu zela aintzat
hartuta, eta Hondarribiko espedienteak erbestean idatzitako bertsoei
aipamena egiten dietelarik, artxiboko bertsioa jatorrizkoaren oso
gertukoa zela ondoriozta daiteke; baina Zavalaren bertsioa eta
Hondarribikoa ez datoz guztiz bat. Hori dela eta, azken honetan
idatzitakoa argitara ematen dugu, lehenago gure esker onak Juan Carlos
Morari ematea ahaztu gabe, bertsoak helarazteagatik.

Iago Irixoa

[1] ZAVALA, A.: Karlisten bigarren gerrateko bertsoak. Oiartzun: Sendoa, 1997, 295-302 orr.
[2] Zavalak: “Españiyan ainbeste”. Beste iturri eta aldaerentzako, ibidem, 301- 302.
[3] Zavalak: “Barrunen”.
[4] Zavalak: “gera orain da len”.
[5] Zavalak, pluralean: “agintari ederrak dauzkagu”.
[6] Zavalak: “lituzkenak”.
[7] Zavalak: “frantzesak etzuban nai”.
[8] Zavalak: “Ekarri nai dubana / Juan Prim da seguru / orrek nai izatia”.
[9] Zavalak: “orrengatikan”.
[10] Zavalak: “triste”. Bertsoen gaztelaniazko itzulpenak ere “unos cusntos trastos de liberales” aipatzen du.
[11] Zavalak: “pelira”.
[12] Zalantzazko irakurketa. Gehiago “Italianuari” ematen du.
[13] Zavalak: “ezta ikusi biar”.
[14] Zavalak: “Ilarrazak”.
[15] Zavalak: “onrarako”.
[16] Zavalak: “sartzen”.

Gaur egun denek dakigu nor de Pello Errota. Asteasuko
bertsolari handia. Denek dakigu izena nondik datorkion ere. Errota
batean bait zuen bere ogibidea. Hainbat libururi esker dakigu 1840
urtean jaio eta 1919an zendu zela. Bertsolari bikaina zela eta, bigarren diru sarrera bat
lortzen zuen plazatan arituaz. Askok dakigu ere bere benetako izena
Pedro Jose Elizegi Maiz zela.

Baina,
zer dugu Asteasuko artxiboan bere inguruan? Erroldatan azaltzen da
noski. 1885 urtean bere emazte eta seme-alabekin Ekialdeko 18.garren
etxean erroldatua zegoen orduan. Irakurtzen eta idazten bazekien.
Errolda horren arabera, familia osoan bakarra zen ordea, emazteak eta
seme-alabek ez bait zekiten. Hori bai, denak errotako langile bezala
seinalatuak ziren.

Baditugu artxiboan Pello
Errotaren beste sei agiri. Denak auziak. Bat izan ezik, denak diru
kontuak tartean. Bi bereziki bitxiak. Pedro Jose Elizegik Agustin Elola
deitu zuen ahozko auzi batera diru zor batengatik, bi egun beranduago
ordea, Agustin Elolak Pedro Jose Elizegik berdina eskatu zuen Pedro
Joseren aurka, honek ere diru kontuengatik. Agustinek dio bere aita dela
etxea gobernatzen duena eta berari dirurik ez eskatzeko, gainera Pedro
Josek duela zorra berarekin. Pello Errotak dio Agustini diru asko utzi
diola eta berarekin zorrik ez duela. Bietako inork benetako frogarik
aurkeztu ez eta epaileak bertan behera utzi ditu auziak.

Bigarren
auzi “bitxi” bat ere badugu. Lursail baten alokairuaren ingurukoa.
Pello Errotak bere jabeari ordaintzen zion urteroko alokairuaren dirua.
Baina bigarren alokatzaile bat ere azaldu zen, etxea eta lursail guztiak
berak alokatu zituela esanaz, eta Pello Errota lursail hartatik
botatzeko eskatuaz. Pellok argudiatu zuen alokairua jaberari ordaintzen
ziola eta jabearen aginduak bakarrik beteko zituela.

Gainontzeko
auziak diru kontuengatik sortutakoak dira. Denak 1880 eta 1885 urteen
bitartean gertatutakoak. Ez lehenago, ezta ondoren ere ez da beste
arazorik jasotzen. Agian artxiboan ez direlako gorde, agian urte horiek
izan zirelako beretzako txarrak. Batek daki…

Bukatu
dezagun beste bitxikeria batekin. Bere sinadura. Pedro Jose Elizegi
Maizek normalean Pedro Elizegi bezala sinatzen zuen, nahiz eta behin
Pedro Jose Elizegi ikusi dugun. Hortxe bere eskuz sinatutako ohar bat.

Amagoia Piá

Elkarbizitza hitz potoloa. Artea, ez da txikiagoa.

Kontzeptu handiak, sakonak. Ikusgarritasuna ez ezik, buru lan nekezak puzten dizkigute.

Horregatik, Mentalgassiren agerraldia oso da eskertzekoa.

Elkarbizitza norberaren buruarekin hasten da; gertuko paisaia zein gertuko objektuekin segitzen du.

Mentalgassiren
lan sorta honek kalean supituki gelditu gaitu. Harrituta begiratuko
diogu, eta kuriositatez. Egunero ikusten ditugun objektuak eta izakiak,
ohiko tokian ikusiko ditugu. Hobe esanda, Mentalgassiren frame hauek
egunero ikusten EZ ditugun objektuak eta izakiak ikusten laguntzen digu.
Egunerokotasunari buruz hitz egiten digun sorta honek. Tokia
labainkorra dela, txakurra zaunka ari dela, hor beti gizonezkoek pixa
egiten dutela, hemen baten batek txirrinda ahaztu zuela, orube horretan
dagoena ikusteko inora ez doan eskaratzea behar dut…

Elkarbizitza
gure burua erosoa izaten hasten da, irri batekin hasten da, ustekabe
txiki bat du lagun, egunero ikusten eta erabiltzen ditugun trasteak
beste modu batean ikusten lor dezakegu; Kontxan altxorrak bilatzea
bezalakoa.

Udal
artxiboetan auziak iturri ikaragarri onak eta baliotsuak dira. Garai
bateko kultura, ohitura, jakinduriak, pentsamenduak, eguneroko
eginkizunak, liskarrak, jokoak, lanak,… inon baino hobeto irudikatzen
dira auzi hauetan.

Partikularren
artean, edo partikular eta erakunde publikoen artean sortzen ziren
gatazka edo tirabiren inguruan erabakitzeko auzietara jotzen zen.
Honengatik, auzien gaiak oso anitzak dira. Edozein momentutan sortu
zitezkeen liskarrak. Baina ez zuten zertan erasoak edo borrokak izan
behar. Izan zitezkeen, lursail baten jabetzaren ingurukoa, azienda
lapurretak, ezkon-hitzarmen bat bete-arazteko, hilburukoaren
aurkakoa,…

Ziur
behin baino gehiagotan aterako dugula Baztango Udal Artxiboko auziren
bat gure artikuluetan. Gaurkoan lehenengo aldia izango da eta liskar
bati buruz arituko gara. Liskarra ohikoa den arren baditu auzi honek
hainbat datu eta ezaugarri bitxi bihurtzen dutena. Ikusi ditzagun.

Elizondoko
Juan Bautista Iriartek Elbeteko Juan Bautista Zelaietaren aurka
salaketa bat jartzen du. Borroka baten ondorioz laban batekin eragindako
zauriengatik. Borroka 1827 urteko urtarrilaren 8an gertatu da.
Elizondoko Ostatu Zaharrean karta jokoan aritu ondoren. “Truque y flor”
jokoan aritu ziren arratsalde osoz. Joko hau karta joko arrunta zen
orduan, 1443 urtean lehenengoz aipatua, gaur egun ere oraindik jolasten
den jokoa da. 22 karta eta 4 lagun behar dira. Binakako taldeak egin
behar dira. Guk aztertzen dugun kasuan Iriarte Jose Matias Etxandirekin
aritu zen, eta Zelaieta Francisco Dendarietarekin. Jokoa
dibertigarriagoa egiteko edo beraiek zioten bezala “…interesando en la
diversión botellas de vino…” apostu txikiak egiten ziren.

Iriartek
eta Etxandik partida guztiak galduta (eta ondorioz 6 pinta ardo
ordainduta) gabeko bederatziak aldera jokoa amaiutzat eman zuten.
Zelaietak Argiñenea etxerako bidea hartu zuen. Bi aurkariek susmo txarra
hartu zioten eta zelatan jarri ziren. Etxeko atarian gelditu arazi eta
boltsikoak miatu zizkioten. “…registradole el bolsillo le hallaron una
carta, que es el as de oros…”. Ostatuan zegoen testigu batek dio bi
karta gorde zituela “…que las dos cartas que le faltaban del naipe
eran el as de oros que se incluye en este auto y siete de espadas, que
con todo disimulo había metido en el bolsillo…”. Bai, karta hori,
argazkian ikusten duguna. Fiskalak gordetzea erabaki zuen froga modura.

Zelaietak
orduan, gezurretan ari zirela, berak tranparik ez zuela egin eta
mehatsuka hasi zen. Karta jokoan aurkari izandakoak bizitzan ere aurkari
bihurtuta. “…falsos, perros y matahombres…” iraintzen zituen.
Labana eskuan hartu eta Iriarte sabelean larri zauritu zuen.

Zirujauak
bere gastuen aitorpenean zehazten duenez, 2 hilabetetan 120 bisita egin
zizkion Iriarteri zauria egoki sendatzeko. Bi odol-ateratze (garai
batean hain erabiliak ziren “sangria” izeneko odol-ateratzeak) ere egin
zizkion. Azkenean, sendatu zen. Zelaietak berriz 200 librako isuna eta
“… y en la pena de medio homicidio aplicadas en la forma ordinaria…”
kartzela zigorra jasan zuen.

Auzi
guzti horren jarraipena gure artxiboan dugu eta bertan ikusi daiteke,
hari zuriz josita, “Cataluña año de 1824” idatzia duen urreko bata.

Amagoia Piá

Ez da arraroa izaten artxibo batean dokumentazioa kasualitatez topatzea. Nik beti pentsatu dut artxiboek altxorrak izkutatzen dituztela. Eta batzuetan zoriak historia berri baten bat eskaintzen digu ondarea eta oroimena aberastuaz.

Oraingo honetan agerturiko altxorra Amasako Eskola berria eta maisuaren etxearen proiektuak dira. Herriko eskolen historia ikertzeko aukera ematen digute. Eta era berean, helduei gogorarazi eta gazteei azaldu nola izan zen Hezkuntzaren funtzionamendua historiaren garai ezberdinetan.

Artxiboan jasota dugun lehenengo dokumentua Udaletxeko 1866.ko akta liburuan jasota dagoen ohartxo bat da. Amasako eskola pribatua Lehen Hezkuntzako ikuskatzaile batek bisitatu zueneko eguna jasotzen du. Garai hartan Jose Leandro Etxabide jaunak zuzentzen zuen eskola. Ikuskatzaileak ez zuen eragozpenik jarri. Honetatik atera dezakegun ondorioetako bat da landa eremuetan eta hirigunetik urrun dauden lekuetan analfabetismoari aurre egiteko asmoa eta planak garatzen zirela. Hau izan daiteke Amasako kasua. Bertan baserrien sakabanaketak haurren eskolaratzea oztopatzen bait zuen.

1906 urtean, Jose Mª Arrese apaizak Udalbatzarrari zuzendutako gutuna idazten du. Bertan adierazten duenez Amasako Las Flores etxea erosi du neskatoentzako eskola bat irekitzeko. Gutun horretan, gainera, beste gauza bitxi asko lanu zituen: zein araudi izango duen, zein baloreetan oinarrituko den, adina eta urtaroaren araberako ordutegia,… Bertan islatua geratzen zaigu Elizak erakunde mota horretan duen eragina, sexuaren araberako banaketa eta erlijioa bait dira ardatza.

Oso bestelakoa izango da kontua II Errepublika garaian. Orduan eskola bakarra aldarrikatzen dute, doakoa eta nahitaezkoa Lehen Hezkuntzan. Katedra askatasun eta hezkuntzaren laikotasuna sustatua. Lehenengo aldiz eskatzen da irakasle eta maisuak funtzionarioak izatea. Gure artxiboan, tamalez, ez dugu garai honetako dokumenturik topatu.

Frankismoa heltzearekin batera atzera pausua nabaria da. Hezkuntza faxista eta apaiztiarra inposatuko da. Hartutako neurrien artean nabarmentzen dira: laizismoa kentzea, hezkuntza mistoa baztertzea, hezkuntza mistoa baztertzea neska eta mutikoak bereiztuaz (moralitate arrazoiak argudiatuaz), eta erdera ez den beste hizkuntzetan hezitzeko debekua. Klasean gurutzea, amabirjinaren irudia eta Francoren argazkia ikusten ziren paretean. Eta klasera sartu aurretik “Cara al Sol” kantatzen zutela bandera igotzen zuten.

Honen adibide bat badugu Udal Artxiboan: Eskolaren behin betiko aitorpena jasotzen duen akta ain zuzen. Hau 1958 urtekoa da. Orduan, Amasan eskola mistoa eta maisuaren etxea eraikitzeko proiektuak onartu ziren. Carlos Casla Etxarri arkitektoak marraztua. Aipatutako aktan zehazten dira eskolako ohiko tresnen artean: espainiako bandera, gurutzea eta Francoren argazki eta margolana.
Baina, Amasan eskola nazional bat sortzeko lehenengo berria 1954 urtekoa da. Orduan eskolak, etxebizitza eta komun publikoak egiteko proiektua idatzi zuen Luis Alustizak. Hau Donostiako arkitektua zen, ezaguna gipuzkoa osoan zehar hainbat eskola eraiki bait zituen. Antza denez proiektu hau ez zen aurrera eraman eta 4 urte itxaron behar izan ziren Amasak bere eskola publiko propioa lortu zuen arte. Hau San Martin elizaren aurreko Amallo baserriaren lurretan eraiki zen.

Gaur egun harrigarria suertatzen zaigu eraikuntza berdinean eskola eta maisuaren etxea topatzeak. Baina garai hartan bultzada bat suertatzen zen etxea izatea maisu kargua hartzeko. Asko bait ziren balantza beste aldera orekatzen zuten arrazoiak: Erregimenak maisu errepublikarren artean egindako garbiketa, nahitazkoa zela orden berriari elkartasuna adieraztea apaiz, alkate eta komandantziako txostenen bidez, soldataren murrizketak (maisu batek 1958 urtean 1.321 pezeta jasotzen zituen urtean gutxi gorabehera), ikasgelak gainezka zeudela, errekurtso eza, eta erretirorako aukera eskaxak, besteak beste. Etzen maisu izateko garai ona. Ohikoa zen “eskolako maisuak baino gose gehiago jasatea” esaldia entzutea.

Azkenik, transizio garaian lehenengo eskoletako bat izan zen bere klaseak euskaraz ematen. Urte batzuk geroago desagertu zelarik.

Almudena Coronado

1931ko
apirilaren 14ean II. Errepublika aldarrikatu zen Espainian. Apirilaren
12an egindako hauteskundetan eskatutako aldaketa politikoa izan zen
hura; Alfontso XIII. boteretik kendu eta monarkiarik gabeko gobernu
baten hasiera ekarri zuena. Baina nola bizi izan zen aldaketa hau
Getarian? Zer gertatu zen herrian hauteskunde horietan?

Gobernu aldaketa ekarri zuten hauteskundeak apirilaren 12an izan
ziren arren, hilabete horretako 18. egunean aurreko udalbatzak
jarraitzen zuen Getarian. Udal-akta liburutan irakur daitekeenez,
udalbatza berria osatzeko arazoak izan zituzten. Udal gobernu berria
osatu behar zuten zinegotziak hautatzeko garaian, bi hautetsien arteko
boto berdinketa gertatu zen; Isidoro Txueka eta Primitivo Urbietaren
artean hain zuzen ere.

Apirilaren 18an, Gobernadore Zibilaren agindua jaso ondoren, aurreko
udalbatzako kideak eta hauteskundetan hautatutako zinegotzi berriak,
udalbatza berria osatzeko bildu ziren. Lehenengo zeregina, ordea,
Isidoro eta Primitivoren arteko boto berdinketa konpontzea izan zen.
Tartean inolako interes pertsonalik egon ez zedin, zozketa bidez apurtu
zuten berdinketa. Danbor batean 1 eta 2 zenbakia zuten bolatxo bana
sartu zituzten eta beste danbor batean bi hautagaien izena zeramaten
beste bolatxo bana. 1 zenbakia zuen bolatxoarekin batera ateratzen zen
izena behin betiko zinegotzi bilakatuko zen. Egun hartan, 1 zenbakia
Primitivori egokitu zitzaion.

Boto berdinketa atzean utzita, aurreko udalbatza osatzen zuten
zinegotziek aretoa utzi eta zinegotzi berrien kargu-hartzea egin zen.
Alkatea, lehen eta bigarren alkateordeak eta sindikoa hautatzeko
bozketa egin ondoren, horrela geratu zen Getariako udalbatza
errepublikanoa:

• Alkatea: Antonio Alegria Lasa

• Lehen alkateordea: Fructuoso Arregi Leizaola

• Bigarren alkateordea: Cecilio Idiakez Indo

• Sindikoa: Sebastian Iribar Ulazia

• 1. Zinegotzia: Genaro Basterretxea Santa Maria

• 2. Zinegotzia: Jose Isasti Azpeitia

• 3. Zinegotzia: Julian Ulazia Unanue

• 4. Zinegotzia: Julian Larrañaga Aranburu

• 5. Zinegotzia: Primitivo Urbieta Embil

Errepublikaren aldarriarekin batera, Autonomia Estatutuaren aldeko
mugimenduak hasiak ziren Euskal Herrian. Mugimendu horiekin bat egin
nahian, Getariako alkate berriak, II. Errepublikako behin behineko
gobernuari Euskal Errepublika konfederatua onartzeko eskaera egitea
proposatu zuen. Gainontzeko batzarkideen oniritzia bilatzen zuen
proposamena izan zen, baina Espainiako Errepublika babesteko unea zela
iritzi zuen udalbatza berriaren gehiengoak momentu hartan.

Oihana Artetxe

San
Telmo Kofradiako liburuetan mota desberdinetako dokumentuak aurki
daitezke. Horien artean, Zumaiako marinelen inguruko informazioa
eskaintzen duten zerrendak daude. Gaurko gaiarekin jarraitu baino lehen
ordea, gogorarazi beharrekoa da kofradia honen liburu zaharrenak galdu
egin zirela eta 1787an liburu berria osatu behar izan zela. Horretarako
aurreko liburuetan jasotzen zena errekuperatzeko eta gogoratzeko
saiakera egin zuten San Telmo Kofradiako kideek. Zenbait kontu liburu
berrian islatzea lortu zuten, baina gehiengoa galdu egin zen.

Itsasgizonen
zerrenda hauek egiteko agindua Francisco Nuñez Ibañezen, Itsas Armadako
Komisario Antolatzailearen, gutun baten bitartez jaso zuten Zumaian
1766 urtean. Gutun honen kopia da kofradiako liburuan jasotzen dena.
Bertan, bere barrutiko itsas armadaren egoeraren berri jakiteko, herri
bakoitzeko itsasgizonen zerrendaren beharra agertzen du Komisarioak;
herrian eta herritik kanpo zeuden itsasgizonak zehazten zuen zerrendaren
beharra. Eskutitzan bertan agertzen dira zerrenda osatzeko jarraitu
beharreko argibideak: herrian zeudenekin zerrenda bat osatu behar zen
eta herritik kanpo zeudenekin beste bat. Posible bazen pertsona
bakoitzaren adina islatu behar zen zerrendan eta herritik kanpo zeudenen
kasuan pertsona bakoitzaren egonlekua aipatzea eskatzen zen.

Datu
hauek jakitea ezinbestekoa zen probintziarentzat, izan ere, zerrendako
pertsonek itsas armadako erreserba osatzen zuten. Hau da, Gipuzkoak
itsas armadarako errekrutatu behar bazuen, zenbat gizonekin konta
zezakeen jakinarazten zioten.

San Telmo Kofradiako liburuetan
jasotzen den lehen marinel edo itsasgizonen zerrenda 1787koa da.
Zerrenda hori da gaurkoan hona ekarri nahi izan duguna, urte horretako
ekainean herrian zeuden itsasgizon kopuruen isla baita. Ikus daitekeen
bezala, urte horretan herrian 13 itsasgizon zeuden (25 eta 50 urte
bitartekoak) eta Cadizeko Lasterketan 21. Agian zuen arbasoren baten
izena topatuko duzue zerrendan!

Oihana Artetxe

Pasaian eman diren gertakizun harrigarrien artean Lafayetteren bidaia dugu. Villaviciosa jauregian plaka bat eta han eta hemen errepikatzen den grabatu moduko bat. Bi lekukotasun horiek gogoan hartzen dute… zer demontre da gogoan hartzen dutena?

Izan ere, zein zen Lafayette? Zer egiten zuen Pasaian? Nora zihoan? Benetan adierazgarria da hori gure herriarentzat?

Alabaina, Lafayette izena ezaguna egiten zaigu denoi. Galeria komertzial ospetsuak dira. Ordea, La Fayetteko markes Gilbert du Motier nor izan zen eta zergatik ezagutu beharko genuke, hori garbi ez dugula uste dugu.

Horregatik, ea hura benetan ezagutzeko beharra edo derrigorra dagoen da galdetu behar duguna. Horri erantzuteko, baina, pertsonaia, gertakizuna,… aztertu eta baloratu beharko dugu. Izan ere, ez gaude behartuta iraganean gure inguruan eman zen guztia ontzat ematen; gure hautua da hori. Ezagutu ondoren erabakiko dugu gure tokiko komunitateak osatu nahi duen imajinariorako hartzen dugun ala ez. Ez gara juzkatzen ari zer egin zuten gure arbasoek. “Han” bizi ziren, toki arrotz batean, gurekin ia ingurunea ere komunean ez duen toki batean, eta ez-denbora batean.

Baina, era berean, iraganaren gainean egiten dugun irakurketak eta jabetzeak gutaz hitz egiten dute, gu islatzen gaituzte.

Hortaz, ez gaude behartuta. Alta, zilegi zaigu galdera eta interesa. Hortaz, zein zen bere izena bera eraldatzeko ausardia izan zuen Lafayette horrek? Izen aldatze horrek ez al du bere borondatea azaltzen? Hark ere iragana aztertu eta bere denborara eraman zuela? Egokitua, doitua, interpretatua, forma berri bat sortuta?

Esan bezala, Markes jaio zen Lafayette. Eta nerabea zenerako Erresumako ondasun handienetako jabe. Gaztaroan tertulia filosofiko eta politikoetan ohiko partaide. Jarrera politikoa sendotzen, lantzen eta tenkatzen hasi bezain pronto, Ameriketan ingelesek zuten kolonien aldeko jarrera hartu zuen. Are, Ipar Amerikako armadako kide bihurtu zen… Frantzian.

Etsaia ezagutzera joana zen ere, Ingalaterrako gortea ezagutzera hain zuzen ere, libertimendu puntu batekin. Frantzian bere asmoak zabaldu ziren, baita erregeak Lafayette xaxatu ere, buruan zuena ekiditzeko: Ameriketara joan Ingalaterra borrokatu eta koloniak askatzera laguntzea. Ez soilik abenturagatik, ez nagusiki abenturagatik, koherentziaz, sinistuta, elite gisa, talde txikian, lagunekin, logiakideekin izandako eztabaida partikularrak maila unibertsalera eraman nahian.

19 urte baino ez. Trikimailuz trikimailu Pasaian dugu Lafayette, bigarrengoz, apirilaren 26an, Ameriketara. Harriduraz hasieran, eta harrituak gerrak aurrera egin ahala, Lafayettek amerikanuen miresmena irabazi zuen. Su zelaian irabazitako ospeari gaitasun politikoak erantsita, Lafayette sortzear diren Estatu Batuen heroia izango da, hauen enbaxadore Frantzian. Bi munduetako heroia, berriz, ideia politikoak barneratu eta kontinente zaharrera ekarri zituen.

Bide berriari ekin zion Frantzian. Iraultzan parte aktiboa izan zuen, erregezalea izanda, progresoaren ideiak landu zituen. Iraultza, kontrairaultza, Napoleon, errestaurazioa, gerrak, intrigak… Lafayetteren meriturik txikiena ez zen izan, ez, bizirik ateratzea. Tarteka baztertuta, ekintzaile politikoa izaten segitu zuen luzaroan.

Frantziak itota, Ameriketara egin zuen berriro saltoa, esker onez hartu zuten beste behin ere. Are, Bolibarrekin harremanetan jarri zen, bi Ameriken arteko zubi lanak esanguratsuak burutuz.

Zein da, baina, Lafayettengandik oraindik liluratzen gaituena? Pasaian egonaldi laburra eta Pasaiarik gabekoa izan zen berea. Gune estrategikoa zen portua, ozeanoa zeharkatzeko tokirik aproposena. Hori baino ez zion erakarri gurera. Akaso badian Ameriketatik ekarritako eta bertan inbertitutakoak haren arreta bereganatuko zuen. Akaso Bolibarri idatzi zionean, Caracaseko Elkargoaren egoitzaren ondoan ontziratu zela gogoratuko zuen Lafayettek: Pasaian hasi zela bere patua betetzen.

Gaztea zela, horrek ere erakargarria egiten du markesa. Eta hainbat ideia, abolizionismoarena esate baterako, Pasaian horren errotua dugun Hugorekin gogorazten digu.

Ororen gainetik, baina, ideien etengabeko debatea, ideien talka, teoria eta praktika, debate eta praxi politikoa, kontraesanak, borroka sutsuak (odoltsuak ere bai)… Lafayettek gure munduaren sortzaileetariko bat izan zen. Horregatik ikusten dugu sinbolo bat harengan, Pasaia berria irudikatzen eta munduan kokatzen lagun dugun sinboloa.

David Zapirain

Aurten Bigarren Errepublikaren ezarpenaren 85. urteurrena ospatzen
da. Apirilaren 12an egindako hauteskundeek Alfontso XIII. erregea
boteretik kentzea lortu zuten, monarkiarik gabeko estatua defendatzen
zuen alderdiak irabazi baitzuen. Bigarren Errepublika 1931ko
apirilaren 14ean aldarrikatu zen, baina ezaguna da Eibarren aurreko
egunean altxatu zutela hiru koloretako bandera. Eta Zumaian? Noiz eta
nola izan zen Errepublikaren aldarria?

Udal-aktak dokumentazio egokia izaten dira horrelako informazioa
aurkitzeko, bertan jasotzen baitira udalbatzar berrien osaketak eta
bileretan jorratutakoaren inguruko berriak. Horrela, 1931ko apirileko
udal-aktak aztertu ditugu Errepublikaren aldarriari buruzko berrien
bila.

“Acta de constitución del Ayuntamiento Republicano” da 1931ko
apirilaren 15eko aktaren izenburua. Egun horretan osatu zen,
apirilaren 12ko hauteskundetan garaile ateratako Udalbatzar
Errepublikanoa. Hauteskunde horien ondoren Victoriano Arrate Loiola,
Juan Arratibel Larrañaga, Benigno Arrieta Larrañaga, Leon Esnal
Alberdi, Martin Elorriaga Gomez, Gabriel Betondo Ostetxe, Zacarias
Arrizabalaga Urdanpileta, Sotero Azpeitia Orbegozo, Eduardo Zubia
Egaña, Alejandro Lartige Larrañaga eta Manuel Urruzuno
Agirrezabalaga izan ziren Zumaiako Udalbatzarreko 11 zinegotzien
eserlekuak bete zituztenak. Bilera berean, Victoriano Arrate Loiola
alkate, Juan Arratibel Larrañaga lehen alkateorde eta Benigno
Arrieta Larrañaga bigarren alkateorde izendatu ziren, zinegotzien
artean egindako bozketaren ondorioz.

Euskal Herriko herri askotan gertatu zen bezala, Zumaiako udalbatzar
berriak monarkiarik gabeko estatu baten eskaera gainditzen zuen
Euskal Errepublika defendatzen zuen. Juan Arratibel Larrañaga eta
Victoriano Arrate Loiolak, Zumaiako Euskal Alderdi Errepublikanoaren
eta Euskal Alderdi Jeltzalearen ordezkari gisa, aurkezten duten
mozioan argi azaltzen da udalbatzar berriaren nahia: Euskal
Errepublikaren aldarrikapena eta gainontzeko lurraldeetan osatuko
diren errepublikekin batera konfederazio bat osatzea. Hau da,
subiranotasuna mantentzen duten zenbait estaturen arteko gobernu bat.
Donostiako itunean sinatutakoa ardatz hartuz (non Kataluniako
estatutua defendatu zen), Euskal Herriaren autodeterminazioaren lehen
pauso bezala ikusten zen eskaera hau. Horrela, 1931ko apirilaren
15ean Zumaian Euskal Errepublika aldarrikatzea eta erabakiaren berri
Errepublikako behin-behineko gobernuburuari jakinaraztea adostu
zuten.

Udalbatzar errepublikano abertzalea izanik, batzar aretoan zintzilik
zegoen Alfontso XIII. erregearen erretratua eta honen azpian
“Inmensamente vascos-totalmente españoles” aldarrikatzen zuen
plaka ere kentzea erabaki zen.

Lau egun beranduago beste udalbatzar bat egin zen, behin betiko
udalbatzar errepublikanoa aldarrikatuz eta apirilaren 15ean
erabakitakoa berretsiz. Egun horretan gainera, ordura arte Alfontso
XIII. etorbidea izenez ezagutzen zena Errepublikaren etorbidea
izendatzea eta Primo de Rivera Eskola Taldeari Arrangoleta Eskola
Taldea izena jartzea erabaki zen.

Abertzaleentzat aro berri baten esperantza ekarri zuen II.
Errepublikaren aldarriak; estatua egituratzeko modu berri baten
esperantza eta honekin euskal nazioa eraikitzeko bidearena.
Errepublika aldarrikatu eta gutxira, bide hori aldarrikatzen zuen
alkate mugimendua hasi zen Euskal Herrian.

Oihana Artetxe

Lehenengo
Karlistaldiak Getariako egunerokotasuna eten zuen. Herriko ohiko
dinamika geldiarazi zuen, dinamika berri batzuei bidea zabalduz. Gerrak
aldaketak ekarri zituen; batzuetan aurreko bizimoduarekin eta ohiturekin
erlazionatuak zeudenak. Gerra osteko urteetan egindako zenbait
aldaketek, ordea, ez zuten harrera ona izan biztanleen artean. Aldaketa
txiki batek izan dezakeen eragin handiaren adibide bat izango dugu
gaurkoan hizpide.

Getarian
portuak eta arrantzak garrantzia handia izan dute. Itsasontziek
arrantzatutako arraina portuan deskargatzen zuten, salmentarako
saskietan antolatuz. Getarian, Gipuzkoako gainontzeko portuetan bezala,
ohikoa zen Udalak saski hauen ekoizpena urtero enkantean ateratzea. Hau
horrela, eskaintza honena egiten zuen saskigilearen ardura zen portuko
saski eskariari erantzuna ematea.

Itsasontziek
ekartzen zuten arraina merkaturatzeko eta garraiatzeko ezinbestekoak
ziren saskiak. Berebiziko garrantzia zuen itsasontzia lehorreratzen
zenean portuan behar adina saski prest egotea. 1848ko Azaroaren 10eko
Udalbatzarreko aktak jakinarazten duenez ordea, saski enkantearen
ohitura gerraren ondorengo urteetan eten zela dirudi. 1846, 1847 eta
1848 urteetan Udalak ez zuen zerbitzu hau enkantean atera, salmenta
librea sustatzen zuten lege berrien eraginez.

Saskigileen
arteko konpetentzia medio, hasiera batean, salmenta libreak saski
ekoizpenean onurak ekar zitzazkeela pentsatu zen: saskien kalitatea
hobetzea, prezioen merketzea, beharrezko saski produkzioa bermatzea…
Gauzak, baina, ez ziren horrela izan. Salmenta libreak ekarri behar
zituen onurak ez ziren Getariako saski produkziora iritsi. Etziren pozik
ez arrantzale eta ez mandazain. Salmenta libreak ez zituen prezioak
merketu, ez zuen saskien kalitatea hobetu eta, okerrena zena, ez zuen
portuko saski eskaera asetzea bermatzen.

Portuan
eta arrantzan oinarritutako ekonomia zuen herri batentzat egoera hori
jasangaitza zen. Horretaz jakitun, Getariako Alkateak ohiko saski
enkantera bueltatzeko baimen eskaera luzatu zion Gipuzkoako Agintari
Nagusiari. Erantzuna baikorra izan zen, beti ere, Getariako
Udalbatzarrak erabakiari babes osoa ematen bazion. Inolako zalantzarik
gabe eman zioten baietzkoa Getariarrek eta 1849an portuko beharrak
asetuko zituen saski produkzioa enkantera ateratzen hasi ziren berriro.
Ohitura zaharrera bueltatu ziren eta horrela jarraitu zuten 1856 urtera
arte.

Oihana Artetxe

Irudia: Imanol Urkizu (Artzape aldizkarian argitaratua)

Gaurkoan
ariketa txiki bat egingo dugu. Pentsatu dezagun argazki batean. Izan
dadila atzerritik datorren dozenaka pertsona azaltzen den argazkia.
Oraingoan, guzti horien artean mutiko bat irudikatuko dugu. 20 urte
ditu, ile beltzarana, begi argiak, biboterik ez eta bizar gutxikoa,
altuera eta gorputz arrunta, ez altua ezta baxua ere,…

Dagoeneko
ziur naiz zuen buruetan Siriatik datozen hainbat gazteren aurpegiak
topatu dituzuela. Bestela bilatu interneten, zientoka daude. Denak
bizitza hobe baten bila beren etxetik joanda. Edo, bizitza baten bila,
besterik gabe.

Horrelakoxea
zen Asteasuko Bixente Lizaso Irazusta gaztea 1924 urtean Montevideora
joatea erabaki zuenean. Artxiboan topatu dugun dokumentazioaren artean
badaude hainbat datu kurioso. Batetik, ikusi dugun bezala, bere
deskrinapen zehatza (estatura regular, corpulencia regular, pelo
castaño, cejas castañas, bigote no tiene, barba poca, frente regular,
ojos claros,…). Agirietan argazkia erantsi ohi zen, aurpegiarena
soilik; beraz, deskribapen osoa eranstea hobe.

Ezkongabea
eta nekazaria zen. Udaleko idazkariak ziurtatzen zuenez inon auzirik
irekita ez zuen. Bidaiatu ahal izateko eskatzen zitzaizkion dokumentuen
artean: medikuaren ziurtagiria gaisotasun kutsakorrik ez zuela eta
txertoak jarriak zituela adieraziaz, ama alargunaren baimena eta aitaren
heriotza ziurtagiria, zedula pertsonala eta emigrazio kartila behar
bezala beteta.

Behin
guzti hauek lortuta, Bixentek Montevideorako bapore bat hartzeko
baimena zuen. Hona hemen Asteasuko artxiboan gordeta dugun beste
dokumentu bitxi bat. Bixentek hartu zuen baporearen inguruko informazio
liburuxka. “Compañía Hamburguesa, Hamburg-Südamerikanische
Dampfschfffahrts-Gesellschaft” delakoarekin hitzartu zuen bidaia. Honek
agentzia bat zuen Bilbon “Edmundo Couto” hain zuzen. Baporearen izena
Monte Sarmiento zen. 1924 urteko azaroaren 18an joan zen 482 pezeta eta
erdi pagatuta. Bizitza hobe baten bila.

Amaituko
dugu Monte Sarmiento ontziari buruz ohar txiki bat erantsiaz. 1942
urteko otsailaren 26an hegazkin ingeles batek suntsitu zuen aire-eraso
batean. Ontziaren jabe zen konpainia berriz, gaur egun merkantziak
garraiatzeaz arduratzen da.

Amagoia Piá

Negua
iritsi dela ematen du. Aurtengoan kostatu zaio, baina azkenean iritsi
dira euria, haizea eta hotza. Barru giro egiten du. Liburu bat dugula
sofan edo butakan eseritzeko plana egokia izaten da horrelakoetan.

Getariak
badu liburu interesgarriz beteriko liburutegia. Etxean gustuko ezer
topatzen ez duenak, bertara gerturatu eta izenburuen artean kuxkuxean
ibiltzeko aukera paregabea du. Guk ordea, gaurkoan, liburutegian
sakondu beharrean, liburutegia bere baitan hartzen duen eraikinari
erreparatu diogu.

Getariako
sarreran aurkitzen den eraikin honek, Udaletxearekin eta Elkanoren
monumentuarekin batera, alde zaharrera gerturatzen den orori ongi
etorria ematen dio. Itxura bitxia aurkezten du, herriak duen
orografiara eta kale diseinura egokituz. Hasiera batean, orube horretan
kokatu zena herriko merkatu plaza izan zen. Denborarekin ordea,
herriko umeei eskolak emateko gune egokiago baten bila, merkatu
plazaren gainean bi ikasgela jasoko zituen eraikin bat egitea erabaki
zen.

Marcelo
Guibert arkitektoari eskatu zitzaion eraikin berriaren proposamena eta
planoak garatzea. Arkitekto hau garaiko arkitekturaren adar
klasikoenean kokatzen da. Bere eraikinak erregionalismoak bustita
daudela esan daiteke, Euskal Herriko arkitektura klasikoaren elementuz
josiak. Getariako Udaletxe berria bere beste lanetako bat da. Zarautzen
Guadalupe etxea eta Villa Maddalen
diseinatu zituen. Baina bere lanak ez dira Gipuzkoara mugatzen, izan
ere, Iruñean Redón abizena zuen beste arkitekto batekin “Guibert-Redón”
estudioa muntatu zuen. Hori horrela, Nafarroako hiriburuan zenbait
proiektu gauzatu zituen.

Getariako
eskola berrietarako aurkeztu zuen egitasmoa 1920ko otsailaren 1eko
udalbatzarrean aztertu eta onartu zen. Hala ere, dokumentazioak aditzera
ematen duenez, eraikitze lanak denboran luzatu ziren. Getariako
artxiboan egitasmo honen inguruko espedientea jasotzen da. Bertan
gordetzen dira, baita ere, Guibert arkitektoak eginiko planoak. Hauek
aztertzen baditugu, eskolek bertan izan zuten tokia ikus dezakegu.

Oihana Artetxe

1941eko otsailaren 15ean
eta 16an haizete handia egon zen Iberiar Penintsulan. Dirudienez,
Ozeano Atlantikoan sortutako borraska bat penintsulan sartu eta
ziklogenesi lehergarriaren bidez asko sakondu zen denbora gutxian.
Otsailaren 15ean behe presio gunea Galizia mendebaldean kokatu zen.
Honek, arratsaldean hasi zen haizete handia ekarri zuen Euskal Herriko
kostaldera. Datu metereologikoek adierazten dutenez, haize boladarik
indartsuena Igeldon neurtu zen eta 196,8 km/h izan zen (1).

Haizete
hau XX. mendeko bortitzenetakoa izan zen eta penintsula osoan kalte
ugari eragin zituen. Eguraldi zakar honek ere hondamendia ekarri zuen
Kantauri kostaldera. Gertaera esanguratsuena Santanderreko sutea izan
zen; ia hiriburu osoa birrindu zuen. Zumaia ere bortizki astindu zuen.
Artxiboan gordea dagoen dokumentu batek adierazten duenez, herriko
zenbait etxeetan kalte nabarmenak eragiteaz gain, Astilleros
Arrizabalaga y Olasagasti enpresa, Artadiko eskola eta San Pedro
parrokia kaltetuta suertatu ziren. Guztira 30.530 pezetako kalteak
eragin zituela estimatzen da (2).

Herrian
kalte materialak sortzeaz gain, zumaiarren memorian gordea dagoen
ezbehar baten erruduna ere izan zen “urakana”: otsailaren 15eko
arratsaldean Bilbotik Donostiara zihoan trenaren istripua.

Ezbeharra
trenbideko zubian gertatu zen. Trena normala zena baino polikiago
zihoala esaten da. Dirudienez, klimatologiaren ondorioz, argi indarraren
horniketa ez zen behar bezalakoa eta trenak behar adina abiadura ezin
zuen lortu. Egoera horretan, Zumaiako tren zubia zeharkatzen ari zenean,
haize ufada handiak hasi ziren. Trenaren bagoiak alde batetik bestera
kulunkan ibili ondoren, zubiaren gainean zeuden hiru kotxeak Urola
ibaira erori ziren. Lokomotora izan zen zubiaren gainean mantendu zen
bakarra, bere pisuari esker. Gainontzeko bagoiak portuko geltokiraino
zihoan trenbidera erori ziren.

Haizete
bortitzak, gainera, probintziako komunikazioa eten zuen eta larunbat
arratsaldean gertatu zen ezbeharraren berri ez zuten igande goizaldera
arte izan Donostian. Trenean bidaiatzen zuten pertsonen senitartekoak,
hauek helmugara iritsi ez zirela ikusirik, zenbait dei egiten hasi
ziren, baina goizeko seirak arte ez zen berri ofizialik jaso; Zumaiako
Udalak bidalitako mezularia Gobernu Zibilera iritsi zen arte.

Berria
jakin bezain laster Probintziako Osasun Ikuskatzailea, Gurutze Gorriko
mediku, erizain eta mojak, Cárdenas Kapitainaren talde kirurjikoa,
Probintziako anbulantziak, militarrak, Donostiako Udaltzaina eta
Gobernadore Zibilaren aginduz mugiarazitako omnibus eta autobusak
Zumaiarako bidea hartu zuten erreskate lanetan laguntzeko prest.

Urolara eroritako bagoietan erreskate lanak. (Kutxa Fototeka) (3)

Udal
artxiboan ez dugu gertakari honen inguruko daturik topatu. Garaiko
prentsa idatzian ordea, ugariak dira egun horretan piztu zen haizeteak
eragindako kalteei buruzko berriak. Otsailaren 18ko Diario Vascon,
besteak beste, “La violencia del vendaval hizo volcar el tren de Bilbao
desde el puente de Zumaia al río” titularra irakurri daiteke. Istripu
honetan 22 hildako eta 54 zauritu egon ziren (4).

Aurten 75 urte betetzen dira zorigaitzeko tren istripu larri hau gertatu zenetik.

Oihana Artetxe

Oharrak

(1) Egun hartako egoera metereologikoaz gehiago jakiteko: http://www.tiempo.com/ram/287/el-historico-temporal-de-febrero-de-1941/

(2) Zumaiako Udal Artxiboa: 379-32 signatura

(3) Kutxa Fototekatik ateratako argazkia, gertakariari buruzko bilduma ederra aurki daiteke bertan: http://www.kutxateka.com/index.php/Detail/Object/Show/object_id/178828/lang/es_ES

(4) Ondorengo helbidean istripuari buruz Donostiako prentsan atera zen kronika ederra jasotzen da: http://historiastren.blogspot.com.es/2012/02/el-accidente-de-zumaya.html