Tarte
honetan, orain pare bat urte, Getariako artxiboaren galerari buruz
aritu ginen. Hau Lehen Karlistaldiaren ondorioetako bat izan zen, baina
ez bakarra. XIX. mende hasierako gatazka horrek herria guztiz suntsitu
zuela esan dezakegu.

Getaria
gotorleku garrantzitsua izan da historian zehar. Bere orografiaren
berezitasunek eta kostan duen kokaguneak gune estrategiko bihurtzen
dute. Hori dela eta, gune militar izan da historian behin baino
gehiagotan. XIX. mendearen hasieran bi aldiz militarizatutako plaza izan
zen. Lehena Napoleondar Gerretan eta bigarrena Lehen Karlistaldian. Bi
kasuetan portuak berebiziko garrantzia izan zuen.

Napoleondar
Gerretan frantsesek okupatu zuten Getaria 1808ko martxoaren 5etik
1813ko uztailaren 1era. Egun horretan bertan portuko minak eztanda egin
zuten, Getariako defentsetan kalte handiak eraginez. Gainera, 1814an
tropa ingelesek San Anton mendiko gotorlekua suntsitu zuten.

Getariako
defentsak egoera horretan geratu arren, 1834ko azaroaren 1ean, Lehen
Karlistaldiaren testuinguruan, Getariako soldadu-taldea berrezarria izan
zen. Kasu honetan, Getaria liberalen gune izan zen eta gatazkaren lehen
lerroan egon zen. Egoeraz ideia bat izan dezazuen, 1835eko abenduaren
15ean Herrerieta errebalari su ematea agindu zuen Getariako Alkateak,
karlistak bertan indartu ez zitezen. 1836ko urtarrilean ordea, karlistak
Getarian sartu ziren herria guztiz suntsituz. Soldadu-talde liberalak
1838 arte irautea lortu zuen, tropa isabeldarrek Garate mendia hartu eta
Getariak jasaten zuen blokeoarekin bukatu zuten arte. Guzti honen
ondoren herria nola geratu zen imagina dezakegu…

1938ko
irailaren 11ean Udalbatzak batzorde bat sortu zuen Lehen Karlistaldiak
herrian utzitako kalteak zenbatzeko. Hilabete berdineko 20. eguneko
udalbatzarrean herriaren egoeraren berri eman zuen batzordeak. Karlisten
erasoak udal artxiboa, eskribautza, harresiaren barruko 104 etxe eta
landa eremuko 51 baserri suntsitu zituen. Hiribilduan 15 eraikin
bakarrik salbatu ziren eta horiek ez zuten bertan bizi ahal izateko
adina erosotasun eskaintzen.

Egoera
latz honen aurrean, Udalbatzak Gipuzkoako Foru Aldundira laguntza eske
jotzea adostu zuen. Getariarrak herrira bueltatu zitezen eta herria
berreraikitzeko aukera izan zezaten, Getaria zerga eta arieletatik kanpo
uztea eskatu zioten. Hilabete beranduago Udalbatzak erantzuna jaso
zuen. Bertan, zergak eta arielak kentzeaz gain, egoera latzari benetan
aurre egin ahal izateko eta hiribildua guztiz berregin ahal izateko,
urteko 2000 erreal emango zitzaizkiela jakinarazten zen. Horri eta
herritar guztien lanari esker, Getaria errautsetatik birsortzen hasi
zen. Tamalez, ordea, Bigarren Karlistaldia iritsi zen XIX. mendearen
bigarren erdian.

Oihana Artetxe

Irudia: Euskomedia

Garbitu
hitzak toki edo gauza batetik zikinkeria kentzea esan nahi du.
Zikinkeriak berriz, toki edo gauza horretan berezkoa ez den eta kutsu
negatiboa duen zerbait ematen du aditzera. Beraz, zerbait garbitzea toki
edo gauza horrek berezkoa ez duen eta negatiboa den hori
desagerraraztea litzateke. Baina zer gertatzen da pertsonak garbitu edo
baztertzen direnean? Pertsonak zikinkeria izan daitezke? Eta nork
erabakitzen du nor den zikinkeria eta nor ez?

Gerra
Zibilaren eta Frankismoaren garaian pertsona ugari izan ziren
zikinkeria bezala tratatuak. Boterean zeudenen ideiak ziren balio zuten
bakarrak eta desberdin pentsatzen zuen oro jendartearentzat arrikutsu
bihurtu zen. Pertsona horiek defendatzen zituzten ideia politikoak gaitz
kutsakor kontsideratu ziren. Hori izan zen marxista de euskal
abertzaleen kasua. Memoria historiko hori berreskuratu nahian
udal-langileen garbiketa-espedienteen bila ibili gara artxiboan.

1937ko
urtarrilaren 14ko udal-aktak jasotzen du lehenengo aldiz
garbiketa-espedienteen berri Getarian. Izan ere, hilabete horretan,
Gobernadore Zibil Orokorrak udal langileen garbiketa aurrerantzean
udalari egokitzen zitzaizkiola jakinarazi zuen. Momentu horretatik
aurrera Getariako udalbatzaren ardura izan zen bertako langileen gaineko
azterketa politikoa burutzea eta, hala iritziz gero, langile hori bere
lanpostutik kentzekoa.

Lehen
garbiketa-espedienteak udal gordailuzain zen Juan Iriondo Mugerzaren
eta udal danbolin-jole zen Emeterio Isasti Urangaren kontrakoak izan
ziren, euskal abertzale izatea egotzita. Hauek ia modu zuzenean kaleratu
zituzten, baina ondorengo agindu batek udal langile guztiei espediente
bat ireki eta beraien inguruko informazioa biltzera behartu zuen
udalbatza. Espediente hori langilearen inguruan bildutako informazioek
eta langile beraren testigantzek osatu behar zuten, diotenez, arazo
pertsonalak medio gezurra izan zitezkeen testigantzak eta kaleratzeak
ekiditeko. Udal langile oro zegoen susmopean garai haietan.

Urte
berdineko urrian, Emeterio Isasti danbolin-joleari bere lanpostua
itzultzeko agindua jaso zuen udalbatzak, Komandante Militarraren
eskutik. Euskal abertzaletasunaren aldekoa izan arren, danbolin-jole
kargurako aproposa zela iritzi izan zuen eta Emeterio bere lanpostura
bueltatu zen. Emeteriok zortea izan zuen eta azkenean pertsona garbitzat
hartu zutela esan daiteke. Askok, ordea, ezin izan zuten zikintasun
orbana gainetik kendu. Idatzi honek, ideia desberdinak defendatzeagatik
garbiketa-espedienteen ondorioak jasan zituzten guztiak omendu nahi
ditu.

Oihana Artetxe

Irudia: Propaganda Frankistaren parte den kartel bat da. Servicio Nacional de Propaganda delakoak egin zuen.

Gabon
egunetan balea agertu zen Getariako portuan. Gaur egun gutxitan izaten
da aukera itsasertzetik bale bat ikusteko eta asko izan ziren gabonetako
oporrak bertara gerturatzeko baliatu zituztenak. Baleak euskal
kostaldetik urrundu dira, animalia hauen populazioaren beherakadak
bultzatuta. Baina baleek ere memoria historikoa balute, borondatez
urrunduko lirateke euskal arrantzaleen bale ehiztari ospea gogoan.

Euskal
kostaldeko herrietan ohikoa izan da bale ehiza eta Getarian ezin
bestela izan. Herriko armarria begiratzea nahikoa da Getaria eta bale
ehizaren arteko harreman estuaz ohartzeko. Besteak beste, Zarautz
Jauregian 2006an egin zen indusketa arkeologikoak ere harreman honen
aztarnak atera zituen argitara. Bertan XI. mendeari dagokion bale hezur
multzoa topatu zuten arkeologoek. Aztarna hauek Europako bale ehizaren
aztarnarik zaharrenak izan daitezkela uste da.

Getarian
bale ehizak izan duen garrantziaz jakitun, udal artxiboan gai honen
inguruko bilaketa egin dugu oraingoan. Agiri bakarra topatu dugu, baina
nahiko esanguratsua. 1879ko irailaren 24an sinatutako udal-aktak
Getaria, Zarautz eta Orioko arrantzaleen arteko auzia aipatzen du.
Dokumentu honetan, auzian izandako gastuak ordaintzen laguntzeko,
Getariako arrantzaleei 2.800 erreal kuartoko diru-laguntza ematea
adosten da. Baina ze auzi izan zen hau?

Ziur
gaude 1878ko otsailaren 11ak Getariako ahozko memoria historikoan txoko
bat duela. Egun horretan Zarautz, Orio eta Getariako arrantzaleek balea
begiztatu zuten Zarautz parean eta beren txalupetan hura ehizatzera
atera ziren. Roke Etxabe zarauztarrak sartu zion lehen arpoia animaliari
eta hark Moilarri pareraino eraman zituen arrantzaleak. Inguru hartan
lortu zuten arrantzaleek balea menderatu eta hiltzea. Garaiko kronikek
kontatzen dutenez, Getariarrek balea herriko portura eraman zuten,
Zarautz eta Orioko arrantzaleen gaitzespenarekin. Egoera honen aurrean,
Zarautz eta Orioko arrantzaleek auzitara eraman zuten gaia. Hiru
herrietako arrantzaleak 1879ko uztailaren 29 arte egon ziren auzitan.
Azkenean, Azpeitiko Epaitegiak Getariarrei eman zien arrazoia.
Aipatutako Getariako udal-aktak auzi honi egiten dio aipu.

Ehizatutako
balea 6.250 pezetetan balioztatu zuten perituek, baina portuan bertan
usteldu zen epaiaren zain. Balea Donostiara eraman eta bertan erakutsia
izan balitz, 30.000 pezeta baino gehiago lortzeko aukera izan zutela
estimatzen da 1928ko otsailaren 15ean La Constancia: diario integro
fueristan “Konta Katilluk” sinatzen duen artikuluan. Baina Ernest
Hemingway idazlearen “Agurea eta Itsasoa” eleberri famatuan gertatzen
denaren antzera, balearen hezurdura bakarrik aprobetxatu ahal izan zuten
arrantzaleek. Donostiako Udalak erosi zuen bale honen hezurdura eta
gaur egun Donostiako Aquariumean ikusgarri dago. Bale hau izan zen
teknika tradizionalekin euskal kostaldean ehizatu zen azkena.

Oihana Artetxe

Irudia: 1878ko otsailaren 11ean ehizatutako balearen hezurdura. Iturria: www.aquariumss.com

2016.
urtea bukatzeko herriko erlojuaren lehen datuei buruzko idatzia osatu
genuen. Urte berria hasi dugun honetan, erloju horren historiarekin
jarraitzea erabaki dugu. Izan ere, Zumaiak erlojuaren tiki-taka
soinuaren altzoan jarraitu zuen.

XIX-XX
mendeetan ugaritu egiten da erlojuari buruzko informazioa. Jakin
badakigu 1845ean Juan Manuel Zugastik kanpandorrerako erloju berria egin
zuela, ondoren hau konponduko zuen Benito Yereguik erlojuak zeraman
xaflan jaso zuelako. Bestalde, 1869an adibidez, Udaletxeak erlojua
margotu eta elizaren barruan erlojuarekin batera joko zuen kanpai txiki
bat jartzeko erabakia hartu zuen. Horretarako, ordea, erlojuak nahikoa
indar behar zuela baieztatzea beharrezkoa zen eta, XVIII. mendean egin
zuten bezala, oraingoan ere Azpeitira joan ziren erlojugile aditu bila.
Erabaki honen inguruko berriak hemen bukatzen dira baina.

XIX.
mendearen bukaeran aldaketa nabarmen bat gertatzen da. Ordura arte,
Zumaiako Udalak, Azpeitira jo izan zuen maisu erlojugile bila. 1895ean,
ordea, Benito Yeregui Usurbilgo maisu erlojugilearengana jotzea
erabakitzen du. Honako hau Udalaren eta Yereguitar erlojugile familiaren
arteko harreman luzearen lehen kontaktua izango da.

Urte
horretan, tartean-tartean ohikoa zen bezala, herriko erlojua
matxuratuta zegoen eta Udalak Benito Yereguirengana jo zuen erlojuaren
ikuskatzea egiteko eskatuz. Ordurako, maisu erlojugile honek Zestoan bi
erloju eginak zituen. 1879an gaur egun martxan jarraitzen duen herriko
erlojua eta 1883an geldirik dagoen Aizarnakoa hain zuzen. Ez dakigu zerk
bultzatu zuen Zumaiako Udala Benitorekin kontaktuan jartzera, agian
Zestoako erlojuei buruzko berriek edo gertuko Udal horretako gomendioek.
Kontua da Benitok aztertu zuela kanpandorreko erlojua.

Benito
Yereguik ikuskatutako erlojua 1845ean Juan Manuel Zugastik eginikoa
izan zen, idatzi hau laguntzen duten bi argazkiek (Yeregui Elkarteak
utzitakoak) erakusten duten bezela. Garbiketa sakon batekin eta
minutu-orratza konponduta denboraldi baterako nahiko txukun geratuko
zela jakinarazi zuen. Bere gomendioa ordea, zenbait pieza konpondu eta
kojinete berriak jartzearena izan zen, horrela erloju berri baten
antzera geratuko zela ziurtatuz. Azken aukera honek lehen aukerak baino
50 pezeta gehiago kostatu arren egokiena zela iritzi zuen Udalak. Izan
ere, prezioaren barruan erlojua desmuntatzea, Yereguik Usurbilen zuen
lantegira eramatea eta konponketak irauten zuen bitartean kanpandorrean
beste erloju bat jartzea barne hartzen zuen.

Behin
lana bukatuta, konponketaren faktura 313 pezetetakoa izan zen. Orain
arte ez bezala ordea, Udalak ordaindu beharrekoak 5 urteko bermea
jasotzen zuen. Horrela, Benito Yereguik konpondutako erlojuarekin lotura
izaten jarraitzea lortzen zuen, arazo edo matxuraren bat izango balu
berari deituko ziotela ziurtatuz. Bezeroaren konfidantza irabazteko
estrategia bezala ikus daiteke eskaintza hau. Artxiboan gordetako
datuek, Benito Yereguik bezeroa fidelizatzea lortu zuela adierazten
dute. Izan ere 1922. urtera arte, Yereguitarrak (Benito Yeregui, Benito
Yeregui e Hijo, Yeregui Hermanos eta Yeregui y Compañía) izan ziren
herriko erlojua konpontzeko ardura izan zutenak. Gainera, ezin ahaztu,
Artadiko San Migeleko erlojua ere Benito Yereguik eraiki zuela 1901ean.

Urte
horretatik aurrera topatu ditugun datuak erlojuaren esferarekin
izandako gorabeheren ingurukoak dira. Baina hauek luzerako ematen
dutenez hurrengo idatzirako utziko ditugu. Yereguitarrek ere badute
bertan zerikusirik.

Erlojuari
buruzko datu zuzenak 2001ean agertzen dira berriro. Urte horretan,
parrokiko kanpandorreko erlojuari modernitatea iritsi zaiola deritzon
dokumentuak aditzera ematen duenez, erlojuaren automatizazioa burutu
zen. Atzean geratu ziren erlojua behin eta berriz konpondu beharra, are
eta urrunago erloju horiek muntatu eta desmuntatzeko gai ziren maisu
erlojugileen garaia. Denbora kontrolpean izateko gai ziren mago haien
garaia…

Oihana Artetxe

*Irudia: Yeregui Elkartea

El
constitucional o sea, crónica ciéntifica, literaria y
política egunkariaren harpidedunek kronika hau irakurri zuten
1820ko uztailaren 31n: “Tolosa El dia 17 del mes próximo pasado
entre doce y una de la noche se introdugeron ladrones en la casa
mayorazgo de don Hipólito Luis Ozaeta y Berroeta, conjunta persona
de doña María Nicólasa de Loncada [Lekanda], los
cuales viven en la Plaza nueva de dicha villa. Ocurrió
que estando dentro aquellos, pasaron á la alcoba de doña María
Nicolasa, en la que se hallaba durmiendo. Fue
degollada, dejándola atrozmente la cabeza en un hilo, aumentándose
al horroroso atentado, haberla cosido á puñaladas y en una de sus
heridas del costado la dejaron el cuchillo dentro…”

Ankerkeria begi bistakoa da. Hildakoak 68 urte beteak zituen, lotan
omen zegoen, defentsa gutxi egingo zuen. Sastakadetako bat
hezurretaraino iritsi eta bertan iltzatua geratu zen aiztoa. Dela hil
eta gero lepoa moztu zioten, dela hil eta gero sastakadaz josi
zuten… Hura hiltzeko aukeratu zuten modua amorrua eta gorrotoa
adierazten ditu.

Egunkarian Ozaeta-Berroeta – Lekanda senar-emazteen etxean sartu
zirenak lapurrak zirela adierazten da. Alabaina, eraso mota honek ez
du bat egiten hala XVIII. mendean zehar nola XIX. mendearen hasierako
lapurren jokabidearekin. Alderantzizko jokamoldea da: odoltsua eta
hiri gunean. Lapurreta gauzatzeko ez zen batere beharrezkoa haren
logelan sartu eta etxeko andrea modu horretan akatzea. Gainera, argi
eta garbi zehazten da Lekanda lotan zegoela; beraz, ez zituen
lapurrak geldiarazten saiatu ere egin. Hauek gelan propio sartu
ziren, hura hiltzeko asmoz.

Zeintzuk ziren ba “hauek”? Zein sartu zen Tolosako plaza berriko
etxe horretan gaueko ordu txikitan? Eta nola?

El Constitucional-aren korrespontsalak hamabost egunen buruan ustezko
hiltzaileak atxilotu zituztela argitzen du. Dozena bat lagun. Izan
ere, utzitako arrastoak oso adierazgarria dira. Batetik, labana eta
labana maisuki erabiltzeko gaitasuna; bestetik, etxeko ateak inork
bortxatu gabe barrutik ireki dituzte. Atxilotutakoen artean 4
harakin; eta honen senide hildakoaren neskamerik kuttunena.

Tamalez, epaiketa biltzen duen auzia ez dugu topatu, soilik
han-hemenkako aipuak, udal aktetan, ezer gehiago argitzen ez dutenak.

Eta hildakoa? Zein zen hildakoa? Esan bezala, gertatutakoa ez zen
ohikoa. Hildakoa ere etzen nornahi. Izan ere, bikote hau Gipuzkoan
bizi zirenen artean ondasun handienetako jabe omen zen. Are, 1801.
urtean beste asalto baten biktimak izan ziren; hura, baina,
“normalagotzat”jo dezakegu. Halere, 1801etik 1820 bitartean,
gizarte zein politika giroa asko aldatu dira Probintzian.
Ozaeta-Berroeta – Lekanda aldaketa horren baitan izan genituen.

Azalezko miaketa baten ondoren, abizen hauek auzibideetan oso ohikoak
direla ikusi dugu. Gaiak ere ohikoak dira: etxe barrukoak,
maiztertzak, erreklamazioak… Halere, horiekin batera oso bestelako
datuak agertzen dira. Izan ere, bai Konbentzioneko Gerraren gastuak
ordaintzeko bai eta Napoleonen Gerraren gastuak ordaintzeko ere,
Gipuzkoako herriek euren ondazilegiak, euren herri-lurrak saldu behar
izan zituzten. Hau da, gerrak ordaintzeko herritarrek ordaindu gabe
erabiltzen zituzten lurrak saldu behar izan zituzten gipuzkoarrek.
Saldu eta norbaitek erosi. Horrela, gerraren ondorietako bat dugu
lurraren pribatizazioa, zertarako eta herritarrek pairatutako gerrek
sortutako zorra kitatu ahal izateko. Ondare komun hori galtzeak jende
xume askoren bizi baldintzak kaltetu zituen. Ikerketzeko dago
txirotze prozesuan zenbat lagundu zuen herri lurren galerak. Bi
modutara: modu zuzenean: herritar xumeek garoa, egurra, fruituak eta
abar eskuratzeko eskubidea galtzen zuen (adibidez, etxea berotzeko
aukera galtzen zuen). Bestetik, zeharka ere galtzen zuten: udalerrien
lehentasuna eta obligazioa zorra kitatzea bihurtzen zelako. Ondorioz,
baliabideak hori egiteko erabiltzen zituzten. Gutxiren onurako;
gehiengoaren kalterako. Gonzalo Pontonek “la lucha por la
desigualdad” deskribatu duen prozesua da.

Zer lotura du honek hilketa anker horrekin? Gerra eta hazienda
lokalaren krisia: udal ondasunen eta propioen salmentak Gipuzkoan
1764-1814 lanean (1991) zera idatzi zuen: Hipolito Luis Ozaeta
Berroeta izan zen, bada, ondasun eroslerik handiena. Bergarako Ozaeta
oinetxeko belaunekoa, XIX mendearen hasieran Gipuzkoako landalur
jaberik handienetakoa da. Bai bera bai Maria Nicolasa de Lecanda bere
emaztea, maiz agertzen dira udal kontularitzako mailego inportanteen
hartzekodune bezala; mailegu hauek, gerora, ia gehienak berreskuratu
zituzten udal eta propioen ondasunetan, baina, bide batez, ondasun
horien jabetasuna legitimizatzeko, hain eta hainbat auzi sartu behar
izan zituzten udalen kontra. Hipolito Luis Ozaeta Berroeta eta
Granadako dukea dira, 1810ean, probintziako landalur jaberik
inportanteenak.

Otaeguik berak emandako datuean, Ozaeta-Berroetaren izenean egindako
erosketen balioa 532.154 errealetakoa izan zen (Granadako Dukearen
bikoitza baino gehiago eta bigarren eroslerik handiena, Martin
Ibarzabal, baino 200.000 erreal gehiago. Probintziako %1,85 zuen
Ozaetakoak.

Modu horretan, gainera, berdintasunaren aurkako mugimendua erabatekoa
da. Hau da, gerra ondoko gastuak ez ezik, gerra hornitzeko mailegua
egin zutenak dira orain herrien ondasunak pribatizatu eta
merkaturizatu egiten dutenak. Tartean, noski, kargu publikoak izan
ziren hautako gehienak (Ozaeta, esate baterako, Ahaldun Nagusiaren
ondokoa 1788. urtean, besteak beste).

Egiari zor, erosketak ez zituzten soilik handikiek egin; aukera zuen
guztiak gauzatu zituzten. Dena den, ezin ukatu Ozaeta-Berroeta –
Lekanda senar-emazteek tratu onak egiteko zuten abilizia. Otaeguik
berak jasotzen du Ezkion gertatutakoa. Han, 1812. urtean, 227.768
errealetan tasatu bi baserri 100.000tan eskuratu zituzten, adibidez.
Argitu ezin izan dugun beste auzitan, Tolosako haragi-horniketan eta
honen inguruko zorrak eta ordainketetan agertzen da gure bikotea…

Bada, 1766ko matxinadan patrizioak horrenbeste azaldatu zituen
monstro basatia otzan xamar izan zen; gerra ondoko bidelapurrak
bortitzak eta beldugarriak izan ziren. Hiru-urte liberalean horrelako
ankerkeriaren atzean ez ote zegoen pobreziak, ondorioz, bortizkeriak,
sortutako miseria. Lehen gerra karlista ate joka dago.

David Zapirain

Pentsatu
baino beranduago, baina jadanik hasi dira Zumaiako barradera edo
kanpoko dikea konpontzeko lanak. Azken itsasaldi bortitzak kalte handiak
eragin zituen Urolako itsasadarreko sarreran eta denbora luzez egon da
barrako pasealekurako bidea itxita. Gune kaltetuenetariko bat antzinako
barraren zatia izan zen. Hori dela eta, oraingoan, Zumaiako barraren
lehen zati hura eraiki zeneko informazio bila joan gara udal artxibora.

Zumaiako
porturako sarrera beti izan da arriskutsua. Gogoratu behar dugu,
antzinako portua egungo Amaiako plazan kokatzen zela eta kanpoko dikerik
gabe itsasontziek gorriak ikusten zituztela bertara iristeko. Tarte
honetako aurreko idatzi batean aipatu genuen nola itsasontziek atoian
sartu eta irten behar izaten zuten itsasadarretik.

Gune
arriskutsuena Aitzabalgo uharria zen, gehienetan olatuen erasoen menpe
egoten zena. Hura izaten zen Zumaiako portura iritsi nahi zuten
itsasontziek saihestu beharreko lehen oztopoa. Behin hori atzean utzita
Puntako Haitza topatzen zuten aurrez aurre. Haitz hau itsasadarraren
erdian kokatzen zen eta korronte bortitzak eragiten zituen.

Hasiera
batean, nabigazioa hobetzeko, aipatutako arriskuak seinaleztatu ziren.
Lehenik itsasargia eraiki zen. Honek itsasadarreko sarrera non dagoen
adierazten du 1870. urtetik. Ondoren Aitzabalgo uharria seinaleztatzeko
baliza bat eraiki zen, 1881ean. Honek nabarmen hobetu zuen egoera,
sarrerako arriskuak agerian uzten baitzituen, baina ez zen nahikoa.

Hau
dela eta, XIX. mendeko laurogeigarren hamarkadan, merkataritza moila
eta kanpoko dikea eraikitzeko erabakia hartu zen. Urte haietan
Frantzisko Lafargak aurkeztutako egitasmoaren helburu nagusiak ibaiko
kanala bideratzea, Aitzabalgo uharria itsasadarreko sarreratik
banantzea, mendebaldeko olatuak saihestea eta itsasontziei sarrera
egokia eskaintzea ziren. Horretarako diseinatu zen Zumaiako kanpoko
dikea.

Frantzisko
Lafargak 1883 eta 1885 bitartean garatu zuen Zumaiako itsasadarrean
egin beharreko lanen egitasmoa. Honek Errepide, Kanal eta Portuetako
Aholkulari Batzordearen berrikuspena jasan zuen eta, zenbait aldaketa
eginda, 1887an onartu zen. Besteak beste, ondorengo lanak zehazten
ziren:

1.
Arbustaingo irlatxotik itsasargiaren azpian kokatzen zen Puntako
Haitzeraino ibaia bideratzeko 590 metro zituen dikea eraikitzea.

2. Puntako Haitzeko zabalgunea egitea (Kresala eta kanpoko dikeko sarreraren artean).

3. Itsasadarraren sarrera bideratzeko Puntako Haitzetik itsasorako 150 metroko kanpoko dikea egitea.

4. Kanpoko dikearekin bat egingo zuen 93,50 metroko kai-muturra altxatzea.

Kanpoko
dikeak eta kai-muturrak ibaiko korronteak gidatzea zuten helburu,
mendebaldeko erribera bideratuz. Gainera, bihurgune formako kai-muturrak
itsasontziak ipar-mendebaldeko denboraleetatik babestu eta olatuak
geldiarazi eta bokaletik desbideratuko lituzke. Hau horrela, Lafargaren
lehen egitasmoan proposatzen zen olatu desbideratzailea ez egitea
erabaki zen, diseinatutako kai-muturrak itsasadarreko nabigazioa nahikoa
hobetuko zuelakoan.

Lafargaren
proiektuan lanak burutzeko beharrezko materiala zorrozki zehazten zen.
Artxiboan gordeta dagoen proiektu horretan adibidez, erabili beharreko
harrien eta zementuaren ezaugarriak agertzen dira. Horrela, harriak
hareharri edo kareharri tinkoa zuten harrobietatik atera behar ziren,
eta harri-lubetak nolakoak izan behar ziren ere zehaztuta zegoen, beteko
zuten funtzioaren arabera: gainean estrukturaren bat izango zuten
harri-lubetak eraikitzeko, harriek gutxienez metro kubiko baten laurdena
izan behar zuten; aldiz, harri-lubeta betelan edo babes gisa
erabiltzeko bazen, 25 kilo izatearekin nahikoa zen; harri-horma egiteko
harriek 35-50 zentimetro bitartekoak behar zuten eta abar. Bestalde,
dikearen azpialdean eta zimenduetan, harriak elkarri lotzeko erabili
beharreko zementuak lehortze azkarra izan behar zuen. Hori Zumaian ez
zen arazoa, izan ere, mota horretako zementua ekoizten espezializatutako
herria baitzen; Zemento Zumaya izeneko zementu naturala hain zuzen.
Beraz, lanak burutzeko behar zuten materiala inguruan eskuragarri izan
zuten.

Lan hauek
Frantzisko Aierdi ingeniariak gauzatu zituen. 1893ko otsailerako
Arbustain eta Puntako Haitzaren arteko dikea eta zabalgunea bukatuak
zeuden. Ibaiaren erdian agertzen zen Puntako Haitza ere mozten hasiak
ziren. Kanpoko dikeko lanak, ordea, atzeratu egin ziren eta 1896 arte ez
zuten zati hori bukatzea lortu. Aurrerago, 1927an, Zumaiako
itsasadarreko sarrera nahikoa hobetu ez zela ikusirik, kai-muturrari
beste dike zati bat gehitu zitzaion eta itsasadarrean sartzen zen
Puntako Haitza gehiago moztu zen.

Azken
obra hauetarako, kanpoko dikeraino beharrezko materiala eramango zuen
tren txiki bat jarri zen martxan Arbustainetik Puntako Haitzera. Hau
meategietan erabiltzen zirenen antzekoa zen, lokomotora txiki bat eta
atzean materiala garraiatzeko bagonetak. Rafael del Pilarrek idatzi duen
“Arrangoleta 1945-1951 Memorias de un Barrio” liburuan agertzen denez,
itsasargiaren azpiko zabalgunean Aitzabaldik ateratako harriei forma
egokia ematen zitzaien, baita zementuzko blokeak egin ere. Hau horrela,
pentsatzekoa da Lafargaren proiektua gauzatu zeneko harriak ere
Inpernupe ingurutik atera zituztela, are gehiago egin beharreko lanetako
bat Puntako Haitza moztea izan zela aintzat hartuta. Litekeena da,
haitz mutur hori moztetik lortutako harria ere dikea altxatzeko lanetan
erabili izana.

Ez
zen azkenengo aldia izango Aitzabal, Inpernupe eta Malparaje inguruak
harria lortzeko erabiliko zirena. Aipaturiko lan hauen ondorioz,
bokalean ibaiak ekarritako hondar eta limoak pilatzen hasi ziren. Hori
ekidin nahian, 1935ean, itsasadarraren beste aldean harri-lubeta bat
eraikitzea erabaki zen. Lan hauetarako beharrezko harria Inpernupe eta
Malparaje inguruetatik atera zen. Orduan ere, aurreko lanetan bezala,
harrobi horietatik ateratako harria garraiatzeko tren txiki bat ezarri
zen. Honek, paraje horretatik ibairaino garraiatzen zuen materiala eta,
bertan, gabarretan zamatzen zen ibaiaren beste aldera eramateko. Gaur
egun ikusgarria izango litzateke horrelako muntaia bat. Imajinatzen
duzue egiten ari diren kanpoko dikearen konponketa horrela egin beharko
balitz?

Oihana Artetxe

Aurreko
hilabetean 1903an zabaldu zen hiltegi berriaren inguruan aritu ginen.
Hilabete honetako idatzia, aurrekoaren jarraipena duzue. Izan ere,
Getariako abere hiltegiaren inguruko gorabeherak ez ziren hiltegi berria
martxan jartzearekin amaitu.

XX.
mendeko lehen erdian, batez ere hogeita hamargarren hamarkadatik
aurrera, ohikoak bihurtu ziren hiltegiaren garbitasunaren inguruko kexa
eta aipamenak. Dirudienez, hiltegia erabiltzen zuten harakinek ez zuten
behar bezala zaintzen eta garbitzen. Arazorik handiena hustubideak
ziren, behar zuten mantenua egiten ez zitzaienez buxatu egiten
baitziren. Horrelako azpiegitura bat egoera egokian ez mantentzeak
osasun arazoak ekar ditzazkeela jakinik, behar duen higiene maila
mantentzea ezinbestekoa da. Are eta gehiago, Getarian 1903an eraiki zen
hiltegia herrigunean kokatzen zela kontutan badugu.

Azpiegituraren
garbitasun ezari, harakinek bertan abereak hitzartutako orduetatik
kanpo hiltzen zituztela gehitu behar zaio. Beraz, osasun arazoa areagotu
egiten zen, orduz kanpo hildako abereak albaitariaren osasun azterketa
egin gabe hiltzen baitziren.

Egoera
honen aurrean, Udalak zenbait neurri hartu zituen. Hiltegia erabiltzen
zuten harakinei azpiegiturak behar bezala mantentzen eta abereak
hitzartutako orduetan hiltzen ez bazituzten zigorrak ezartzen zizkien.
1942an, higiene arazoa konpontzeko asmoz, hiltegian zenbait eraberritze
lan egin ziren: lurzoruan zementu geruza bat bota zen eta hustubiderako
sifoi bat jarri zen. Baina hau ez zen nahikoa izan egoera hobetzeko.

1954an
hiltegia ixteko eta beste berri bat eraikitzeko agindua jaso zuen
Udalak. Mende hasieran eraikitakoa oso egoera txarrean zegoen eta bertan
egiten ziren lanetarako txikia zen jadanik. Gainera, ez zituen
Hiltegien Arautegi Orokor Berriko zenbait baldintza betetzen eta bere
kokagunea ez zen aproposena. Egoera honen aurrean, Udalak hiltegi
berriaren kokagunea zehazteko beharra izan zuen. Honek, herrigunetik
urrun eta ur emari batetik eta itsasotik gertu (hondakinak errazago
hustutzeko) behar zuen.

Azkenean,
Igarategi errotaren alboan kokatzea erabaki zen, izen bereko
errekastoaren alboan. Kokagune honek bete beharreko baldintzak asetzen
zituen. Behin kokagunea zehaztuta, hiltegi berriaren planoak eta
proiektua egitea falta zen. Oraingoan Manuel Urkola Ansola arkitektoa
izan zen eraikuntza berriaren diseinuaren arduraduna. Hiltegi berria
egiteko 371.277 pezetako aurrekontua izan zuen Udalak, horietatik
125.000 pezeta Foru Aldundiaren diru-laguntza bitartez lortu zituen. Hau
izan zen Getariako azken abere hiltegia.

Oihana Artetxe

Gabonak
gerturatzen ari diren garai honetan, Olentzeroren antzera, Getariako
historia aberastuko duen opari txiki batekin gatozkizue. Dakizuenez,
bertako artxiboa Lehen Karlistaldian erre zen eta, ondorioz, ia ez da
1838. urtea baino lehenagoko dokumenturik gorde. Hau horrela,
zenbaitetan beste lekuetan zaindu den dokumentazioaren bitartez
jakinarazten ditugu bertako gertakizunak. Gaurkoan dakarkigun gaia Iago
Irixoa lankideari esker ezagutu dugu. Ikerketa batean murgildurik
zegoela, Adunan eta Sorabillan (Andoain) zeuden 70 irlandar Getaria eta
Zarautzera lekualdatzeko Diputazioaren 1653ko abenduko agindua topatu
baitu. Baina nondik nora irlandarrak gurean?

Irlandaren
eta euskal kostadearen arteko merkatal harremana Erdi Arotik dator.
Euskaldunak Irlandara sardina eta legatza arrantzatzera joaten ziren
eta, horrek, Irlandako merkatal sareetan sartzea ahalbidetu zien. Hala
ere, XVII. mende erdialdekoa ez zen merkatal harremana izan. Irlandarrek
arrazoi politiko-militarrak izan zituzten orduan Euskal Herrira
etortzeko. Garai horretan, Irlandarrak Erresuma Batuko gobernuaren
errepresio eta jazarpena jasaten ari ziren, Ingalaterrak burututako
konkistaren ondorioz. Horretaz gain, Espainiako Koroa barne eta kanpo
testuinguru belikoan murgildua zegoen. Horren barnean 1655-1660
bitarteko guda anglo-hispaniarra deritzona dugu. Azken gatazka hau bi
koroen arteko merkataritza politiken ildotik sortu zen eta Oliver
Cromwell-ek (Ingalaterrako buru politiko eta militarra izan eta Irlanda
eta Eskoziaren konkista burutu zuen kristau protestantea) bultzatu zuen.
Testuinguru liskartsu honetan, katolikotasunaren bermatzaile ziren
Irlanda eta Monarkia Hispanikoaren arteko harremanak estutu ziren.
Horrek Gaztelako Koroa buru zuen armadan irlandarren papera areagotzea
bultzatu zuen XVII. mendearen erdialdean. 1641-1654 artean 22.500
irlandarrek penintsularako bidea egin zutela uste da.

Gipuzkoara
iritsi ziren gehienak Pasaiako portura egin zuten. 1653ko urtarrilaren
6an 3000 infante irlandar iritsi ziren bertara. Etorkin hauen gehiengoa
soldaduak ziren eta beraien etorrerak, oinarrizko beharrei erantzuteko
prestaketez gain, behin baino gehiagotan gehiegikeriak eta liskarrak
sortu izan zituen; ez horiek bakarrik. Muga lurraldea izaki, Gipuzkoan
egoteak soldadu bati baino gehiagori desertatu, ihes egin eta
Frantziara alde egiteko aukera eman zion. Hau saihesteko asmoz,
Probintziak kontingentea sakabanatzeko erabakia hartu zuen 1653ko
maiatzean. Irlandarrak Gipuzkoa barnealdean sakabanatu zituzten, baina
Pasaiatik ez oso urrun, edozein momentutan armada antolatu eta
itsasoratzeko prestakuntzak ahalik eta azkarren egiteko aukera
mantentzeko asmoz. Lehen sakabanaketa honek ez zituen liskarrak eten eta
1653ko abenduan bigarren dispertsioa agindu zen: 70 irlandar Amezketa
eta Abaltzisketara; Asteasu eta Larraulen zeuden 100 irlandarrak Goiatz,
Errezil eta Bidanira; Aduna eta Sorabillako 70ak Zarautz eta Getariara;
eta Zizurkilgo 50ak Oriora lekualdatzeko asmoa agertu zen.

Baina
asmo hori gauzatu zen? Iritsi ote zen irlandarrik Getariara? XVII.
mendeko erdialdeko eliz agiriek zenbait bikote irlandarrek haurrak
Pasaiako badiako elizetan bataiatu zituztela adierazten dute. Agiri
hauek baliatuz, 1650-1660 bitarteko Getariako bataio liburuak miatu
ditugu datu bila. Horrela topatu ditugu irlandar bikote baten bi alabak
izan daitezkeenen bataio-agiriak. 1658ko urtarrilaren 17an Antonia Buler
Moran batailatu zuten, Diego Buler eta Maria Enoranen alaba eta 1660ko
uztailaren 17an bikote beraren bigarren alaba bat, Teressa Buler Moran.
Buler abizena Irlandar jatorriko Butler abizena izan daitekeela
pentsatzen dugu. Moran abizena berriz, fonetikotasun irlandarra duen
amaren Enoran abizenaren moldaera.

Gainera,
ikusi dugu, 1650-1660 bitartean Getarian bataiatutako haurretatik
bederatzik ez dutela amaren edo aitaren daturik jasotzen, bigarren kasua
gailentzen delarik. Hau argigarria suertatzen da 1630-1650 bitartean
horrelako kasu bakarra dagoela aintzat hartzen badugu. Hau Getariara
gizonezko irlandarrak iritsi eta bertako emakumeekin harremanak izan
zituztenaren adierazgarria izan daiteke.

Beraz,
100% ziurtatu ezin badugu ere, bataio liburuetan lortutako datuek Aduna
eta Sorabillan zeuden 70 irlandarrak Getaria eta Zarautz bitartean
sakabanatu zituztenaren hipotesia baieztatzeko pauso bat dela pentsatzen
dugu.

Oihana Artetxe

Irudia: http://www.libraryireland.com

Urtea
bukatzen ari da… 2016a agurtu eta 2017ari ongi etorria emateko momentua
hurbiltzen doa… Aurten Urtezahar-gaueko kanpaiak San Telmo baselizatik
emango ditu Euskal Telebistak. Zumaiarrak, ordea, San Pedro parrokiko
erlojuari so egon izan ohi dira urteko azken gaueko hamabiak noiz
iritsiko zain. Kanpandorreko erlojuak adierazten du denbora aurrera
doala, segundoz segundo eta minutuz minutu.

Herriko
erlojua elizako dorrean kokatzea zen ohikoena, gehienbat kanpaiak
bertan zeudelako. Kontuan izan behar da, hasierako erlojuek ez zutela
ordua adierazteko esferarik, kanpai-hotsek ematen zuten horren berri.
Luzaroan, kanpandorreko erlojua izan zen herriko erloju bakarra.
Bizilagunentzat baliagarria zen elementua izaki, udalena izaten zen
erlojua egiteko erabakia; udalek erosten zituzten erlojuak eta bere gain
hartu egoki mantentzearen ardura.

Zumaiako
erlojuari buruzko lehen berriak 1585ekoak dira. Ez dute garai hartako
erlojuaren gaineko azalpen edo deskribapenik eskaintzen, baina bai
erlojuzainaren ingurukoak. Udal artxibategian gordetzen den dokumentu
batek aditzera ematen duenez, ordura arte Domingo Ibarra zen herriko
erlojua, eskola eta sakristia zaintzeaz arduratzen zena. Urte horretako
otsailaren 17an kargua eskuz aldatu zen eta hortik aurrera Julian Loidi
izan zen erlojuaren zaintza bere gain izan zuena.

Datu
honen ondoren, XVIII. mendearen hasiera arte, galdu egiten da
erlojuaren tiki-taka soinua artxiboko liburuetako orrietan. Lehen datuak
antzinako herriko erlojua kronologikoki kokatzen laguntzen du eta bere
zaintzaren gaineko arduradunaren izendapena udalbatzarena zela zehaztu.
Topatu dugun bigarren datuak erakusten du erlojuaren funtzionamendu
egokia zenbateraino zen udalbatzaren ardura.

Dokumentua
1704ko abuztuaren 17ko udal-akta bat da. Bertan azaltzen denez, momentu
hartan hiribilduko erlojuari funtsezko pieza ugari falta zitzaizkion.
Egoera hau nahiko larria zen, gogoan izan behar baitugu San Pedro
parrokiko kanpandorreko erlojuak zehazten zuela Zumaian denboraren
igaroa. Erlojua konpontzeko eskaera Frantzisko Azkarate maisu erlojugile
tolosarrari egin zitzaion, egun haietan Zumaian zegoela aprobetxatuz.
Urtebete lehenago hiribilduak maisu erlojugile berari aurrekontua
eskatua zion, eta orduko hartan 46 erreal zortziko eskatu zituen
erlojuaren konponketarako. Beraz, San Pedro parrokiko erlojuak gutxienez
urte bat zeraman matxuratuta.

San
Pedro parrokiko erloju zaharraren konponketarako 40 zortzi errealeko
aurrekontua aurkeztu zuen bigarren aldian Frantzisko Azkaratek. Prezio
jaitsiera ikusirik konponketa onartzea erabaki zen:

“(…)
atendiendo a esto y a que es cosa que inporta a todos y exencialmente
en una republica se lleve a devida execución dicha proposición y que
luego se desaga dicho reloj y lleve quanto antes pues estaba parado
(…)”.

Hasieran,
lanean hasteko, erreal batzuk eman zitzaizkion maisu erlojugileari eta
handik hamabost egunera 40 zortzi errealekoak ordaindu zitzaizkon.
Oraingoan baina, erlojua konpontzeko gastuak partekatuak izan ziren:

“(…)
ser cosa la mas esencial en una republica, era muy justo en razón, el
que se tomase alguna buena forma poner. El dicho Vicario venia también
en que la Iglesia contribuya en la mitad del gasto que se causase en
componer y afinar dicho reloj (…)”

XVIII.
mendearen hasieran beraz, erlojuaren gaineko ardura partekatzea erabaki
zuten elizak eta hiribilduak. Horrela, gastua bien artean ordaindu
zuten: 20 erreal zortziko udalbatzak eta 20 elizak. Konponketa honi
esker, San Pedro parrokiko antzinako erlojuaren tiki-taka berriro entzun
zen eta Zumaiarrek denboraren igaroaren erreferentzia berreskuratu
zuten.

Aurtengoan
gure begiak San Telmo baselizan jarriak egongo diren arren, Zumaiarren
belarriak San Pedro parrokiko erlojuak astintzen dituen kanpai hotsen
zain egongo dira. Gaurkoan San Pedro elizako erlojuaren lehen aipamenak
ekarri nahi izan dizkizuegu urte amaieraren aitzakian. Erlojuaren
inguruko informazioak ez dira, ordea, hemen bukatzen. Nork daki, agian
datorren urtean eutsiko diogu berriz gaiari… Bitartean, Zorionak eta
Urte Berri On Zumaia!

Oihana Artetxe

Irudia: 1. Fototeka / 2.
Zumaiako erlojuari buruzko 1585eko aipamena. Bertan Domingo Ibarra
erlojugileak postua utzi eta Julian Loidik hartzen duela irakur daiteke.
Z.U.A. 67/1 signatura

Dagoeneko
blog honetan plazaratu diren artikuluek artxiboetako funtsetan hamaika
gauza daudela frogatu dute; bai espero daitezkeenak, baita aurreikusten
ez direnak ere. Egoera berezi honek modu askotan aurkezten den
informazioa topatzea dakar, logika duena edo logikarik gabekoa; azken
finean, ohikoagoak direnez gain, antzinako paperen artean gauza bitxiak
eta atentzioa ematen duten batzuk topatzen dira. Xelebretasunaren
munduan mamitsuenetarikoak, zalantzarik gabe, idazkera frogak dira; hau
da, notario edo eskribauen ikasleek edo apopiloek beren etorkizuneko
lanean trebatzeko idazten zituzten zirriborroak.

Halakoek
anitz gauza islatzen dituzte; deigarriena, adibidez, non idazten ziren
ikustea da. Izan ere, idazkera froga hauek edozein lekutan egin
zitezkeen, baita balio juridiko-administratiboa zuten dokumentuetan ere.
Notario-eskriturak horren lekuko bikaina dira, adibideak ugariak
direlarik; halako idatziak gordetzen dituzten sortetan, orduko zein
beranduagoko idazkera frogak topa daitezke. Baina ez dira hor bakarrik
ageri: Asteasuko 1558-1559 urte bitarteko kontu liburuek ere, adibide
asko aurkezten dituzte.

Deigarria
gerta dakiguke dokumentazio originala zirriborroak egiteko
aprobetxatzea. Hori egiteko arrazoiak ugariak izan daitezke. Batzuk
ematearren, bi aipatu ditzakegu. Batetik, irakurketa gaitasun eza; hau
da, mutiko horietako askok, eta beraien maisuek, ez zekiten aurreko
mendeetako edo hamarkada luze batzuk lehenago sortutako dokumentaziorik
irakurtzen; gaur egungo “orri zikinen” funtzioa betetzen zutela esan
genezake.

Bestetik,
dokumentuari berari garrantzia gutxi ematea. Aurreko urte, hamarkada
edo mendetan idatziak izaki, iraganari lotuak hartzen ziren eta modu
honetan, sortu eta urte gutxiren buruan beraien balizko balioa pasata
zegoela uste zen. Udal-kontuei dagokienez, behin kontuen ikuskatzea egin
eta azaltzen ziren zenbatekoei adostasuna emanda, “benetako” balioa
galtzen zutela ematen du. Gorde, gorde egiten ziren, baina iraganeko
kontutzat hartzen ziren eta honela, kontserbatzeko edo (ber)erabiltzeko
irizpideak gaur egun izan ditzakegunen oso bestelakoak ziren.

Aipatzen
ditugun zirriborro horietan modu askotakoak aurkitu daitezke. Badaude
ariketa matematikoak islatzen dituzten frogak; hauetan bitxienetako bat
beste batean jaso genuen euskarazko zenbakiekin harremana du. Izan ere,
halako idazkera froga moduan euskarazko testuak edo esaldi gutxi batzuk
topatu izan dira, Asteasu beraren kasuak edo Gipuzkoako Protokoloen
Artxibo Historikoarenak ondo adierazten duten bezala(1).

Asteasuko
udal kontuetan ikus ditzakegun zirriborro horiek beste hainbaten
ezaugarriak dituzte. Froga horietan ohikoenak hizki solteak dira,
bokaleak edo kontsonanteak, silabak, baina hitz osoak ere egon daitezke,
edo pertsonen izenak. Honela, aipatutako kontu-liburuetan “Domingo de
Camio”, “Don Antonio de Çauala. Don Miguel de Aguirre”, edota “Don Pedro
de Ayalde, beneficiado de la tierra” bezalakoak ikus ditzakegu.

Beste
batzuetan notario-dokumentu baten hasierako esaldi edo hitzak jaso
ditzakete, hala nola: “Joanes de Lizarraga, vezino de la tierra de
Asteassu, a diez días del mes de setiembre de mill e quinientos y
cinquenta”, “La merced que V. Merced hizo a mi hermano”, “memoria de los
maravedís (?)”,“De la memoria de mí, Marticho”, eta abar. (Ikusi 1.go irudia)

Askotan,
gehienetan, froga hauek ez dute zentzurik edo esanahi argirik; azken
finean, zirriborroak edo trebatzeko ariketak baitira, besterik gabe.
Baina hainbatetan, eguneroko bizitzaren printzak eskeintzen dizkigute,
gerora gutun edo beste dokumentuen zati izango ziren zatiak hain zuzen
ere:

“La merced
que V. Merced hizo a mi hermano la hestimo en ssumo grado por (… ) Vesso
a V. M. las manos ynfinitas vezes. Escríueme que pague a V. M. (…)
treynta mill reales. Escríueme que pague a V. M. treynta e nueue mill
reales. Escríueme que pague a V. M. treynta”. (Ikusi 2.garren irudia).

Edota:

“Sepan
quantos esta carta de testamento y postrímera voluntad. Ayer a la
mañana escriuí a V. M. largo con el hordinario. Después acá, lo que se
ofresce es que Antonio de Armora, Ascenio [sic] de Armora, a uenido a
ssu casa con entera salud y larga vida”. (Ikusi 3.garren irudia).

Are
interesgarriakoak dira filosofia erlijiosoaz bustitako testu luze zein
motzak, garaiko pentsamolde, heziketa eta hezkuntzaren lekuko direnak.
Batzuetan otoitz liturgiaren esaldi motz batzuen amaigabeko zatiak dira,
irakurriz gero mantra baten modukoak liratekeenak:

“María
Santíssima, conceuida sin pecado oreginal, amén. María Santíssima,
conceuid [sic] sin pecado oreginal, amén. María Santíssima, conceuida
sin pecado oreginal, amén. María Santissi”. (Ikusi 4.garren irudia).

Baina bertzeetan idatziek mami gehiago dute:

“Todo
fiel christiano es muy obligado a tener deuoción de todo coraçón de la
Santa Cruz de Christo, nuestra luz, pues en ello quisso María por nos,
redemir de la cautiuidad de nuestro pecado y del enemigo malo. Y por
tanto, te as de acostumbrar a signar y santigoar aciendo tres cruzes: la
primera en la frente, la segunda en la boca, la tercera en los pechos.
Ablando con Dios, nuestro Señor, mostrad cómo en el nombre del Padre y
del Hijo y del Espíritu Sancto, amén, por qué os signastes en la frente
porque nos libre Dios de los malos pensamientos. La segunda en la boca,
porque nos…

Todo fiel cristiano es muy obligado a tener debozión de todo…”. (Ikusi 5.garren irudia).

Funtsean,
balio juridikorik gabeko idatziak dira, esanahi argirik gabeko testuak,
besterik ez; baina batzuetan, zirriborro horietatik tanta batzuk
izatetik, zuku eder bat ateratzera iritsi gaitezke; garaiko gizartera
hurbiltzen uzten diguna.

Iago Irixoa

(1) Asteasurako, http://www.ereiten.eus/blog_view.php?uuid=24&cat=Asteasu;
AZPIAZU ELORZA, J. A.: “Palabras y textos vascos antiguos”. In:
Cuadernos de Sección. Hizkuntza eta Literatura, 7 (1988), 7-14, bereziki
12. orr. (http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/literatura/07/07007014.pdf);
eta batez ere, IRIGOYEN, A.: “Dos textos arcaicos del siglo XVI”. In:
IRIGOYEN, A.: De re philologica linguae vasconicae II. Bilbo: Deustuko
Unibertitsatea, 1987, 231-235 orr. Azken testu hauen irudiak artikuluan
bertan eta Gipuzkoako Foru Aldundiko artxiboen web-ean ere ikus
daiteke: http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DKAVisorArchivoJSWEB/estatico/index.html?consulta=GPAH&fich=GPAH70097_A_000100v.jpg&numImages=2&sec=null.

La sala KUBO nos abre una nueva ventana al pasado. Un pasado que nos resulta familiar y nos sorprende, al mismo tiempo. Una mirada moderna a un territorio cambiante, abierto a las novedades.

Seguramente los visitantes de esta exposición sentirán una sensación extraña de déjà vu, porque lo que se le ofrece es una selección de fotografías realizadas entre 1914 y 1936 por Ricardo Martín, que recrean una época de la que estamos acostumbrados a ver imágenes. Y es que Martín fue el fotógrafo de una época muy importante de la ciudad de San Sebastián que los donostiarras conocemos especialmente.

Sin embargo, encontrarán muchas y agradables sorpresas, al descubrir la vida en la ciudad a través de la mirada curiosa del fotógrafo que, incansable, recorría con su moto cada rincón, para obtener cada instantánea, cada documento gráfico de una crónica que nos acerca automáticamente a aquellas vidas ajenas. Qué inmenso poder de emocionarnos tiene la fotografía…

Esta exposición es una crónica de la modernidad, pero también muestra la continuidad en el tiempo, la perdurabilidad de ciertas cosas, ya que, aunque deja patente que las cosas han cambiado, si las miramos bien, tampoco lo han hecho tanto. Nos reconocemos en esas personas que hace cien años recorrieron los mismos espacios que nosotros, y entendemos que no cambia lo importante: la alegría de las celebraciones y las fiestas, de relajarse con los amigos, el esfuerzo del deportista, la timidez del adolescente, la pulsión de sentirse enamorado, la tristeza inconsolable de la madre que despide a su hijo que se va a la guerra, el aburrimiento de los niños en los eventos de los mayores. Todo eso ocurrió antes y ocurrirá.

Y es que esta visita es un viaje al pasado para reencontrarnos en el mismo sitio, al salir por esa puerta, en el presente.

HORARIO:

De martes a domingo: 11:30h-13:30h / 17:00h-21:00h

EREITEN y el proyecto educativo de sala KUBO

http://www.sala-kubo-aretoa.eus/index.php/es/exposicio/actual/2-uncategorised/860-ricardomartineduccion

Larraitz Arretxea

Hilabeteroko
tarte honetan artxibora jotzen dugu, bertan gordea dagoen
informazioaren zatitxo bat zuei gerturatzeko asmoz. Gai baten inguruko
datuen bila ibiltzen gara eta informazioa behar izaten dugu argitaratzen
ditugun idatzi xumeak osatzeko. Udalak memoria historikoa lantzeko
egitasmoa abiatu duen honetan, Gerra Zibilari hasiera eman zion
altxamendu militarra gogora ekarri nahi izan dugu. Uztailean 80.
urteurrena izan zen eta horri eutsi diogu oraingoan.

Beti
bezala artxibora joan gara eta informazio bila hasi. 1936ko aktak
jasoak dituen liburua esku artean hartu eta uztaileko aktaren bila hasi
gara. Isiltasuna. Hori da topatu duguna 1936ko uztailetik irailerako
tartean. Isiltasuna bai, baina eztanda bortitz baten ondorengo
isiltasuna. Bere baitan garrasi ozen bat daraman isiltasuna.

Ikertzaileok
datuez baliatzen gara, baina datu eza ere informazioa da. Kasu honetan,
uztaileko altxamendu militarrak Udaletan izan zuen eraginaren
erakusgarri gertatzen da. Zumaian ez zen udalbatzarrik ospatu 1936ko
uztailaren 10etik irailera bitartean. Udal idazkari funtzioak zituen
idazkari ofizialaren diligentzia bat besterik ez da agertzen denbora
tarte horretan. Uztailaren 25ean egin behar zen udalbatzarra eta
ondorengoak bertan behera geratu zirela azaltzen du, denbora horretako
ezohiko gertaera bortitzek bultzatuta.

1931n
Bigarren Errepublika ezarri zenetik, nahiko egoera politiko nahasia
bizi izan zen. 1931ko apiriletik urrira bitartean behin-behineko
gobernua egon zen agintean. Ondoren, 1933ko azaroraino iraun zuen
biurteko erreformista etorri zen. Garai korapilatsua izan zen biurtekoa,
greba eta erreformez betea. 1933ko hauteskundeak eskuindarrek irabazi
zituzten eta, besteak beste, biurtekoan egindako erreformak atzera bota
zituen gobernu berriak. 1936ko otsailean egin ziren hauteskundeak
berriz, alderdi ezkertiar eta abertzaleek osatutako Herri Fronteak edo
Frente Popularrak irabazi zuen. Aldaketa hau ez zen eskuindarren
gustukoa izan eta Espainiako armadaren zati handi batek Uztaileko
Altxamendu Militarra bultzatu zuen, estatu kolpe bat bilatuz.
Altxamenduak Espainiako populazioa bitan zatitu zuen eta Gerra Zibilaren
pizgarria izan zen.

Altxamendu
militarra gertatu zen garaian, Zumaiako udalbatza Victoriano Arrate
alkateak eta Martin Elorriaga, Alejandro Lartigue, Gabriel Betondo,
Manuel Urruzuno, Eduardo Zubia eta Sotero Azpeitia zinegotziek osatzen
zuten. Altxamenduaren ondoren udalbatza horren egunerokotasuna bortizki
etenda geratu zen. Aipatutako diligentzian agertzen diren hitzak ekarri
nahi izan ditugu hona, irabazleek gertaera nola ikusi zuten adierazteko.

“…
dejaron de celebrarse las sesiones ordinarias por este Ayuntamiento de
la Noble y Leal Villagrana de Zumaya, con motivo de los sucesos graves y
extraordinarios ocurridos durante ese periodo de tiempo; durante el
cual y hasta su huída de elementos marxistas y separatistas, estuvo
constituído en los locales del Ayuntamiento, un comité revolucionario
denominado Frente Popular, y consecuentemente, quedó paralizada y
entorpecida la vida municipal, de sus reuniones y sesiones, fecha en que
quedó liberada esta villa por el Glorioso Ejército, Requetés y
Falange.”

Garrasiz
beteriko isiltasun horren ondorengo lehen udal-aktak, udalbatza berria
osatzeko premia adierazten du. Botere aldaketa garbia gertatu zen
Zumaian 1936ko irailean. Gipuzkoako Gerra Batzorde Karlistaren aginduz,
udalbatzar berria osatzeko, Gabriel Vallejo, Luis Olaizola, Mariano
Gurrutxaga, Vicente Larrañaga eta Romualdo Etxabe elkartu ziren dira
Udaletxean. Udal-akta honetan jasotzen denez, Espainiako Nazioa
salbatzeko helburuarekin, behin behineko udalbatzarra horrela osatu zen:

Alkatea: Gabriel Vallejo Bretón

Lehen alkateordea: Luis Olaizola Azkue

Bigarren alkateordea eta sindikoa: Mariano Gurrutxaga Buenetxea

Zinegotzi eta Oikiako Alkatea: Vicente Larrañaga Etxeberria

Zinegotzi eta Artadiko Alkatea: Romualdo Etxabe Etxabe

Bitarteko idazkaria: Jose Maria Odriozola Zaldua.

Udalbatza
hau urriaren 13ko udalbatzarrean berretsi eta osatu zen, baita udal
batzordeak osatu ere. Baina udalbatza honek ez zuen gehiegi iraun eta
urriaren 28an, Zarautzeko Komandanteburu militarraren aginduz eta
proposamenez, Carmelo Unanue, Acisclo Alberdi, Carlos Irigoien, Pedro
Uranga, Ignacio Izpizua, Mariano Gurrutxaga, Estanislao Etxabe, Juan
Jose Zinkunegi eta Vicente Larrañaga udalbatza berria osatzera deituak
izan ziren. Bertaratutakoek zenbait kexa plazaratu zituzten agindutako
karguak betetzeko. Baina azkenean, egoera berri horretan espainiar
abertzaletasun betebeharrek bultzatuta, Zumaiako udalbatza honela osatu
zen:

Alkatea: Carmelo Unanue Trueba

Lehen Alkateordea: Juan Jose Zinkunegi Zubia

Bigarren Alkateordea: Acisclo Alberdi Etxezarreta

Sindikoa: Pedro Uranga Linazisoro

Lehen errejidorea: Mariano Gurrutxaga Buenetxea

Bigarren errejidorea: Vicente Larrañaga Etxeberria

Hirugarren errejidorea: Ignacio Izpizua Artetxe

Laugarren errejidorea: Estanislao Etxabe Etxabe

Bosgarren errejidorea: Carlos Irigoien Sorasu

Udal-akta
liburuetan isiltasunak amaiera izan zuen, baina garrasiek jarraipen
luzea izan zutela ezin uka. Ondorengo urteetako egoera ez zen erraza
izan herrian eta Zumaiar askok kanporako bidea hartu behar izan zuten.

Oihana Artetxe

Garai
batean animaliak etxeetan hazi eta hiltzen ziren, baina denborarekin
guzti hori aldatzen joan da apurka. Nekazal guneetan txerribodekin
mantendu da gehien, baina gaur egun oso toki gutxitan egiten dira. Izan
ere, gaur egun haragia non-nahi erosi dezakegu, gure beharretara
egokituz.

Herri
eta hirietako haragi eskaria bideratzeko, XIX. mendean hiltegiak
eraikitzen hasi ziren. Herriguneko etxeetan abereak hiltzea, jadanik, ez
zen egokitzat hartzen, higiene kontuak zirela medio, osasunarentzat
arriskutsua izan zitekeelako. Getarian 1889koa da hiltegiaren buruzko
lehen aipamena. Urte horretan, herria haragiz hornitzeko ardura zuen
Jose Elosuk herriko hiltegi publikoaren egoera txarraz kexu da, bertan
egin beharreko garbiketa lanak egiteko, ur hornidura eskasa dela
ohartaraziz. Hau dela eta, behin-behinean, abelburuak Francisco Enbilen
etxean hiltzeko baimen eskaera onartzen dio udalak.

Udal
hiltegiaren egoera tamalgarriaren aurrean, 1901ean udal batzorde bat
eratu zen hiltegi berria eraikitzeko kokaleku egokia aztertzeko.
Batzorde horrek Gaztetape izendatu zuen hiltegi berria eraikitzeko
herriko toki egokiena bezala, itsasoko aireak abelburuak freskoago
mantentzen lagunduko zuela argudiatuz. Hau horrela, herriko albaitariak
eta haragi ikuskatzaileak, batzordekideekin batera, “Marcobe” (egungo
Malkorbe) izendatu zuten Gaztetapeko gunerik egokiena, baina toki honek
ez zuen perituen oniritzia lortu. Azkenik, herrigunean zegoen Katrapona
enparantza aukeratu zen hiltegi berria egiteko gune.

Tokirik
egokiena Katrapona-andia izenekoa zen, baina bertan ontziola bat omen
zegoen kokatuta. Ontziola hori udal lurretan zegoen eta, bertan
kokatzeko baimena lortu zuenean, udalak lurzorua herritarren
ongizaterako beharko balu eraisteko aginduko zuela hitzartu zen. Egoera
honek ez zuen herriko bizilagun guztien onarpena lortu. Alde batetik
hiltegia herrigunean kokatzea osasunarentzat arriskutsua izan zitekeela
eta herri arrantzale batean ontziolaren beharra aldarrikatzen zuten
ontziolako jabe eta lagunak zeuden. Hauek tokirik egokiena Malkorbe zela
defendatzen zuten. Bestalde, udalaren erabakia babesten zuten
herritarrak zeuden.

Azkenean,
udalaren erabakiak aurrera egin zuen eta, Donostiako Domingo Ezeiza
maisuak eginiko planoa jarraituz, hiltegi berria eraikitzeko obren
esleipena Juan Eizagirre Orioko bizilagunaren aldekoa izan zen.
Eraikuntzak 5401,63 pezetako kostua izan zuen udalarentzat eta 1903ko
otsailerako amaitua zegoen. Hiltegi berriko araudia urte bereko martxoan
ezarri zen.

Oihana Artetxe

Getaria
Kantauri kostaldeko itsasontzi askoren babesleku nagusia izan da
denborale eta enbatetan. XX. mendearen hasieran ordea, eskaintzen zituen
azpiegiturak oso eskas geratzen ziren horrelakoetan jasotzen zuten
itsasgizon kopuruarentzat. 1902an portua handitzeko egitasmoa idatzi
zuen Jose Maria Aranbarri getariarrak, Elkano Arrantzaleen Kofradiak
bultzatuta. Portu berriaren helburua kabotaje-ontzientzat eta
arrantza-ontzientzat babesleku egokia izatea zen.

Helburu
horrek ordea, Getarian lehorreratzen ziren arrantzale eta itsasgizonak
artatzeko gune baten beharra sortzen zuen. Ordurako, euskal itsasgizonak
Kantauriko itsasgizonentzat aterpetxe baten beharra aldarrikatzen
hasiak ziren. Honi erantzuna eman nahirik, Kantauriko Arrantzale
Aterpetxea Getarian eraikitzeko erabakia hartu zen. Itsasgizonen babes
beharraz jakitun, Elkano Arrantzaleen Kofradiak proiektua gauzatzeko
batzorde bat osatu zuen eta 1918ko uztailaren 16an aurkeztu zuen.
Aterpetxea portuan kokatzea eta Kofradiaren egoitza, arrain salmentarako
gela eta itsasgizonentzako aterpetxea barne hartzea proposatzen zen
bertan.

Eraikina
1919an, Elkanoren mundu biraren IV. mendeurrena ospatzeko ekintzen
baitan, inauguratu zuten. Beheko solairuan salmenta gela, arrain
biltegia, ikatz eta gatz biltegiak eta itsasgizonentzat atseden gela
ezarri ziren. Azken hau beheko solairuaren erdigunean kokatu zen eta
itsasgizonak atseden hartzeko bankuak eta arropak lehortu ahal izateko
esekigailuak zituen, erdian kokatzen zen tximinia handiaren inguruan
antolatuta. Lehenengo pisuan, berriz, aterpetxearen arduradunaren gela,
Kofradiakoa bilera aretoa eta 200 pertsona baino gehiago jasotzeko lekua
zuen logela handia egokitu ziren. Bertan egur eta olanezko oheak eta
higiene zerbitzuak ezarri ziren. Azkenik, bigarren pisuan, beharrezko
guztia zuen erizaindegia prestatu zen: esku-ohea, ebakuntzetarako
mahaia, itsasoan zauritu eta gaixotuak artatzeko oheak…

Gaur
egun Getariako portuan egoera tamalgarrian ikus daitekeen eraikinak,
berebiziko garrantzia izan zuen Kantauri itsasoan arrantzan eta
merkataritzan ibili ziren itsasgizonentzat. Getarian babesleku ezin
hobea zutela jakiteak, ingurune arrotz batean lan egiteak zituen
arriskuak gozatzen lagunduko zien ziurrenik.

Oihana Artetxe

* Argazkia: Indalecio Ojanguren bilduma

Irailean
Arritokieta eguna ospatzen da Zumaian eta hau aitzaki ezin hobea
iruditu zaigu udal artxiboan gordeta dagoen 1690 eta 1886 urte bitarteko
kontu-liburuko zenbait datu hona ekartzeko.

Kontu-liburu
hau Arritokietako baseliza eta ospitalari buruz kontserbatzen den
zaharrena da. Hau dela eta, bertako informazio zaharrena iruditu zaigu
aipagarriena. Oraingoan eraikin multzo hau zaintzeko eta kudeatzeko
ardura zuten bi karguetan jarri nahi izan dugu arreta: diruzaina eta
serora.

Diruzaina,
izenak dioen bezela, Arritokietako kontuak eraman eta diruaren
kudeaketaz arduratzen zen. Kontu-liburuan agertzen diren dokumentuei
esker, liburu hau baino lehenagoko zenbait diruzainen izenak jakin ahal
izan ditugu:

– 1633-1640: Jose Arbizu

– 1647-1649 eta 1652: Frantzisko Aldalur

– 1653-1660: Lazaro Etxabe

– 1686an eta 1690ean: Pedro Etxabe Etxazarreta

– 1687-1689 Nikolas Sarasua

Pedro
Etxaberen aurreko diruzainek egindako ez ordaintzeek arazoak sortu
zituzten, eta hain zuzen, arazo horien berri ematen duten dokumentuei
esker lortu dugu izenen zerrenda hau osatzea. Izan ere, diruzainak,
baselizak eta ospitaleak zituzten maileguak eta jasotzen zituzten
limosnak kudeatzeko ardura zuten. Hau horrela, bertako kontuak eramaten
zituztenak ziren, beharrezko ordainketak eta erosketak eginez.
Kontu-liburu honetan, Arritokietako urteroko kontuak jasotzen dira 1886.
urtera arte. Urteroko kontu hauek artzain-bisitetan berrikusten eta
onartzen ziren behin betiko. Elizako liburuak ikuskatzeko apezpikuak edo
artzapezpikuak egiten zituen bisitak ziren artzain-bisitak, eta orduan
geratzen zen agerian diruzainak elizbarrutiarekin urte horretan zuen
zorra, hau da, azken artzain-bisitatik Arritokietan egondako irabazien
zenbatekoa.

1692ko
artzain-bisitan, Pedro Etxabe diruzainak 43.799 maraiko zor zituela
zehazten da eta diru kopuru hau bi urteren buruan ordaintzeko agindua
ematen zaio, eskumiku mehatxupean. Baina kasu honetan, zor handi hau ez
zen Pedrok bere diruzain karguan zeraman denboran pilatutako zorra
bakarrik. Pedrok zor zuenari bere aurretik karguan egondakoek ordaindu
gabeko kopurua gehitu zitzaion, hain juxtu, Jose Arbizuk, Frantzisko
Aldalurrek, Lazaro Etxabek eta Nikolas Sarasuak zor zutena. Pedro
Etxabek guzti hauen zorra ordaindu zuen eskumikatua izan ez zedin, baina
Probintziako Korrejimenduan eginbide judizialak burutu zituen aurreko
diruzainen kontra. Garai haietan baselizak eta ospitaleak nola kudeatzen
zirenaren adibide ederra dugu hau.

Bestalde,
serora kargua dugu. Udal akta bati esker, 1584an Arritokietan hiru
serora zeudela dakigu, baina 1699ko uztailaren 25eko serora izendapenak
kargu bakarra aipatzen du. Egun horretan Josefa Altuna izendatzen da,
aurreko seroraren heriotzaren ondoren. Kargu hartzea jasotzen duen
dokumentua, urte horretan baselizak eta ospitaleak zituen ondasun
higigarrien isla da. Izan ere, serorari zegokion baselizak eta
ospitaleak zituen ondasun higigarrien zaintza. Hau dela eta,
izendapenarekin batera, ondasun guztiak banan-banan zehazten ziren.

Arritokietako berri jakin nahi duenak, beraz, badu aukera Zumaiako artxiboan!

Oihana Artetxe

Abendu
bukaera arte zabalik egongo da Ricardo Ugarteri eskainitako erakusketa.
Trintxerpeko Ciriza Etxean eta San Pedroko udal aretoan, bere ibilbide
artistikoaren zati bat aurkituko dugu, non, materia eta hutsaren arteko
elkarrizketa, eta itsasoa diren gai nagusiak. Tamaina ezberdinetako
eskulturek, obra grafikoak eta zenbait artelanen maketek osatzen dute
artistari eginiko omenaldi xume baina hunkigarri hau.

Erakusketaren
irekiera egunean Ricardo bera ezagutzeko aukera izan nuen. Presentzia
handiko gizona iruditu zitzaidan; heldutasunak ematen duen
zuhurtasunaren atzean, bere begirada biziak arreta deitu zidan. Berekin
bi hitz trukatu orduko ohartu nintzen bere adeitasunaz. Plazer eta
apaltasun handiz erantzun zituen erakusketara hurbildu ziren ikusleen
galdera zein eskaerak.

Zabalik
daraman denbora honetan adin eta baldintza guztietako pertsonak pasa
dira erakusketaz gozatzera. Baina bada bereziki interesatzen zaidan
pertsona mota bat. Atea zeharkatu orduko artean ezjakinak direla
komentatzen didaten horiek, alegia. Kontu handiz hurbiltzen dira
eskulturetara eta arretaz aztertzen dituzte beste mundu bateko objetuak
izango balira bezala. Baina badago eskultura bat gainontzekoetatik
bereizten dena: “Txalaparta”. Izenak aditzera ematen duen moduan, mailu
txiki batzuekin kolpatuz musika sortu daiteke eskultura honekin.
Beharbada horregatik, edo nahi gabe jolasarekin erlazionatzen dugulako,
ikusleak mailuarekin kolpatzen duen unean arteari izaten zaion beldur
moduko hori desagertaraztea lortzen du. Ideia eta aurreritzi guztien
gainetik, altzairuari lapurtzen dizkioten nota horiek benetako
gozamenaren isla dira.

Sara Etxebeste

Othoi çato etchera: Le Dauphin itsasontziko euskarazko gutunak (1757)

Lamikiz, Xabier; Padilla Moyano, Manuel; Videgain, Xarles

Baiona: Lapurdum, 2016

Azken bolada honetan, Historia errelatoak garai bateko Disney ipuinen itxura hartu duten honetan, Lamikizek, Moyanok eta Videgainek elkarrekin egindako ikerketa lana itsas argia bezain distiratsu agertu zaigu lehorrean.

Historia antzeztea dugu modakoa. Antzezlana ez litzateke alferrik izango, antzezten denak errealitate historikoa erabat ezabatu eta ordezkatuko ez balu.

Antzezten den horrek hartzen du egiazko kutsua eta mito bihurtzen da: betikoa horrela zen, egun errekonstruitu edo antzezten dugun bezala. Historia ulertzeko modu horretan, gainera, interes partikularrak ezkutatzen dira. Horiek dira, hain zuzen ere, antzeztutakoaren edo berriz eraikitzen den objektuaren muga zehazten dutenak.

Horregatik, XVIII. mendeko eskutitz sorta honen inguruan aipatu hirukoteak egineko ikerketa, bikaina iruditzen zaigu. Mitoak birrintzea helburu ez zuen akaso izango, baina praktika historiko zuzena gauzatzeak halakoa dakar.

Euskararen eta euskaldunen inguruko mitoa da birrintzen den lehena. Orpustan, Goienetxe, Madariaga… hauek iragarritakoari segituz.

Halere, gure ikuspuntutik, kortsuzaleen bizibaldintzak eta motibazioak azaltzearekin batera agertzen den irudia da berritzaileena. Erromantizismoa, abentura, euskaldun sena… ezta arrastorik ere. Balentria haiek bizi irauteko saio bihurtuta, migrazio mota bihurtuta, euskaldunen historia, unibertsala bihurtzen da. Komuna esan nahi dugu. Gertakizun bitxiak burutu beharrean, antzezlan modukoak edo ohiko errekonstrukzio historiko gatz gabekoen modukoak, euskaldunek gertakizun historikoak burutu zituzten: testuinguru jakin batean, baldintza batzuren pean, orduko koordenada historikoen baitan…

Denok ditugu gure mitoak, noski. Adibidez, kortsu negozio hauei lotutako beste hirukote ospetsuarekin egin dugu topo, Pasaiako garapen ekonomikoarekin lotutako hirukotearekin, hain zuzen ere: Lalane, Laboa, Cabarrus familiekin.

Alegia, ez gaitu harritzen argitalpen honen lehen edizioa agortua izateak.

David Zapirain

El pasado día 21 nos comunicaron la triste noticia del fallecimiento de Juan Antonio Bonachía Hernando. Catedrático de Historia Medieval en la Universidad de Valladolid y todo un referente en la historiografía, no podemos sino dejar de sentir su pérdida. Tuvimos la fortuna de conocerle, pero sobre todo de tratarle y de tener la gran ocasión de trabajar con él. Aunque no pudo formar parte del tribunal de nuestra tesis, vio el trabajo definitivo, y siempre recordaremos el apoyo y ánimos que nos dio tanto para ése como para otros trabajos. Con todo, lo que más echaremos en falta serán su personalidad y buen humor. Se ha ido un gran historiador y una mejor persona.

Nuestro más sincero pésame a la familia y a la comunidad investigadora, especialmente a la de Valladolid.

Goian bego. Descanse en paz.

Iago Irixoa