luGORRI - Page 5 of 18

blog

Artxiboak Bisita gidatuak Bloga Eburniko kattana Erakusketak Liburutegiak Lugorri

Eburniko kattana 2.3 Otso-harriak – Buhameak

2020-04-232020-04-29

Metxaren hiztegia baino lehen ere, erromintxelak bazuen tarte bat Pasaia eta Txingudi artean. Baina buhameen presentzia inon nabaria izatekotan euskaldun egiten gaituen jai berezi batzuetan da. Horrela erakutsi zigun Nicole Lougarotek 2009. urtean, Gatuzain argitaletxearen Bohèmiens liburuan. David Martinen El pueblo gitano en Euskal Herria delako lanak ederki osatzen du hori. (Txalaparta, 2018)

Nicole Laugaroti elkarrizketa

David Martini elkarrizketa

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren iturria: Wikipedia

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 2.2 Otso-harria – Industrializazioa

2020-04-232020-04-29

Pasaiako portzelana fabrika badia osoko lehen industrializazioaren beste zantzu bat da.

Portuaren izaera industriala gorpuzten hasi zen. Badiak gune naturala izateari utzi eta guztiz terraformatuko zen aurrerantzean.

Portzelanakoa ez ezik, beste lantegi batzuk ere paratuko dira eskualdean. Mendeetako nazioarteko itsas-merkataritzak horren alde egingo zuela pentsatzen dugu. Izan ere, gora-behera asko tartean, portua ezaguna da Europan eta Munduan, mundu mailan hedatu den sistemaren geldiune bilakatuko da.

Gaur egun “oarsoaldea” deitzen dugun eskualdean bertako zein kanpoko inbertsoreak agertu ziren. Lantegiak eta biltegiak ez ezik, azpiegitura berriak behar eta sortu zituzten.

Iztietatik Trintxerperaino, padurak lehortu, zorua sortu, basatzak bete… errepidea zein trena eraiki. Fermin Lasala ekimen erraldoi horren bultzatzaile nagusia izan zen; bederen, proiektu horien ordezkari nagusia. Haren gurasoen ondasunak (Lasala Colladorenak) handitu zituen, hala trenbideetan egindako inbertsioetan nola Mandaseko Dukesarekin ezkonduta.

Baiona-Alduide-Nafarroa ala Donostia/Pasaia-Gipuzkoa, bi linea horiek elkarren aurkako lehian sartzen dira.

Estatu-Nazio-Merkatu sortzeak, ordura arteko Baiona-Pasaia loturaren amaiera ekarri zuen. Izan ere, Lapurdiko kapitalarentzat badia egoitza bat gehiago zen: familiak, inbertsioak, erabilera, hizkuntza(k),…

Bistan denez, errepideak, trenak eta portu industrialak hiruek bat egiten zuten. Honek badiaren historia aldatu zuen betiko, aro industrialean bete-betean sartuz. Bide horretan ere, Molinaoko basatzan Antxo sortu zuten.

Pasaia modernoaren sorreraren aurrean gaude (eta horrela segitzen dugu, hein handi batean)

Kai industriala
Eraldaketa industriala

Erlazionatutako artikuluak etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Turismovasco

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 2.1 Otso-harria – Errege bidea

2020-04-232020-04-29

Orain dela 25 bat urte, Gipuzkoako komunikabideak historiatzeak berrikuntza handia ekarri zion gure Historiari. (Elena Barrenaren zuzendaritza pean: Gipuzkoako Komunikabideen Historia. 4. alea. Gipuzkoako Aldundia.)

Lurraldearen osaketa espazioaren erabilera eta eraldaketarekin lotzen zuen. Espazioa erabiltzen eta eraldatzen zuena komunitate politikoa zen. Komunitate hori ere ez zegoen aurretik emana; aldakorra da. Haren garapenak Aldundiaren gobernura eramango gaitu XVIII. mendean. Horrela, herriz herri doazen eta herrietakoak diren bideen batuketa beharrean, bide bakarra eta probintziala da proiektatzen dena. Hauspo zabaleko merkataritzaren mesederako. Ama Gipuzkoa ernalduko duen Aita bidea, hain zuzen ere.

Jakina, bideak bat egitea matxinada garaiarekin ez da kasualitatea. Bideak berak ekonomia eta gizarte modu eta eredua gorpuzten baitditu.

Bideen historia, beraz, historia politikoa da. Bideek errealitate zein hegemonia sozial eta ekonomikoei erantzuten diete.

Baina, era berean, naturaren eraldaketaren historia ekartzen dute gogora. Bai eta zientziarena ere.
Esan gabe doa, historia ekonomikoa ere aintzat hartzen dute, finantzen ikuspuntutik. Errege Bide berriak ordaintzea ez baitzen izan gauerdiko ahuntzaren eztula.

Hori dela eta, XVIII. mendean Gipuzkoako lurraldearen ardatz eta Gipuzkoako ekonomiaren ardatz izateko eraikitzen den kotxeentzako bide berrian lapurretan dabiltza talde antolatuak Probintziaren etsaitzat hartzeak ez gaitu harrituko. Ezta horiek jazartzeko polizia garaikideak ere.

Intsusaga, Astigarraga eta Oreretaren muga, lapurretarako toki ona izango da. Baiona – Pasaia – Donostia ibilbidearen erdian baitago. Izan ere, egun horren popularra den kostako bide horrek ez du inolako funtsa historikorik. Probintziako Bide Nagusia kostatik joatea ezinezkoa baita, egun kosta dena ura, hondarra eta padura baitzen.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: Wikiloc

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 1.6 Sua – Aitonensemeak

2020-04-202020-04-29

1766ko ondorengo belaunaldian ez zen matxinadarik egon. Iraultza frantsesaren eztandak sortu gerrak liberalismoa areagotu zuen, ondazilegien pribatizazioa, gizarte loturak puskatzea,… ekonomikoki bideragarriak ziren baserriek eutsi zioten. Eskulanak egiten zituztenek ez.

Sasoiko langileen zein langile aurre industrialen irtenbideetako bat lapurtzea izan zen. Ohitura ez zen, noski, mendearen amaieran jaio. Ohiko irtenbidea izan zen.

Ta euskaldunak ez ziren bidelapur batere makalak izan. Hala agertu zuten Sanchez Agirreolaren bi lanek eta gure beste lan pare batek (Bandoleros Vascos; Mikeleteak eta bidelapurrak) nola gerora Hektor Ortegaren Tretatxu: lapurren gobernadorea zein Manuel Martin Poloren lanek.

Kultura popularrak bere egin zuen gaia, eta XX. mendera arte iritsi zen horren ahotsa. Esaterako, San Migelen izandako lapurreten kariotik.

Are, Debagoienako bidelapurrak Karibeak baino basatiagoak eta Sierra Morenakoak baino trebeagoak omen ziren! Orduko hitzetan. Hori gutxi ez eta Beasaingo alkateak bidelapurrak banpiroak direla esango du, hitzez hitz.

Jakina, tortura, jazarpena, ziegan heriotza edo urkamendia. Matxinoekin gertatu bezala, erregimen zaharreko aginte gune ugarik lehiatzen dute ordena berreskuratzeko eta irmotasuna adierazteko. Esaterako, Eburniko kattana-n agertzen den Mikaela Izagirreri (ak Eder) semetxoa kendu ala mutil lagun Kaderazar salatu, horiek eman zizkioten aukeran.

Kaderazarren odiseak luzeago jo zuen:

Kaderazar: frantsez ttippiaren abentura eta malura gehiago

EREITEN 18 (2015eko martxoa)

Guiñi, ordea, Donostiako Plaza berrian urkatu zuten.

Era berean, lan bila alde batetik bestera doazen gazteak ere susmagarriak dira. Ez egin dutenagatik, egin lezaketenagatik baizik. Barne migrazio hori egungo mundu mailako migrazioarekin alderatzea gehiegi da, ados. Baina arrazoiak berdinak dira.

Poliziaren sorrera Gipuzkoan horren ondorioa da. Poliziaren garapenak, gainera, eztabaida politiko eta foralean txertatuko da.

Bidelapurrena ofizio bihurtzen da uste baino gehiagorako. Abenturarekin baino, egoera sozialarekin du zerikusia, bistan denez. Haien ekintzak sozialak dira. Ostera, lapur hauek sozialak diren ala ez, beste eztabaida bat da. Hektor Ortegak Tretatxuren biografia osatu eta hura hala zela baieztatzen du, Hobsbawmek emandako deskribapenen ildotik. Deskribapen objektiboak, baina, ba al zuen sentimendu subjektiboa?

Subjektibizazioarik gabe, politizaziorik gabe, ba al dago “tasunik”? Thompsonek klaserako markatu ildotik ala Mezzadra-Neumannek berriki berreraiki bezala (Clase y diversidad. Katakrak, 2019).

XIX. mendean, ez matxinada ez lapurreta. Liberalismoa, Estatu-Nazioa… bortizkeriak beste maila bat igoko du:

Nicolasa Lekanda, hilketa odoltsua

Gerraren bezperan gaude.

Erlazionatutako artikulua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria: https://www.escapadarural.com/que-hacer/elosua

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 1.5 Sua – Ohiturak

2020-04-192020-04-29

Ebuniko kattanaren lehen zatia Bergaran gertatzea ez da kasualitate hutsa, kausalitatea baizik. Ez da, noski, bakarra izango, baina Euskal Herriko Historia azaltzeko toki bikaina da.

Partaitti / Aritzeta / Bergara
Bergarako Antso / Gebaratarrak
Ahaide Nagusiak
Oñatiko Gebaratarrak Oxirondon
Inperioa
Olaso
XVIII. mendeko matxinadak
Potosí
Argien garaia
Liberalismoaren azpiegiturak (errege bidea / AHT)
Seminaraxioa, Wolframa
Asia
Peñaflorida, Gaitan de Aiala, Rocaverde, Foronda, Ozaeta…
Arte estilo klasikoak
Iparraldeko Pakea
Besarkadaren urteurrenak
Ondazilegien pribatizazioa
Industrializazioa
Espetxea – Epaitegia – Eskola hirutasuna
Angiolillo
Monzon
Alkateen mugimendua

Harreman pertsonaletan oinarritutako tokiko komunitatea – lurraldetasun politiko garaikideraino bide osoa, Europa eta mundu sistemaren baitan.

Gainera, horren testigantza monumentala, Europan bakarrak diren hiri-elementuak barne, Jauregi etxeko fatxada bezalakoak.

“Ohiturak” atalean kontatzen dena ere egiazkoa da. Alegia, Elosu-Bergara ubidea; eta Errekaldeko iturriaren atzeko ur galeriak. Errekaldeko jardinaren gaineko ur-andelak…
Hirigintza eredu zoragarriaren beste osagaia: hiriko lorategi eta parkeak. Aldatuta ere, oraindik ikusgarriak dira. Eta bisitagarriak.

Errekaldeko Laborategia ere erreala da. Mundu mailako sisteman tokia ematen digu. Zientzia eta ikerketa aldarrikatzen du. Bai eta zientziaren paperari buruzko hausnarketa gure gizartean.

Erlazionatutako dokumentua etzi.pm atarian
Irudiaren jatorria Bergarako udala

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 1.3 Sua – Uriel, Bergara matxinoa

2020-04-172020-04-29

Lehen input-a: Bergarak ere matxinoen araudia onartu zuen.
Bigarren input-a: Bergarak indarrez garaitu zituen matxinoak.
Biak batera egin zituen, egun berean.
Nola zeinke?

Bergarak Gipuzkoako matxinoen armada indarrez garaitu zuela iragarri zuen hainbat agiritan. “Relación del modo con que se disipó por los vecinos de la villa de Bergara… la sedición de los de Elgoybar y otros pueblos de su inmediación, y de la misma Provincia!”.

Han eta hemen berdin-berdina ez bada ere, funtsean Bergarak dioena da 180 gizonekin aurre egin ziola 400 bat pertsonek osatzen zuten armadari. Matxinoek, gainera, Soraluzetik ostutako goi-mailako fusilak zituzten; eta haientzat espioitza lanak egiten zituzten urdangek (mujerzuelas). Hiriak, berriz, antolamendu fina, militar erretiratu Jimenez estratega handia, balorea eta defentsan gogor jardun zuten andra errespetagarriak zeuzkan.

Udalak enkargatu testuen arabera, Zubietan eta Santamaina inguruan eman zen borrokaldia. Inguruko etxeetan teilak eta harriak metatu zituzten, erasotzaileei jaurtitzeko. Santamainan eta zubian, berriz, gizon armatuak; baina hauek jartzeko moduagatik, armada handia ematen zuten.
Gainera, matxinoen buru ziren Soraluzeko udal konpainia izan zen kaskoan sartzen lehena. Sartu ahala, armak lurrera bota zituzten. Oso pasarte iluna da hau; Elgoibarren mehatxupean parte hartzen ari omen ziren, baina, era berean, haiek zituzten armarik onenak… Agian seinale baten zain geratu behar omen ziren hirigunean…

Bergara eta Elgoibar buru zuten matxinoen arteko negoziazioek ez zuten aurrera egin. Bergarak emandako ultimatuma entzutean, matxinoek ospa egin zuten. 14 atxilotu egon ziren.

Tiro bat bera ere ez.
Erabateko garaipen militarra.

Alta, Bergarako udalak akta liburuan jaso eta sinatu egin zituen Mutrikutik matxinoek zekartzaten aldarrikapenak: prezioak mugatzeko, apaizen lanak eta ordainak erregularizatzeko, hainbat ustiaketa komunari buruzkoak…

Bistan denez, udalak ez zuen hori betetzeko asmorik; are, sinatzerakoan ere hala adierazi omen zuten: araudi hori Mutrikuri buruzkoa zela, ez Bergarari buruzkoa. Gainera, matxinoei trufa egiteko edo, baten batek Francisco de Goya bezala sinatu zuen (tira, aztnugal sinatzea bezala edo).
Benetako kalapita garaipena ondoren hasiko da.

Bergarak ez du onartuko sinatu izana. Onartzen duenean, betezeko asmorik ez zuela izan argudiatzen du. Publikatu eta Gorteraino bidaltzen duen bertsioan, euren askatzaile papera aldarrikatzen dute, gainontzeko herriei matxinokeria leporatuz…

Elgoibar eta Mutrikuk, bereziki, salatzen dute Bergarako jarrera. Buruz burukoa Bergara – Aldundia bihurtzen delarik.

Ohorea, orbain gabekoa, ordena jagole, matxinoen garaile, legearen ezartzaile… errege-erakundeen babesle eta hauen babesaren eskale… Egoera surrealista bihurtzen da gure begien aurrean.

Izan ere, Aldundiak matxinoen araudia, ekonomia morala defendatzen duen araudia, sinatu dutenen artean sartzen du Bergara, eta hori bertan behera uzteko agindu. Bergarak, labur esanda, bertan behera ezer utzi ez duela errepikatzen du. Bere jarrera bakarra eta eredugarria izan dela dio behin eta berriz.

José María Inurrateguik jorratzen du gaia. (Monstruo indómito: rusticidad y fiereza de costumbres liburuan. EHU 1996). Linebaughen eta Redikerren hydra Gipuzkoan gorpuztua zen, beraz.
Bergarako udal artxiboaren web gunean ere aktak daude irakurgai.

48 urteren buruan, ekonomia liberalaren aurkako hirugarren altxamendua zen 1766koa. Erregearen begien aurrean, Gipuzkoa matxinoa da. Aldundia ez da gai hori geratzeko. Gainera, herriak dira Aldundian ordezkatuta daudenak, beraz…

Aldundian herriak ordezkatuak izan arren, patrizioak dira nagusi. Eta hauen sistema da kolokan geratzen dena. Barne disziplina eta antolaketa berreskuratu nahian, Bergarako jarrera oztopoa da. Ta Bergaran zein da buru? Bergara da EHko gune ilustraturik handiena, behintzat alde praktikoari begira. Gure uste apalean. Seminarixoaren inguruan altxatu heziketa, ideologia, berrikuntza,… orduko krisiari aurre egiteko modu bat da hura: liberalismo gehiago nolabait.

Matxinoena, kontrakoa: Polanyi deskribatutako merkatu aurreko gizartea, Thompsonek deskribatutako moralezko ekonomia. Estatua, ekonomia, indibiduoa… banatu gabe gizartean.
Bergaran badago beste ezaugarri berezi bat: Olaso jaunarena. Zuzenean erdi aroko Ahaide Nagusiengana eroaten gaituena (baina, era berean, ezkerreko independentismoraino. Etxe hau gure Historia kontatzeko gai da!)

Eta Olaso jada dago aurrez aurre Aldundiarekin, batez ere honek luxuzko adierazpenak debekatu nahi dituenetik. Olasorentzat, hori matxinoen aurrean men egitea da, besteak beste. Eta Aldundia baino Handiago dena berdintzeko saioa ere bai. Berak, eta luzapenez bere herriak, agian soilik Erregeari erantzun beharko liokete…

Matxinoak, jende xumea, estu hartzeak eskumenen arteko lehia bihurtzen da. Zeinek lortu ordena mantentzeko lehia? lege matxinoa, probintzia legea, estatu garaikiderantz abiatzen den erregearena…

Erantzuna ez da behin betikoa izango. Mende amaieran, 1796aren bueltan, bidelapurrak estu hartzeko antzeko eztabaida izango dugu probintzian.

*Erlazionatutako dokumentua etzi.pm atarian

*Irudiaren jatorria: https://www.bergaraturismo.eus/es/ibilbide/bergarako-gerriko-berdearen-bira

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 1.2 Sua – Aitzorrotzialdea

2020-04-162020-04-29

Aitzorrotzia. Aitzorrotzetik zaintzen den eremua.
Oso iradokitzailea da. Irudi asko sortarazten digu. Zalantza gehiago. Balizkotasunak.

Halere, “what is if” baino lehen, egiaztapenak. Lurralde politikoak ez dira fenomeno naturalak. Ez dira linealak ere, ez bederen marra zuzena gorpuzten duen linea batean. Sortu behar dira. Aginte baten esku hartzea beharrezkoa da.
Nafarroako erregeak sortu behar izan zuen harreman politiko garaikidea, bere garaikoa jakina. XIX. mendeko estatu-naziotik ezer gutxi zuena, bistan dena. Eta aurreneko garaiko sustraien gainean. Aitzorrotz horren osagaia da.

Historia behatoki bikaina da Aitzorrotz. Gai da laberintoaren ertz ugari erakusteko.

Araba – Gipuzkoa izango zirenak nondik eta noiz zatitzen dira bitan.
Gebaratarren botere itzela. Eta haren “traizioak”.
Gebara – Ganboa: Aldaieta. Gizarte egiturak berpiztea.
Nafarroa – Ganbara – Ganboa: etorkizuneko Gipuzkoaren botore-orekak.
Lurraldetasuna edo lurralderik gabeko eta harreman pertsonal jerarkikoetan oinarritutako gizarte ereduak.

Elena Barrena modu laburrean hemen

1766ko matxinadak berak ere nortasun propioa du bailaran.
Asko kostata egingo du bat Leintz-Bailarak Gipuzkoarekin. Oñatiko gebararren botere gunea handia eta zabala baita. Are beranduago Oñatik berak ere. Esan beharrik ez dago, Debagoienan egun kapitala ez da Donostia, Gasteiz baizik.

*Erlazionatutako dokumentua etzi.pm atarian

*Irudiaren jatorria: https://twitter.com/vicengi1/status/948547268809981952

Artxiboak Eburniko kattana

Eburniko kattana 1.1 Sua – Garitano

2020-04-152020-04-29

Rafael Garitano-Aldaieta Zubizarreta (1736 – 1784) ezaugarritzea ez da lan erraza:

abadea
zientifikoa
euskalzalea
pobreen defendatzailea
neskazalea

Polemista eta ikertzailea. Behar bada horiek dira gure abadea hobekien definitzen dituzten hitzak.

Esaterako, Auñamendi entziklopediak jasotzen duenez, Peñafloridako konteari berari kargu hartu zion, Erret Mintegian ikasten zuten haurrei euskaraz mintzatzea debekatu eta haien artean eraztuna banatzen zuelako. Bai, “eraztun” hori.

Oñatiko kontearekin izandako idatzizko korrespondentzia ere ez zen batere makala izan. Doinu zakarra erabailtzen dute bai kondeak bai eta abadeak elkarri idazterakoan. Garitanok Santamainako elizarekiko, hots berarekiko, Oñatikoak duen ardura etengabe gogorarazten dio. Besteak beste, pobreak azken hatsa ematean egin beharreko bisitak egin ahal izateko zaldi bat eskatzen dio. Korrespondentzi honen berri Imanol Sorondo Irigoyenek eman zuen 1986. urtean.

Garitano Aldaietak aurre egin zion Bergarako alkateei zein Probintziako agintariei ere. Izan ere, behin eta berriz araudi, debeku, agindu eta abar pulpitoan irakurtzeari egin zion uko: eskale, arlote eta pobreen aurkako araudiak, hipotekei buruzkoak,… Adibide gisa, matxinada osteko giroan, hau da, jauntxoen garaipena ondorengo giro hertsian, gizarte kontrola estutu nahi duen araudiaren berri ez ematea deliberatu zuen Garitanok 1767ko otsailan: birjinitatea galdu duten neskak kaletik markatuta joatea; dantza egiteko zapia heldu beharra, jaiak, tabernak, monarkiaz gaizki esaka aritzea…
Erraz irakurtzen da araudia

Ikerlari lanetan ere aritu zen. Patataren uzta hobetzea eta patata-irina egitea zituen helburu. Irina hau arto zein gari irinekin nahastuta, jakien kalitatea hobetu eta ugaldu nahi zuen, jende xumea hobeto elikatzeko. Baskongadaren bazkidea zen, eta elkarte honen aktetan aipatu ziren bere lanak.
Jarraian, bere esperimentazioa: isolamendu garaian ogia egiteko beste modu bat izan daiteke hau

Ilustrazioa ulertzeko modu propioa izan zuen Garitanok. Argiak soilik gizarteko onenentzat gorde nahi zituztenek ez bezala, abadeak argiak onura publikoarentzat eta gizartearen gehiengoarentzat defendatu zituela pentsatzen dugu.

*Erlazionatutako dokumentua etzi.pm atarian

*Irudiaren jatorria: https://dokuklik.euskadi.eus/badator/visor/018/00013#

Artxiboak

Duela 200 urte “necazari bati enbargatuak”

2020-04-142020-04-14

Beste behin ere, Asteasuko Udal Artxiboa euskararekin lotutako informazioaren berriemaile da. Bertan gordetako aspaldiko beste agiri batek euskararen historiari ekarpen interesgarria egiten dio, xumea bada ere. Ez da horren berri dugun lehenengo aldia; blog hau bera, horren lekuko argia da. Hala ere, ez dugu esango amaierarik gabeko meatze baten aurrean gaudenik, baina bai oraindik zeharo ustiatu gabekoa dela. Meategirik gabeko meatzearen antza hartzen du, arrantzontzirik gabeko arrainez betetako itsasoa; noizbait norbaitek pikatxoia eta pala hartu eta mea noiz ateratzeko edo sareak bota eta sarda harrapatzeko esperoan dagoena. Bitartean, bertatik buelta txikia ematean lurrazalean ikus ditzakegun loreak biltzea besterik ez dugu.

Oraingo adibidea XIX. mende hasierako espediente batean jasota dago (A.U.A. 262-08). Ustez 1825ekoa da, Larraulgo auzo diren Frantzisko eta Juan Iraola aita-semeen aurkako salaketa bat hizpide dute. Alabaina, testuan sartu orduko laburpen honek hainbat zuzenketa behar dituela ikusiko dugu.

Txostena izaera judizialekoa da, euskarazko hitz edo esaldiak topatzeko aukera dagoen natura berekoa, baina datak eta protagonistak ez datoz guztiz bat. Izan ere, 1821eko abuztuan abian jarritako prozesua dugu, hau da, karpetan jartzen duena baino lau urte lehenagokoa. Protagonisten inguruan ere, informazioari hainbat aldaketa egin behar zaizkio, Frantzisko eta Manuel Iraola aita-semeak aurrez aurre ipintzen baititu; ez dago, beraz, inolako Juanik.

Arazoaren mamiari gagozkiola, biek 1820ko Sanmigeletan adiskidetze-ekintza edo epaiketa du ardatz. Egun horretan, bi gizon-zintzok lagunduta, elkarrekin bizitzeko akordioa desegiterakoan, semeak aitari ordainetan eman behar zizkion sos eta aleak adostu zituzten. Manuelek, ordea, idatzitakoa betetzeko asmo handirik ez zuela ematen du. Ados jarri eta urtebetera, 1821eko abuztu amaieran, hilak 29 zituela, Frantzisko aita justiziaren aurrean kexu agertu zen, hitzartutakoa jaso gabea zela salatzeko.

Aurreko urtean burututako adiskidetze-ekitaldia, bi ahaideek elkarbizitzan zuten egoeraren larriaren ondorio omen zen. Halakorik ospatu zenerako, bizikidetza guztiz pipertua egongo zen. 1821eko irailaren 15ean alkate-epaileak hartutako erabakian oso argi adierazten da bien arteko harremanen larria: adiskidetze-hitzarmena bete egin behar zen, Frantziskori bere seme Manuelekin konpontzea ezinezkoa suertatu zitzaiolako eta, ondorioz, elkarbizitza horretatik banantzeko aukera hartzea beste erremediorik izan ez zuelako. Beste behin ere, zaharrak berri; zer esanik ez egun dugun egoera zelebre eta arraroa aintzat hartuta.

1820ko datuek mokoka aritze horren zergatia argitzen lagun diezagukete. Elkarbizitza-hitzarmenaren arabera, Frantziskok Manueli oparitan hiru anega gari emango zizkion, baina oparia ez zen guztiz musutruk. Ordainetan, semeak aita eta honen emaztea mantendu eta hazi beharko zituen, baina ez hori bakarrik; horrez gain, bikotearen alaba Manuelari ere, zenbait gauza eman beharrean izango zen: 5 dukat urtean, 2 alkandora, 6 erreal balio zituen zapi bat, hainbat amantal (“armantarres” dokumentuan) eta bularretako zapi bat.

Adostutakoa ez betetzekotan, Manuelek bere aitari eta honen emazteari harenera eramandako gauza guztiak itzuliko zizkien; guztiak, Manuelek beretzat gordeko zituen 30 ogerleko izan ezik. Diru horrek oso jatorri interesgarria du: semea Beobidegaraikoa edo Beobideburu (gaurko Beogibegain?) etxean morroi zegoela Frantziskok emandako dirua baitzen. Hitzarmenaren bitartez, aitak diru hori berreskuratzeari uko egiten zion, semearentzat utziz.

Aita-semeen arteko ika-miken lorratza ez da hor amaitzen. Ezinikusien gehienari 1820an irtenbidea topatzeko aukera izan bazuten ere, izan zen adostasunera ezin iritsizko konturik; besteak beste, Frantzisko eta emaztearen beste alaba Josefa Ignaziarekin zer egin. Agiriak ezin argiago jartzen du: gai horren inguruan ez dira ados jarri (“no se compusieron”). Epaileak ohitura eta usadioetan oinarritutako erabakia hartzeko hautua egin zuen eta Joxepaiñaxi, ogibidez ehule zena, beste anaiarenera bidali zuen.

Argi dago, beraz, belaunaldien arteko kontua ez ezik, funtsean sendien berreraikuntzan sortutako talka baten aurrean gaudela; arrotzak edo etorri berriak familia egituratu batera iristen direnean ematen diren arazoen aitzinean.

Dokumentuan “Frantziko eta bere emazteari” aipamena egiten zaie hainbat aldiz, baina ez da Manuelen “ama”-ren berri ematen. Erabilitako terminologia honek, ia ezinbestean, bigarren ezkontza batean pentsatzera garamatza. Aldiz, erregistro-sakramentalen inguruan bai Elizbarrutiko Artxiboak zein Badatorrek Internet bidez jartzen dituzten tresnak lehenengo bilaketa xume batzuetarako erabiliz gero, emaitzak ez datoz gure hipotesiarekin guztiz bat. Bertan ez da, lehen begiratuan, bederen, Frantziskoren bigarren ezkontza bati lotutako daturik azaltzen; elkartze batean ageri zaigu soilik. Alta, emakumea “emazte” bezala aipatzeak eliz-lotura izan zenaren susmoa pizten digu; ondorioz, ilunpetan dagoen eta argitu beharreko kontua litzateke. Albaina, eliz-erregistroetan sartzearekin batera, gure protagonisten inguruko bestelako zenbait berri emateko aukera dago.

Manuel Iraola, bere bizitzan zehar, inguru-minguru ibili zen eskualdean zehar: Aian jaioa 1791ko azaroaren 16an, Larraulera ezkondu zen 1820ko maiatzaren 2an, Maria Antonia Irazuzta Gibiritegi andre hartu zuelarik. Hil, berriz, handik ia 51 urtera zendu zen, Asteasun, 1871ko apirilak 3 zituela; 80 urte betetzear zegoela bereak egin zuen, beraz.

Eman ditugun datu hauen artean, ezkontza-hitzarmenarena ez da zorizkoa. Izan ere, aita-semeen arteko adostasun-hitzarmena Manuelen eta Anttoniren lotura ospatu eta 4 hilabete pasatxora sinatu baitzen. Esan bezala, funtsean elkarbizitzak sortutako arazoak bikote berriak gurasoenera joaten zirenean sortzea ez zen gauza ezohikoa; eta askotan, horrenbeste adar-jotze, txiste eta pasadizo pairatu izan dituen amaginarreba ez zen garrantziarik gabeko oinarria. Eta hori da, hain zuzen ere, Iraolatarren gorabeherek islatzen dutena. Kasu honetan, dena den, amaginarreba hori nor zen jakitea ez da samurra; hau da, Manuelen ama ala amaordea zen argitzea.

Izan ere, aitari eta Manuelen anai-arreben inguruan lehen begiratuan eskuratu daitezkeen datuek, bikote bakar baten ondorengotzaz dihardute, Errezilen jatorria duen arbasoen ondorengotza batez, hain zuzen ere. Bertako apaizaren aurrean eta Jainkoaren beldur zirela elkartu zituzten bizitzak herriko seme-alaba Frantzisko Ignazio eta Maria Katalina Ibarguren Zuloagak 1788ko urrun bateko azaroaren 4an. Handik denbora gutxira, ordea, Aiarako bidea hartu zuten. Han jaio ziren, Manuelez gain, beste 6 neska-mutiko, 1790 eta 1808 artean. Lehenengoa Frantzisko Ignazio izan zen, 1790eko urtarrilaren 1ean; ondoren munduratu ziren dokumentuan ageri diren protagonistetako bi: gure Manuel eta Joxepaiñaxi, azken hau 1799ko ilbeltzean. Hiru urte beranduago, 1802an, Joana Maria eta Juan Jose bikiak jaioko ziren; gero, Ana Joakina izeneko fruitua eman zuen Maria Katalinaren sabelak, 1804ko azaroaren 10ean; begiak zabaltzen azkena Manuela Agustina izan zen, 1808ko ekainaren 18an.

Manuelek Herio Anderearen bisitaldia berandu xamar izan bazuen, egoera bertsua bizi izan zuten bere arrebetako bik: Ana Joakina Asteasun eman zuen azken hatsa, 1871ko martxoan, eta Agustinak, berriz, Usurbilen eta 1893ko martxoan, artean 85 urte bete gabe zegoela. Horien ondoan, bikiek lehenago utzi zuten mundu hau, askoz lehenago: Juan Josek Larraulen, bere 31. urtebetetzean bertan, 1833ko urtarrilaren 25ean; Joana Mariak, aldiz, aldez aurretikako heriotzen errealitate gordinaren aurrean jartzen gaitu, jaio eta hilabete pasatxora zendu baitzen, 1802ko otsailaren 20an. Frantzisko Ignazio eta Josefa Ignazia anai-arrebak, aldiz, noiz joan zitzaizkigun ez dakigu.

Ezkontzen inguruan datuak eskasagoak dira; baliteke batek baino gehiagok mutil-zahar edo neska-zaharraren irudia betetzea; Juana Mariak eta Juan Jose bikiek, goiz hil izanagatik, ez zuten aukerarik izango. Argi dago, baina, 1820rako anairen batek –ziurrenik zaharrena zen Frantzisko Ignaziok- gurasoen kabia utzia zuela eta ziurrenik hori izan zen epaileak erabakitako Joxepaiñaxiren estalpe berria.

Zoritxarrez, artxiboan gordetako espedienteak ez digu elkarkidetzaren inguruan sortutako kalapiten kontua zertan gelditu zen argitzen. Alabaina, badago datu interesgarriagorik. Auziari lotutako aholkulari edo abokatuak 1821eko urriaren 15ean idatzitako ohar batean Juan Roke Arrue Asteasuko alkatearen legez kanpoko jarduna salatzen zuen: haren esanetan, azkeneko aholkuak betetzeko garaian abian jarrita zuen prozedura fundamenturik eta baliorik gabekoa zen, edo baliogabetasunez egindakoa; hau da, legeak markatzen zituen arauak eta jarraibideak bete gabekoa: “ha dispuesto con tanta informalidad y nulidad el cumplimiento del último auto asesorado”. Agidanez, Gorteek hartutako ebazpenen aurka joz, lursail edo soroetan biltzeko zegoen uztaren gainean bahitura egitea erabaki zuen herriko auzapezak. Honen aurrean, aholkulariak bere jarduna jarraitzeari uko egin zion, espedientea hemen amaitzen delarik.

Abokatuaren erabakiak gogorra ematen du; behintzat auto bakarrean izandako jardunean oinarritzen bada. Ziurrenik, erabakia ez zen berehalakoan hartu eta prozesu baten azken pausoa litzateke, alkateak aldez aurretik izandako portaeren ondorioa. Beste era batera esanda, Asteasuko udal-epaileak abokatuak esandakoei ez zien inolako jaramonik egiten eta azkenean, haserre biziz, amorruz edo etsipenaren etsipenez, aholkulariak pareta hori eraisteari uko egin zion. Baliteke horren guztiaren atzean usadioaren eta zuzenbidearen araudiren arteko talka egotea. Ez dugu ahaztu behar 1821 urtea Espainiaren giro politikoa noraezean eta gorabeheraz betea zegoen garai batean txertaturik dagoela. Hemen ere, zaharrak berri.

Euskarazko hitzak dituen agiria alkatearen prozedura sasi-arautu horiekin lotu behar dugu; bahitutako ondasunekin, hain zuzen ere. Espedientean horren nondik norakoaren berri ematen digun idatzia sartzen da. Honatx dokumentuak zer dioskun:

“Enbargatu ditut, juez Soroetac aguindu diran becela, Manuel Viouideburucoari, emen esango dan moduan:
Yt., la mitad de los maíces para el amo, otro mitades [sic[ enbargados.
Yt., la mitad de los nabos de yd.
Cien ducados de a ocho rreales de (yd) ganado de yd.
Yt., una onza y media de oro de yd.
Yt., dos fiezas [sic] de lienzo de yd.
Yt., necazari bati tocacen zaizcan haleac, bere moduan, de yd.

El depositari [sic]: su padre.
Testigos: Miguel Antonio de Querejeta.
Nicolas de Roteta.
Ylardia.”

Ikus dezakegunez, ez da agiri luzea; are gehiago, ohar soil baten aurrean gaude. Bahituraren prozedura bete dela aitortzeko balio dezakeen zirriborroa da, baina balio juridikioa eman diezaiokeen lekukoen, notarioaren edo bestelako pertsonen sinadurarik gabea edo hizkuntza handi, jori eta legeak arautzen duena islatzen ez duena.

Bestalde, dokumentua ez dago euskara hutsean. Hasierako eta amaierako esaldiak dira hizkuntza horretan topa daitezkeenak. Idazlea hautu hori egitera zerk bultzatu zuen jakitea, ezezaguna zaigu. Hau berezki deigarria da, ohikoak liratekeen esaldiak, erran nahi baita euskaraz ikustea arruntagoak liratekeen zatiak, gaztelaniaz daudelako eta goiburua, tradizio juridiko-administratiboa jarraitzen duena eta, ondorioz, gaztelaniaz agertzea logika gehiago lukeena, euskaraz ageri zaigulako.

Bahituran hartutako ondasunak Manuelen morrontza egoerarekin zerikusia dutela ematen du: abizen moduan Beobideburu’koa zela adieraztea 1820ko akordioan adierazitakoekin lotzen badugu, hartu zitzaizkion gauzak baserri horretan morroi lanetan ari zela aditzera ematen digu; zer esanik ez bahituran hartutakoaren erdia bahituratik at geratzen denean, nagusiarenak, baserriko jabearenak, zirelako.

Oharraren egileaz ezer gutxi esan daiteke. Egindakoa, Soroeta “juez”-aren mandatua betez egiten duela esaten digu, baina epaile hori ez dirudi Asteasuko alkatea zenik, aholkulari edo abokatu bezala zebilen Soroeta Lizentziatua baizik. Egoera honetan, bahitura prozedura burutu behar zuen alguazila izan zela ondorioztatu dezakegu; zoritxarrez, ez dugu bere izenik.

Iago Irixoa

Argazkia: Asteasuko Udal Artxiboa, signatura 262-08

Lugorri

Hondamuinean ere eskura tarte batez

2020-03-182020-03-18

BAO publishing-en laguntzaz, Zerocalcareren Hondamuinean (Macerie Prime) paratu dugu hemen.

Lehen berdela duzue hau. Ondo portatzen bazarete, (alegia, leitu zakilbaba halangoak!) behar bada bigarrena ere emango dugu.

Edozelan ere, itxialdia amaitu bezain pronto, gure herrietako liburudendak berpiztea denon lana izango da; ta han topatuko duzue berriro komikia.
Txangurroa denontzat, uzkitik txakolina jare arte.

Artxiboak Lugorri

Trintxer ala Trincher aldizkaria

2020-03-172020-03-17

Trintxer ala Trincher aldizkaria 1954 – 1975 bitartean argitaratu zen. S. Esnaolaren arrastoa nabaria da bertan. Trintxerpe auzo moderno gisa aurkezten du; alegia, historikoa, etengabeko eraldaketan, arazoz eta pozez, komunitate ezberdinek sortuta eta EHn errotuta.

Trintxerpeko berri emateaz gain, herri osoa jorratu zuen, batasun grina zein barrutien arteko elkarlana sustatuz. Harrigarria ere moral katoliko frankistak eta materialismo historikoak biak batera agertzen baitira tarteka. Itsasoa eta lana lehenesten zuen foroa. Aldizkari harrigarria. Herri memoriaren lekuko ezin hobia. Gaurkotasun handikoa.

Josetxo Dominguezi esker gorde da orain arte altxor hau paperean, eta hemendik aurrera denon eskura ere badaukazue hemen.

Lugorri

Historia zertarako?

2020-02-132020-03-17

Galdera hori askotan egin digute. Batzuetan espresuki; bestetan hitzik esan gabe, errukiz begiratuz. Azken hilabeteotan lanerako Historian lizentziadunak bilatzen ari garela ez dizuegu hemen kontatuko; (lan eskaintzak izan arren). “Historia zertarako?” galderaren inguruko hainbat burutazio aipatuko dizkizuegu.

Izan ere, unibertsitatean irakasle izena merezi zuen bakarrenetakoak, E. Barrenak hain zuzen ere, historialariok komunitatearen azti gisakoak ginela esan zigun. Zer esan nahi zuen, jakina, arrastorik ez orduan. Behar bada zuek, zuen karrerak iraun bitartean gauzak oso argi zenituzten;guk bestelako lehentasunak geneuzkan orduan. Ikasle garaian guk geuk historialariak ginenik ez genekien; are gutxiago historialaria izatea zertan zetzan. Hori guztia aurrerago deskubritu genuen.

Harira. Orain patuak bi matx-ball eman dizkigu, irakasle izena merezi izateko ala zen, besteak beste. Eta jokaldia harilkatzeko, demontreko galderaren hausnarketa hauspotu behar ikasleen artean. Historia liburu mardul eta batere glamurrik gabekotzat jo eta bestelako karrera ikasten edo ari diren ikasleen artean.

Historia prozesu modua; irrazionaltasunaren itxurapean ezkutatzen diren arrazoiak; kapitala versus bizitza; balizko geroak; errealitatea aldatzeko eta etorkizuna irudikatzeko materiaren ezaugarriak ezagutu beharrak… hori dena kontatu nahi genien. Stiglitzen zein Varoufakisen testu bana genuen prest, Historiaren garrantziaz ohartzen dutenak. Gaur goizean, baina, “7K” gehigarrian Fintan O’Tooleren liburuaren kritikaren harian ([GAZ]: Un fracaso heroico: el Brexit y la política del dolor. Capitán Swing, 2020) zera irakurri dugu: “… el irlandés Fintan O’Toole, columnista y editor del The Irish Times descubre cómo mentiras periodisticas triviales se convirtieron en obsesionales nacionales nada triviales; cómo la indiferencia hacia la verdad y el hecho histórico han definido el estilo de toda una élite política; cómo un país colonialista se está redefiniendo como una nación oprimida que requiere liberación”.

Beraz, oraindik pentsatzen duzue beharrezkoa dela “Historia zertarako” galdetzea?

Irudiaren iturria: Zazpika, Naiz webgunea

Artxiboak

Uraren erabilera: “Una mala inteligencia”

2020-01-312020-02-26

Ura beti izan da lehenengo mailako beharra. Gure gorputzaren %75 ura dugu eta horrek, bizitzeko nahitaezko elementu bihurtzen du. Hortaz gain, gure baserrietako larreak mantentzeko ere behar dugu, eta baita gure animalien elikadurarako ere, hau da, gure bizitzako edozer gauzarako behar dugu ura. Beste maila batzuetako gauzetarako ere erabiltzen dugu, higienea mantentzeko, arropa garbitzeko, elikagaiak prestatzeko… Oso baliabide garrantzitsua da eta artxiboan uraren erabilerari buruzko dokumentazio ugari dugu. Oraingoan, Villabonako bizilagunek Udalari egindako eskaera sorta batekin gatoz (sig. 692-02).

Mota desberdinetako eskaerak topatu ditugu, batzuetan baserritarrek euren larreak ureztatu ahal izateko ubide batetik ura hartu nahi dute; beste batzuetan, bizilagunen batek bere lurretan putzu bat du eta horren erabilerarako bide edo lur publikoak okupatu behar ditu; edo bizilagunen arteko liskarrak direla eta, hauek Udalari eskatzen diote arazoari irteera “inteligente” bat bilatzeko. Mota honetako gutun asko daude 1862 urtetik aurrera, baina antzematen da, urteak pasa ahala herritarren beharrak aldatu egiten direla eta beste mota bateko kezkak dituztela. Izan ere, XX. mende hasieratik aurrera, herriko edo kalean bizi diren herritarren eskaerak geroz eta gehiago dira herriko saneamenduagatik eta ur zikinen tratamenduagatik kezkatuta.

Mota horretako eskaeren artean, 1926 urteko abuztuaren 26ko gutun bat aurkitu dugu, herriko harraska publikoaren baldintzen inguruan. Bizilagun desberdinek sinatzen duten eskaera hau, Tokiko Osasun Batzordeari zuzenduta dago eta harraskako ur kutsatuaren arazoa konpontzeko eskatzen diote. Testuak dioenez, ur horniduran aldaketak egon ziren eta ondorioz, harraskako ura, ur-emari gutxi zuen ubide batetik iristen zen: “una mala inteligencia en la distribución de las aguas ha sido la causa de los hechos que sometemos a la consideración de esa Junta”. Horrek bi arazo nagusi suposatu zituen, batetik, ur hori oso erraz kutsatu zitekeela abereengatik eta bertatik pasatzen ziren gurdiengatik, pertsonen osasunari kalte larriak eragiteko arriskuarekin. Eta beste alde batetik, estolda nagusiko hondakinak eramateko indar gutxi zuen ubideak, eta horrek usain jasanezinak eragiten zituen. Bizilagunek euren gutunean, aldaketen aurreko egoerara bueltatzeko eskatzen dute, hau da, harraska iturburuetako urarekin hornitzeko eskatzen dute.

Dokumentu sorta honetako beste eskaera baten bidez jakin dezakegu, Udalak bizilagun hauen eskaerari erantzun pozgarria eman ziela.

Amaia Mendizabal

Liburutegiak

Hondarribiko Udal Liburutegiko hedapena 2019an

2020-01-162020-02-26

Hondarribiko Liburutegian 2019. urtean hainbat ekitaldi burutu ditugu aitzaki desberdinei helduta: orri markatzaileak, solasaldiak, fanzine tailerrak, ginkanak, itsu-itsuan, bookcrossing, rol jokaldia…

Luzeena eta ekintza gehien jaso dituena Herman Melville idazlearen jaiotzaren 200 urte ospatzeko antolatutakoa izan da. Ekainean hasi eta abendura arte iraun zuen, bi helburu argi zituela: Moby Dick liburua zabaltzea eta ahal genuen jende gehienaren eskuetan jartzea (besteak beste, eskoletan komikia banatu genuen eta gero horren inguruan tailer desberdinak antolatu genituen); eta herriaren bilgunea bihurtzea liburutegia.

Eta gertatu da, guk eskatu gabe ere jendea guregana etorri da laguntzeko, parte hartzeko, beraien ezagupenak partekatzeko. Zerekin gelditzen gara? Nola neurtzen dugu bere arrakasta? Bisita liburuan, Hitzen itsasoan idatzitakoa, sare sozialetan, hitzez hitz esan digutena, aurpegiak… guzti hori ezin da neurtu baina badakigu lan taldean egindako lan izugarriaren emaitza izan dela.

Ikusi laburpena hemen

Artxiboak

Artxiboen kudeaketa 2019an

2020-01-152020-01-15

Kaiolarrak aldatzen ari dira. Orain arte, lekua txukun mantendu, garbitu eta ordenatu. Hortik ekin diogu. Baina dagoeneko hau ez da nahikoa. Itxura aldaketa behar dute Artxiboek, estruktura berriak sortzea, erabiliko ez duguna botatzea eta garai berrietarako egokitzapen elektronikoak gauzatzea. Gure kaiolarrek modernizazioa eskatzen digute gero eta gehiago. Eta nola ez, baita garai honetan hainbeste entzuten dugun digitalizazioa ere.

Honela ba, aurten Udal Artxiboetan egindako lana benetan oparoa izan da. Gero eta herri gehiago dira gurekin lan egitera animatzen direnak, bai. Baina ez diogu horregatik bakarrik. Oparoa izan da emaitzak benetan interesgarriak izan direlako. Gipuzkoako artxibo zerbitzuen eta artxibozainen inguruko ikuspuntua aldatzen ari dela somatzen dugu. Behar berriak daude, lege berriak, eta hauei egokitzeko lanetan ezinbestekoak dira artxibozainak eta hainbeste urtetan metatutako espedienteen kudeaketaren inguruko ezagutza. Udal langileak informazio elektronikora egokitzen ari dira eta honen kudeaketa garatu eta sustatzeko lan taldeen sorrera ezinbestekoa dela garbi dute: teknikari, informatiko, artxibozain… Elkarlanak izan behar du aro berri honen zutabe nagusietako bat: informatikoek aplikazioa ezagutzen dute, teknikariek beren espedienteak kudetzeko beharrak ezagutzen dituzte, artixbozainek espedienteak eta beren antolaketa ezagutzen dute. Izan ere, urteak eta urteak daramatzate lan hau paperezko espedienteekin egiten eta estruktura eta ezagutza guztiz barneratuta dute.

Aldaketa hau ez dugu bakarrik kontratu berrietan somatu, baita “gure” betiko Artxiboetan ere. Eguneroko artxibozain lanak, papereko espedienteekin egiten direnak, egiten jarraitu dugu noski. Transferentziak jaso, espedienteak garbitu, aplikazioan deskribatu, kustodiatu, kontsultak artatu… Baina eguneroko lanak aldatzen ari da. Artxibo sistemaren egoeraren diagnosia, xahuketa eta administrazio elektronikoaren inguruko beharrak zabaldu eta sakontzen ari gara. Zalantzak ugariak dira. Agian, eguneroko lanak menperatuta ditugula ikusita gehiago eskaini dezakegula ulertuta. Agian, mundu berriaren beharrei erantzuna bilatzeko gugan konfidantza jarrita. Gehienak dira arlo horietan sakontzeko eskatu diguten Udalak. Eta hauetako batzuetan ere, elkarlanean jarri gara udal langileekin batera administrazio elektronikoari bultzada emateko asmoz. Asko dira egin beharreko lanak: prozedurak identifikatzea, antolatzea, plantilak sortzea, baimenak garatzea, metadatuak sortzea, artxibo elektronikoa prestatzea…

Aurreko paragrafoan esan bezala, administrazio elektronikoa garatzeko pausuez gain beste lan “berri” batzuek ere eskatu zaizkigu. Batetik, xahuketak egiteko beharrak hazi dira. Paperean sortutako edukiek Udalak goraino bete baitituzte. Pilaketa itzelak daude non-nahi eta honek itolarri sentsazioa areagotzen du. Xahuketa lan handiak eskatu eta egin dira. Baina ez edonola, dagoeneko definituta dauden prozedurak eta araudiak jarraituta egin dugu lan. Ehundaka metro izan dira aurten xahutu edo xahutzeko prest utzi ditugunak. Izan ere, papera desagertzear dagoen arren oraindik bulegoak gainezka daude. Honela, espediente itxi berriak jasotzeko Artxiboek behar duten lekua prestatu dugu. Baina bestetik, Udalek duten Artxibo Sistemaren egoeraren diagnosiek ere garrantzi berezia izan dute. Dokumentazioaren gaineko kontrola ez galtzeko Artxibo Sistema sendo bat sortzeko asmoz diagnosiak egin ditugu hainbat herritan: bertan dauden beharrak, hobetzeko proposamenak, dokumentuen ibilbideak sortzen diren unetik definitzea…izan dira egindako lan batzuek.

Honela ba, dagoeneko harro esan dezakegu ez garela bakarrik artxibozainak, informazio eta espediente kudeatzaileak ere bagara.

Liburutegiak

Komikigunea 2019an

2020-01-102020-02-26

Komikigunea Koldo Mitxelena Liburutegiaren komiki funtsa bildu eta kudeatzen duen ekimena da. Bertan liburutegi, artxibo, katalogazio zein kudeaketa lanak burutzen ditugu.

Katalogazio lanen artean funtsa pertsonalak, kartelak, analitikak, askotariko komikiak e.a. izan ohi ditugu esku artean. Katalogazio berezia burutzen da ale bakoitzarekin esaterako komiki generoak ere gehituz. Hemen aurkitu ditzakezue orain arte katalogatutakoak.

Bestalde, eta hedapen lanei dagokienez, hauxek dira laburtuta 2019an zehar burututako ekimenak. Hainbat aldaketa tarteko izan diren arren, komikigintzaren mundua lantzen, kontatzen eta sustatzen aritu gara aurten ere. 2019an zehar ekimen batzuk Komikigunean bertan eta beste batzuk Gipuzkoan zehar antolatu ditugu. Usurbil eta Arrasateraino iritsi da aurten gure oihartzuna.

Komikia, komikigileak eta oro har komikilariak sustatze aldera egin ditugu aurten Dzirt-dzart saioak, komiki aurkezpenak, komikigileentzako formakuntza saioak eta bisita gidatuak Gipuzkoako Aldundiaren komiki funtsa erakutsiz.

Udaberrian hasi ginen komiki aurkezpenekin Tupust liburu kolektiboaren aurkezpen eta erakusketa txikiarekin. Komiki aurkezpen gehienak berriz udazkenean izan ohi dira eta aurten Komikigunearen trasladoa tarteko, beste hainbat liburu denda, liburutegi zein aretotan burutu dira gehienak, adibidez, Harriet argitaletxeko aurkezpen orokorra Koldo Mitxelena liburutegiko Komikitekan.

Komikigileen formakuntzari dagokionez, lehenik, eta Farmazia Beltza argitaletxearen elkarlanari esker, Zerocalcare komikigile italiarra izan genuen Komikigunean, bere azken komikiaren euskarazko edizioa aurkeztu eta bertako komikigileekin bildu zen master classa emateko. Udazkenean berriz, komiki orriaren konposaketari buruzko formakuntza saioa antolatu genuen hiru komikigile handi gonbidatuz: Dani Fano, Albert Monteys eta David Rubín. 26 komikigile elkartu ziren Koldo Mitxelenako Ganbaran.

Dzirt-dzart saioei dagokienez berriz, zuzenean marrazteko Komikiguneko arbelak erabilita, aurten 4 saio burutu dira Gipuzkoan zehar. Bi Donostiako auzoetan, bata Intxaurrondon Donostia Kulturari esker, eta bestea Cristinaenea parkean bertako fundazioak sustatuta eta klima aldaketaren inguruko erakusketa batekin uztartuta. Udazkenean Usurbilen izan ginen bertako Harria Hitz bisita gidatuarekin batera dzirt-dzart saioa antolatzen. Eta Arrasaten berriz bertako Bibliotekaren laguntzarekin.

Komikiaren sustapen eta hedapen saio izan diren ekimen hauetan parte hartu dutenei eskerrak luzatu nahi dizkiegu: Ainara Azpiazu ‘Axpi’, Alazne Zubizarreta, Albert Monteys, Antton Olariaga, Dani Fano, David Rubín, Garbiñe Ubeda, Harkaitz Cano, Idoia Torregarai, Iñaki Holgado, Iñaki Martiarena ‘Mattin’, Iraitz Agirre, Joseba Larratxe, Julen Ribas, Leire Cano, Zerocalcare.

Artxiboak

Objektua kontserbatzen ez denean, dokumentua kontsulta dadila

2020-01-082020-02-26

Bizitzan aurrera doazen heinean, atzera begiratzeko beta eta gogoa izaten dute askok; horretarako, informazio paregabea aurkitzen da artxiboetan. Horrela egin zuen Argentinan jaioa zen baina Getarian sustraiak zituen erabiltzaile batek 1980. urtean. Udalari eskutitz bat zuzendu zion jakin-min asetu nahian. Egun, korrespondentzia hau eta bere erantzuna, paradoxikoki, artxiboan aurkitzen dira; oso interesgarria da bertan kontatzen den auzia eta hil honetan gertaera hauei buruz hitz egitera gatozkizue.

Gizonezko honen arbasoa Manuel Agote Bonaetxea zen. 1755ean jaiotako Getariako seme honek Atlantikoan eta Pazifikoan egindako bidaiak aski ezagunak dira. Marinela izan aurretik, ordea, letra-gizona izan zen; hau horrela, itsasoko abenturak alde batera utzi eta Getariako alkate ere izan zen. Jardun honetan zela, bere herrikide izan zen Juan Sebastian Elkanori oroigarri bat eraiki nahi izan zion; eskultura bat ordaintzeko Udalak diru nahikorik ez zuenez, bere poltsikotik jarritako diruarekin bete zuen bere nahia. Alfonso Giraldo Bergaz artista kontratatu zuen lan hau egiteko. 1800. urteko abenduaren 25ean, Gabon Egunean, inauguratu zuten eta oinarrian latinez, gazteleraz eta euskaraz Elkanori gorazarre egiteko hitz batzuk gehitu zitzaizkion. Manuel Agote Bonaetxea 1803. urtean hil zen.

Lehenengo Karlistaldian, 1836. urtean konkretuki, monumentua apurtu egin zuten; beso eta aurpegiko atal batzuk galdu omen zituen. Honen aurrean, estatua alkate ohiak ordaindua izan zenez, beren hurrengoek marmolezko irudia Getariatik hartu eta Zestoan zuten etxera eraman zuten.

1906an Isabel Muñoz Agotek, oinordekoak, eskutitz bat luzatu zion Getariako Udalari. Zestoan zituzten ondasunak saldu egin bazituzten ere, bere ama zenak Juan Sebastian Elkanoren estatuaren zaintza beregain utzi zuela jakinarazten zion. Bera Madrilen bizi zenez, ezin zuen ondasun honen kargu egin; ondorioz, Getariako Udalari oparitzea erabaki zuen. Benito Aranburu Zestoako auzotar eta alkatea, era berean, Agote familiak saldutako eta eskultura aurkitzen den etxearen jabe zen. Honen aburuz, Isabel Muñoz Agotek ez zuen ondasun honen gaineko erabakitze ahalmenik, mementu horretan bere jabetzakoa baitzen. 1909ko otsailaren 6an, bere nahia lortu gabe, Isabel Muñoz Agote Madrilen hil zen.

Istorio honek gogoeta batera garamatza: artxiboen laguntzaz gaur egun ikusi eta sentitu ezin dugun historia berregin daitekeela. Gure arbasoek sortu zuten informazioa zaindu eta gu sortzen ari garena kontserbagarri bihurtu.

Klara Gorosabel Zaldibia, Getariako artxibotik
Irudia: Pintoresco Español (147 or., 19 zk., 1864)

Lugorri

500 azal. Egin, Euskadi información, Gara: 1977-2019

2019-12-022020-02-26

The past is a foreign country. Hala erakatsi zigun Lowenthalek. Arrotza ez ezik, azkarra da ere, iraganak beti harrapatzen baikaitu, Back the future-n edo Denboraren menpe-n gertatu bezala. Izan ere, Gure baitan daramagu, gogoan zein orbainetan. Haren gainean eraiki dugu gure uste asko, gure nortasunaren zati handia. Hala behar du, gainera. Hura bridatu beharrekoa bada ere, iragana iraungituko ez bada; eta bidean gu ere iraungi, fosilizatu edo Zero bezala Hondamuinean izoztu.

Gara egunkariak argitaratu azal bilduma zoragarriak hori dena erakusten du. Orainaldia, gure gizartea, prozesuaren emaitza eta era berean prozesua dela, hain zuzen ere. Egungo kezkak eta arazoak ez direla bat-batean jaio, alegia. Iraganak jarritako autopistan gertatzen ari direla baizik. Eta, aldi berean, atzo eta gaur gauza bera ez direla; ezta, jakina, atzo eta bihar. Historialaria hor mugitzen da, lur malgu horretan: prozesuaren garapenari so. Eredutzat hartu beharrean, baina, errealitatea ulertu ahal izateko.

Ariketa itzela da azal hauek ikustea. Harrigarria da pertzepzioa nola aldatu den, nola bihurritu du oroimenak errealitatea. Esaterako azalen datak kenduta, gai izango al ginateke ordena zuzenean ematen? GU EZ!!!! Garunak bere errenkada propioa sortu du, iragana beste modu batean kokatu du; kronologia pertsonalizatua: hau hura baino lehenago gertatu zenik ezin sinetsi.

Edo saiatu lehen oroitzapena zein izen zen zehazten. Sandinistak Managuan sartzen edo Baader-Meinhoff ez genituen azal hauetan ikusi; eta sanfermin odoltsuak? Bai ordea Ortuella, Ryan, Monzon. Zer esanik ez Boris Beckerren garaipena ez ezik ihesaldi musikatuarena dakarrena. Beste batzuk, berriz, ezin berezitu: Bilbo 1997 / 2007, bi aldiz izan zen hori?. Eta gertakizun parekaezinak batera, Irak eta Oteiza zerk lotzen ditu?

Jakina! Buruan beldurra eta izua gordetzeko dugun zirrikituan Krisen infernua edo 97ko otsailaren egunak iltzatzeko ez genuen bilduma honen beharra.

… ad infinitum.

Azken batean, egin – ikusi – pairatu duguna da historia. Aberri besteratu hartan eman zen guztia. Ostera, historialaren lana ez da iragana atorkizunerantz eramatea, Historian geratu denaren eragina gure errainetan topatzea, identifikatzea, azaltzea; gure ondarea, gure orainaldia horri esker ulertu, bizitzaren prozesuan zeinen puntuan gauden ulertzen lagundu.

Horretarako, memoria ordenatu behar dugu; iragana sedimentatu lagundu; loturak azalera ekarri; etorkizunak proposatu. Ordenatze eta ulertze aldera, datuak behar ditugu: iturriak. Azalak barrukoak ulertzeko.

Lugorri

Ingalaterrako bihotza

2019-11-212020-02-26

Coe, Jonathan

Middle England. Viking, 2018

El corazón de Inglaterra. Anagrama, 2019

Le couer de l’Anglaterre. Gallimard, 2019

The Rotters’ Club (2001) eta The Closed Circle (2004) lanetan egin bezala, Coek Ingalaterrako gizartea xehetzen du Middle England-en. Aurreneko liburuetan Ingalaterrako arazoaz ari zen Coe. Sharpek Wilten agertu british umorez; herrikide duen Millsek The Restraint of beastsen azaldu mikaztasunaz; Mortimerrek Paridese postpeneden ireki bidean.

Lan berrian, baina, Ingalaterran jazotzeagatik Mendebaldeko Europaz deitu dugun “horretaz” ari da. Agian konturatu gabe, baina arazoak, oraingo honetan ez daude uharte handiaren zati batean mugatuta. Ingalaterrakoa jada ez da urrun geratzen den afera; dagoeneko hango buruhausteak gurean dira. Coeren kronika ez da hemendik 10 urtera gure kronika izango; gure kronika da jada. British kutsua badu ere, nobela europearra da.

Azken urteotakoa kronika soziopolitikoa egin bitartean, ingelesa izateko moduak aztertzen ditu Coek. Are, nobela kostunbrista idatzi duela ematen du. Izaera hori aztertu eta tokian-toki ondo baino hobeto kokatu arren, Coek agur esaten dio, baita betiko agur esan ere, Maalouf-en Le périple de Baldassaren egin bezala (2000). Orainaldiaren gainean egindako errepasoa, iraganarekin kontuak kitatzeko unea da. Iragana galbaetu eta gure nortasunean zer iltzatuko dugun erabakitzeko unea. Ohiturak, tokiak, bizimodua… etengabe aldatzen ari dira; zer salbatu eta nola onartu; zer baztertu eta ukatu. Hori egiten du Coek. Hautua nola, gizartea hala. Bidean ordea, ezer baztertu ez, dena salbatu beharra, ezer berri onartu ez… jarrera horren ondorioak Coek brexitean laburbiltzen ditu. Eta jarrera pertsonal zitaletan.

Alabaina, hautua pertsonek egiten badute ere, Coek ez ditu ahazten egoera zehatzak probokatu dituztenen izen-abizenak. Ideologia kriptofaxista eta interes ekonomikoak uztarten dituztenen eragina; alegia, neoliberalismoaren liderren eragina.

Coeren gertukoak, bere pertsonaiak, anabasa horretan erori egiten dira. Jeikitzea eta nola jeiki, horretan datza hautua; horretan datza aurrera egitea; horretan datza eraiki behar dugun gizarte berria.

Coeren nobelarik onena den edo ez, hori ez dakigu ta gutxi axola gainera; hori nola ebatsi ere ez dakigu. Dakiguna da, berriz, nobela sabelean itsasia geratzen dela, ezin guztiz pasa, jakin badakigulako irakurri duguna ez dela fikzioa. Gu guztion egoneza biltzen duen narrazio bikaina baizik.

Artxiboak

Emeterio Sorazu Ugartemendia, jatorrizkotik jatorrira

2019-11-212020-02-26

Liburutegiak eta artxiboak bereizteko zailtasunak izaten dituzte askok. Amankomunean asko duten arren, desberdintasunak ere nabariak dira; bietan informazioa gorde eta kudeatzen da, baina artxiboetan, liburutegietan ez bezala, originalak bakarrik kontserbatzen dira. Autore batek liburu bat argitaratzen duenean, bere obraren kopia ugari ekoizten du. Hauek liburu-dendetara edota liburutegietara heltzen direnean, irakurleak kopia hauetariko bat eskuratu eta irakur dezake. Horrela hedatzen da igorlearen mezua. Artxiboetan berriz, ekoizle batek bere zereginak betetzerakoan sortutako dokumentazioak kudeatzen dira. Ebidentzia hauek originalak dira, ez daude beste inon.

Baina askotan errealitatea teoria baino anitzagoa izaten da. Horren isla, Getariako Udal Artxiboan egin genuen aurkikuntza. Emeterio Sorazu Ugartemendia apaiz eta ikertzaileak idatzitako Askizuren kondaira eta bertako familien jatorria izeneko argitaratu gabeko lana topatu genuen.

Emeterio Sorazu Ugartemendia Askizuko Serorategi etxean jaio zen 1937ko urtarrilaren 27an. Nahiz fisikoki Ibarran bizi, 2008ko apirilaren 14an, sorlekura itzuliko da lan honen bidez. Eskarmentu handiko ikertzaile roletik, ondoen ezagutzen zuen lurraldea eta bertako eraikuntza eta familiak aztertu zituen. Idazlanak, beraz, kutsu profesional eta pertsonala uztartzen ditu. Ikuspuntu pribilegiatu honen bidez, Askizuko kultura materiala zein ez-materiala biltzen da aipatu dokumentuan.

Ondorioz, gaur egun, ingurumari horiek ezagutzeko iturri aberatsa da liburu hau. Askizuko jatorria duen edozeinek, bere familiaren eta baserriaren nondik norakoak ezagutu ditzake. Gainera, artxiboko dokumentuetan ez-ohikoak diren datuen berri ere izan dezake irakurleak; Ahoz aho eta belaunaldiz belaunaldi transmititutako informazio galkorra baita askotan ikertzailearen informazio iturria.

Originala zer den bi hitzetan adierazi beharko bagenu, bakar eta jatorrizko kontzeptuak aukera genitzake. Askizuren kondaira eta bertako familien jatorria liburua bakarra da. Ez zen argitaratua izan, beraz, dakigunez behintzat, ez dago lan honen beste kopiarik. Emeterio Sorazu, gainera, jatorriz Askizukoa zen. Bere guraso eta aitona-amonengandik jaso zuen kultura eta jakinduria partekatzen du irakurlearekin idatzi honen bidez. Dokumentu hau, hortaz, zentzu guztietan originala da.

Emeterio Sorazu Ugartemendiaren heriotzetik bederatzi urte beteko dira abenduan. Urteurren honen testuinguruan eta bere lana nabarmenduz, artikulu honetako hitzak bera omentzeko erabil bitez.

*Argazkiaren iturria: https://www.diariovasco.com/v/20101218/tolosa-goierri/emeterio-sorazu-fallecio-tras-20101218.html

Klara Gorosabel Zaldibia
Getariako Udal Artxibotik