luGORRI

Euskal artxibo baten funtsak arakatuz ijitoei buruzko dokumentazioa topatu dezakegu. Gehienetan, halako idatziek natura juridiko-arautzaile, prozesal edo penala izaten dute. Halakoa da, besteak beste, Villabonako artxiboan 692-4 signaturan gordetzen dena. Oraingoan, Gipuzkoako Gobernadore Zibila eta hiribilduko alkatearen arteko korrespondentzia dugu protagonista, 1851 urtekoa. Bertan, Jose Manuel Minaberriaren egoerari aipamena egiten zaio. Pertsona hau “ijito” bezala kalifikatzen da; ordurako guztiz errotu eta erabilitako adiera zen hura, nahiz eta Karlos III.a erregeak, bere 1783ko pragmatikaren bidez, kontzeptu horren erabilera debekatu eta “gaztelar berri” eufemismoagatik ordezkatu nahi izan.

Dokumentuan, Gobernadoreak Guardia Zibilak ijito hori entregatu diola jakinarazten dio Villabonako alkateari. Minaberria egoera legalean zegoen, hau da, paperak behar bezala zituen, eta, beraz, ezin zitzaion inolako akusaziorik egotzi. Baina hala ere, alkateari ijitoa kontrolatzeko agintzen zaio, eta kontrol honek bizikidetza beste auzoen antzera egitea badakar, askoz hobe:

“…como ningún hecho marcado había contra él, y además llevaba su pasaporte en regla, se le ha refrendado para ese pueblo con prevención de presentarse a V. (…) y haciéndole comparecer a su presencia le reconvenga severamente por esa vida herrante a que está entregado, escitándole y estrechándole tambien a que adopte otro modo de vivir más en armonía con el que observan los demás vecinos, que exigen las leyes y convienen al País”.

Hala da. “Herrialdea”-k ijito arloteek nola bizi behar zuten eta beraien aurka zein neurri aplikatu behar ziren arautzen zuen. XVI. mendetik aurrerako Gipuzkoako Batzar Nagusien aktek prozesu hori oso ongi islatzen dute, baita XIX. mende amaieran ere. Gure dokumentua, beraz, testuinguru horretan kokatu behar da. Halaber, ijitoei buruzko Guardia Zibilaren eta herri-agintarien arteko korrespondentziak XX. mende hasierako hamarkadetan jarraituko du. Are gehiago: 1931n, ijito, eskale eta “jende txarra” jazartzeko eta kanporatzeko Foru Aldundiek hartutako akordioen bilduma bat argitaratuko da.

Dokumentuan gainera, Gobernadoreak honakoa agintzen dio alkateari:

“…que en lo sucesivo ni a este interesado ni a ningún otro que pertenezca a su clase le espida pasaporte por más de un mes (…) y, finalmente, que vigile V. muy de cerca su conducta procurando evitar todo desmán…”.

Ez dakigu alkateak Gobernadoren “gomendioak” jarraitu zituen ala ez. Guardia Zibilak aldiz, bai, egin zuen; izan ere, 1978ra arte bere araudian ijitoen zelatatzea helburu zuten hainbat kapitulu jasotzen ziren (4., 5. eta 6. kapituluak hain zuzen ere).

Hau da lehen begiratuan dokumentuak islatzen duena eta ematen diguna: agintariek sortutako dokumentazioan oinarritutako ohiko azterketa bat, non ijitoak arau juridikoen biktima edo delitu-jokabide baten errudun moduan azalten diren. Honen aurrean historialariak bi jarrera hartu ditzake. Batetik, jazarpen jarduera horren alde agertzea (Gorosabelek egin zuen antzera). XXI. mendean, ordea, etikak kontrako jarrera hartzera eramango gintuzke, hau da, jokabide arrazista, politika baztertzaile eta Ijito Herriaren aurka agintariek burututako jazarpenari buruz hitz egitera.

Baina honekin ez da nahikoa. Zoritxarrez, ikerlariak ijitoen historia aztertzeko ondare partziala du, agintariek sortutako idatziak hain zuzen ere. Ijitoek, herri agrafo bezala, ia ez dute beraien iraganari buruzko idatzirik utzi eta ondorioz, ditugun dokumentuak sakonki aztertu beharrean gaude. Halakorik egingo ez bagenu, azken urteotan “ijitologoek” horrenbeste landu duten jazarpenaren historioa besterik ez genuke jorratuko.

Ikuspegi kritiko horrekin, Villabonako dokumentuak eskaintzen dizkigun datuek beste hainbat hausnarketa egiteko aukera emango digute. Hasteko, jasotzen den abizenaren inguruan. Izan ere, ez da ohikoa Minaberria Ijito Herriarekin lotzea. Gehienek Jimenez, Valdez edo Etxeberria bakarrik izango dituzte buruan, baina gaia uste baino aberatsagoa da. Egiari zor, ijitoen genealogia eta abizenen inguruan aritzeak luze eta zabal joko luke; hau dela eta, hemen ohar batzuk besterik ez ditugu emango. Hasteko, aipatutako abizen horiek baino gehiago daudela, eta hauei orain azaltzen zaigun Minaberria gehitu behar diegula.

Dokumentuan azaltzen den “ijito” hitza kategoria penal hutsa dela, eta horrekin ijitoa ez den euskal herritar bati aipamena egiten zaiola pentsatzea akats larria da; ijitoak gaur egun beraien burua hala dutenak besterik ez direla pentsatzuz gero, behinik behin. Beste era batera esanda, Minaberria orain arte ijito abizentzat ez genuenez, besterik gabe bizimodu arlotea duen euskalduna zelaren ustea izatea. Horregatik, garrantzitsua da orain arte ijitoekin ageriko loturatik ez zuen abizen bat topatzea eta, ahal den heinean, bere familia-loturak bilatzea.

Hasteko, eliz-erregistroak kontsultatuz gero gure abizenak Etxeberria, Valdes edota Jimenez bezalako ijito abizenekin zuzeneko loturak dituela ikusiko dugu, baita Berrio eta Altimasberetarrekin. Hauek, halaber, Etxepare eta Larralde bezalakoetara eramaten gaituzte. Bigarren hauek XVII eta XVIII mendeko dokumentazioan asko agertzen dira, eta jatorrian “Yturbide” abizena zuten. Baina hori ez da guztia.

Izan ere, Minaberrietatik inolako ijito kutsurik ez duten Agirregomezkora, Kerexeta edo Barrenetxea abizenetara ere iristen gara. Azken elkartze hauekin oso prozesu interesgarria agerian geratzen da: euskaraz bakarrik zekiten euskal ijito askoren eta gizartearen gehiengoa osatzen zuten landa mailen arteko nahasketa eta asimilazio prozesua hain zuzen ere. Elkartze hauek argiak dira XIX. mendeko bigarren erdialdeko Zestoan edo Mendaron. Batzuetan gainera, asimilazioa horren sakona izan da, ezen gaur egun beraien ondorengoek benetan duten jatorri etnikoa ahaztu dutela.

Ondorioz, ikerketa genealogikoa egitea garrantzitsua da, Ijito Herriaren Historiari buruz sortu diren hipotesiak baieztatzeko edo baztertzeko balio baitu. Juan Martin Larralde eta Frantziska Etxepare ijito bikoteak “Minaberriatarrekin lotura dutenak- beraien sei seme-alabetatik lau, 13 urteko epean hiribildu ezberdinetako parrokietan bataiatu izanak (Andoain, Donostia, Hernani eta Berastegin 1844-1857 artean), ijitoak herri nomada direlaren baieztapena ezbaian jartzen du, hein batean behintzat. Izan ere, mugimendu horrek bizimodu sedentario eskasa adierazten badu ere, Probintzia beretik ez direla mugitu agerian uzten du. Gaur egun alokairuan bizi diren eta horren arabera noizean behin etxebizitzaz aldatzen diren familiak nomadak al dira akaso? Halaber, elkarren artean oso urruti ez dauden udalerrietan bataiatuak, ezkonduak edo ehortziak direla ikusteak, bizimodu ibiltari hori baieztatzen du, baina ez nomada bat. Minaberriatarren kasua halakoa izan daiteke; izan ere, Jose Maria izenekoa Zestoan bataiatua izan zen 1850ean, Mendaron ezkondu zen 1868an eta Azpeitian hilobiratu zuten. Baliteke gure Jose Manuel zonalde horretakoa izatea, Villabonako alkateak Gobernadoreari jakinarazten diona oso argia baita: ez da bertan jaioa, ezta bertako auzo ere. Are gehiago, herriko agintariek ez diote pasaporte edo bestelako dokumenturik luzatu.

Dokumentuak informazio gehiago eskaintzen digu, beti ere lege edo zigor alorretatik kanpo. Ikus dezagun testuaren hasierak zer dioen:

“Los guardias civiles me presentaron ayer a José Manuel Minaberria, gitano conducido desde la Ante-Yglesia de Abadiano, el cual fue detenido en la romería del Santuario de Urquiola…”.

Ijitoen lan esparruari zuzenean egiten dion aipamena da; bai behintzat, XX. mendearen bigarren erdialdeko landa-exodoa eta gehiegizko industralizazioa gertatu arte zutenari buruzkoa; hau da, herri azoka eta erromerien mundua. Ziurrenik, “susmagarri itxuragatik” atxilotua izan zen gure Jose Manuel Minaberria, Abadiñora zamari tratutan aritzeko edo mandoak mutiltzeko joan zen, ogibide hauek baitziren ijito askok burutzen zituztenetako bi. Aurreiritziek eta Guardia Zibilak lantzen dugun gertakaria eragingo zuten.

Orain arte egin den Ijito Herriaren historia orekatzeko, beraz, guregana iritsi diren dokumentuetan arkeologia-lana egin behar da; ez dago besterik. Beraiei buruz hitz egiten duen dokumentu oro irakurri eta berrirakurri behar da zukua ateratzeko, agerian ez dagoena ikusteko. Izan ere, esplizitua denak ez du beti Historia osatu bat idatzeko aukera ematen. Arthur Conan Doyle-n hitzak geure eginaz: “Ez dago gauza engainiagarriagorik, ageriko gertakari bat baino”.

David Martín Sánchez

Villabonako bizilagun askorentzat ez da oso ezaguna garai batean idi proben inguruan herrian izandako zaletasuna. Baina zaletasun hau benetan sakona eta sendoa izan zen eta honen froga bezala baditugu artxiboan ikusgarri diren hainbat agiri.

Hasi gaitezen probalekuarekin. Honen inguruan topatu dugun lehenengo erreferentzia 1895. urteko akta liburuan dago. Azaroaren 3.an ospatutako udalbatzarrean Frantzisko Zalduak probak egiteko harlauza jartzea eskatu zuen. Udalak ezezkoa erabaki zuen hainbat herritarren artean aurkako kexak sortuko zituen beldur.

Hala ere, jakin badakigu demalekua ez eraikitzea ez zela oztopoa izan probak ospatzen jarraitzeko. Bai lehenago eta baita eskaera honen ondoren ere udaletxean idi probak egiteko hitzarmen eta baimen eskaera ugari aurkeztu ziren. Hitzarmen hauetan bereziki zehaztu ohi ziren datuak hauek dira: partaideak eta botilero edo laguntzaileen izenak, dema mota (bustarri-bakarra, gizonezkoen aurka, harri txikia, bustarri-bikoitza,…) zein egun eta orduetan ospatuko zen eta zein baldintza bete beharko ziren matxura kasuetan.

7 urte beranduago, 1902. urteko urriaren 2a ospatutako beste udalbatzarrean, probaleku berria egiteko erabakia heldu zen azkenean. Bertan adierazten denaren arabera Manuel Jauregik eta beste batzuek lehengaiak emango zizkioten udalari harlauza herriko plazan eraikitzeko. Udalak dohaintza hau onartu eta pilotalekuaren parean egitea erabaki zuten. Hilabete batzuek beranduago, 1903. urteko martxoan demaleku berria bukatu zela eta inaugurazio festa ospatzeko egindako demaren saria, 50 pezetatakoa, Nikasio Urkizuri emango zaiola jaso zen akta liburuan bere aurkariak sariari uko egin ondoren.

Sariak bai, gizartean onartuak zeuden eta ematen ziren, baina apostuen kontua bestelakoa zen. Herri kirol guztiek izan dituzte hainbat gorabehera apustuak legezkoak direla eta ez direla, eta animaliak erabiltzen badira arazo hori hareago eraman da sufrimendua eragiten zaielako arrazoi ekonomiko hutsagatik. Gobernadore Zibilek historian zehar dema hauen debekuak askotan argitaratu dituzte eta herritarren artean ez dute oso harrera ona izaten oraintxe ikusiko degun bezala.

1906. urteko akta liburuan udalak idi proben eta apostuen aldeko gutuna idatzi eta gobernadoreari bidaltzea erabaki zuen. Bertan zehazten denaren arabera, proba hauetan ez zen sarrerarik kobratzen eta ez zuten iruzur deliturik ikusten, are gehiago, onurak gehiago ziren kalteak baino: inguruetako herrietako baserritarrak beren artean ezagutu eta harremanak estutzeko, nekazarien eta idien lana hobetzeko eta trebatzeko eta inguruko dendak gehixeago saltzeko oso interesgarriak zen urtean zehar hainbat dema antolatzea.

Hitz hauek eraginik izan zuten ala ez ezin jakin. Debekua, ordea, gehiagotan eman zen. Betetzen ez zela adierazten al du honek? Bai eta horren aurkako erantzunak ere topatu ditugu. Villabonan 1920. urteko eskaera batetan nekazari batzuek idi demen debekua bertan behera uzteko eskaera egin zuten, betiko ohitura bat zela argudiatuaz eta debekua kenduz gero garai horietan zentsuragarri ziren ekintzak baztertzeko borondatea adieraziaz.

Debeku honek zehazki noiz arte iraun zuen ez dakigu. Baina denbora luzean aritu zirela eztabaida honekin bai. Honela, artxiboan 1938. urteko beste gutun batean Gobernadore Zibilak debekuaren berri eman zuen berriro, inongo arrazoirik erantsi gabe.

Badiruri 1940. urte inguruan debekua kentzea erabaki zela, (agian beren eragina oso eskasa zelako, kasu askotan apustuak ospatzen jarraitzen zutela ikusi da) urte honetatik aurrera artxiboan daduen eskaera eta hitzarmen kopurua izugarri hazten bait da. Hitzarmen hauen ezaugarriak lehenago aipatutakoen berdintsuak ziren , nahiz eta bi desberdintasun nabarmen ikusten diren: idien jabeen artean apostuan jarritako diruen zenbatekoak eta Gipuzkoako Atletismo Federazioko ikuskariak (lehenengo urteetan Gobernazio Zibilekoak, 1940-1960 bitartean) proban bertan egon behar zirela bai materiala eta baita probaren jarraipena egiteko.

Hitzarmenak ahalik eta itxien eta zorrotzen izaten baziren ere, eztabaida eta gatazkak saihestezinak ziren. Hauen artean bi azpimarratu nahi ditugu. Lehenengoa, 1960. urtekoa, Udalak Gobernadore Zibilari bidalitako eskaera. Bertan botilero batek irregulartasun larriak egin eta dirutza izugarria eraman omen zuen herritik. Gertatutakoak ikertu eta eragindako kalteengatik isuna jartzeko eskaera egin zuen Udalak. Bigarrena, 1962.urtekoa. Orduan proba baten ospakizuna bertan behera utzi behar izan zuten norbaitek gauean demalekua substantzia koipetsu batez zikindu bait zuen. Hala ere, sarrerak kobratu ziren eta diru hori Villabonako Txiro Etxerako erabili zela dirudi.

Honela, berriro ere idi probak indarra hartuz joan ziren herrian eta 1971. urterako demaleku berri baten beharra ikusi zuten. Hau uztailean bertan eraiki zen udaletxearen eta pilotalekuaren artean eta erantsitako planoan bertan ikusten den planta eta neurriak zeuzkan. Egunkarian argitaratutako berrian irakurri daitekeenez estalia izateko asmoa bazuen ere, azkenean jarri eta kendu egiten den toldo horietako bat erosi zen eta materialak hiltegiko biltegian gordetzen zituzten.

Probaleku berri honen inaugurazioa urrian egin zuten 3 eguneko dema batekin. Bertan garaile Andoaingo Gabirondo izan zen. Probak goiz, arratsalde eta gauez ospatu zituzten, sarrera kobratuaz eta artekarien partaidetza garrantzitsuarekin. Honen inguruko dokumentazio guztia Udal Artxiboan ikusi badaiteke ere hona hemen egun haietako argazki eta dokumentu batzuek.

Harlauza berri honek indar berria eman zien idi probei eta hau argi eta garbi ikusi daiteke 1971. eta 1972. urte urteetako egunkarietan Villabonako ospakizunen inguruan jasotako albiste ugariengatik eta baita propaganda karteletan azaltzen diren sari geroz eta mardulagoengatik ere. Baina indar hau badirudi ez zela nahikoa izan herrian zaletasuna mantentzeko, 1973. urtetik aurrera ez bait dago artxiboan kirol honen inguruko bestelako daturik.

Amagoia Piá

Duela 100 urte sinatu zen Villabonako “La Salvadora” paper fabrikan honako hitzarmen hau. Sinplea bezain bitxia dena. Langileak dagokion igandean lana egingo du eta nagusiak asteko beste edozein egunetan 24 orduko jaia emango dio. Logikoa da. Hau adostu beharra zegoen? herriko alkatearen aurrean akta bidez sinatzeko beharra zuen?

Ba bai, garai hartan pil-pilean zeuden langileen eskubideak defendatzen zituzten hainbat mugimendu eta talde. Guzti hauek eguneroko borrokak egiten zituzten langileen lan baldintza gogorrak hobetu eta segurtasuna bermatzeko. Hauek lortu zuten 1903 urtean Espainiako Kongresuko Diputatuek Ley del Descanso Dominical” deritzona onartzea. Lege honen arabera, langile guztiek zuten igandean lanik ez egiteko eskubidea (taberna, meatzaritza, burdingintza, lurruna erabiltzen zuten makinak…). Hala ere, bazeuden salbuespenak, dendak, egunkariak, bizarginak, ur-indarrez mugitutako makinak,…

Hara hor gure paper fabrikaren arazoa, bai lurruna eta bai ur-indarra erabiltzen zituen bere makinetan (beharko) eta honek eztabaida sortu zuen. Azkenean 1913 urtean, eztabaida hau saihesteko patroiek beraiek eskatu zuten udalaren aurrean hitzarmen baten beharra. Legearen aurka joateagatik isunaren beldur? langile mugimenduen beldur? bietatik? Askotan entzun ditugu gure helduen hitzetan fabrikako lan baldintzen inguruan izandako iskanbila eta liskarren berri.

Gregorio Urdapilleta eta F.N. Lasarte gerenteak alde batetik eta Ezequiel Ezquioga bestetik (makina eta galdaren langileen ordezkari bezala onartua), Pedro Mutio alkatearen aurrean bildu (deialdi ofizial baten medio) eta hitzarmenasinatu zen: baporea erabiliaz igandean ere makinetan lana egitea bai, baina astean zehar egun oso bat jai hartzeko eskubidea ere bai.

Esan dugun bezala, hitzarmen hau akta batetan jasotzen zen. Alkateak hau probidentzia baten bidez onartu behar zuen, zehaztuaz hitzarmena sinatzeko bai langileak eta baita nagusiak ere bere borondatez etorriak zirela eta lege eta arau guztiak errespetatuaz hitzartu zela. Espediente osoa Probintzi Gobernuari bidali zitzaion bere behin-betiko onarpenerako.

Amagoia Piá

Artxiboko dokumentaziorik zaharrenak herriari buruzko hainbat eta hainbat berri bitxiren eta arlo ezberdinen inguruko berriak aditzera ematen dizkigu. Izan ere, udal kontuek, udalbatzak zituen gastu ugari islatzeaz gain, hauen zergatia adierazten du.

1622ko abenduaren 12ko dokumentuan adibidez, auzien eta epaien inguruan berri bitxi zein latza eskaintzen digute: urkatze bat, hain zuzen ere.

Iturriak islatutakoaren arabera, urkatua Alontso Perez Liedenakoa izeneko pertsona izan zen. Eta delitua: Bizente Egizarkoa hiltzea.

Liburuak ez du gaia edo auziaren inguruan datu gehiagorik eskaintzen. Hau da, ez dakigu hilketa noiz, zein egoeratan eta zein arrazoigatik gertatu zen. Eta bi aldeak nongoak ziren ere. Alontsoren abizena irakurrita, nafarra zela pentsa dezakegu. Bizente, aldiz, Villabonako udalbatzak hainbat gasturi aurre egin behar izan zienez, bertakoa edo Amasakoa.

Datuek prozesuarekin, kartzelaratzearekin eta epaiarekin zerikusia dute. Hala, badakigu borreroa edo urkatzailea Gasteiztik ekarri zutela. Urkamendiaren inguruan, berriz, hainbat datu ageri zaizkigu: egin zela (beraz, ez zegoen horretarako azpiegitura edo tresnarik), ekitaldian urkatuak arropa jakin bat erabili zuela (nolakoa zen adierazten ez bada ere). Honen ildotik, kondenatuari jarri zitzaizkion kateak eta kartzelan eman zitzaion janariaren gastuen arrastoa dugu.

Gaia Villabonan jorratzeaz gain, Donostian eta Tolosan ere landu zen. Jakina denez, bi hiribildu hauetan (Azpeitin eta Azkoitin ere bai) korrejidoreak bere epaitegiak zituen eta bertan aritzen zen justizia lanetan. Horregatik, gune horien aipamenak ofizial horrek auzia epaitu zuela aditzera ematen digula uste dugu. Ondorioz, baliteke urkatze zigorrarekin amaitu zen espediente hau, gaur egun Tolosan dagoen Gipuzkoako Artxibo Orokorrean gordetzea.

Iago Irixoa

Jakin badakigu pilota dela
Villabonatarren kirolik kuttunenetako bat. Errebotea bereziki,
Antzinatik datorren jokua da hau, nahiz eta gaur egun beste kirol
batzuen indarragatik baztertua izan. Artxiboko dokumentuen artean
murgilduta, kirol honen inguruan hainbat agiri topatu dugu eta
interesgarria deritzogu hauek erakustea.

Honela, pilotari erreferentzia egiten dion agiririk zaharrena 1733 urtekoa da. Akta liburu bateko erabakien artean azaltzen da “Oindokopelotalekua” izeneko
aurkintza edo parajetik egurra ateratzeko baimena. Ezaguna da artzaiak
eta baserritarrak mendian zeuden bitartean boteluzea izeneko pilota
jokoa egiten zutela, binaka, leku zabal eta lauetan, eta sakerako harri berezi bat erabiliaz. Hortik dator Villabonako paraje horren izena.

Ia 100 urte beranduagokoa da urrengo erreferentzia, 1844
urtekoa hain zuzen. Orduan, udaletxea berreraikitzen ari ziren 1812
urteko suteak guztiz kaltetu bait zuen. Eraikuntza berri hau egitearekin
batera plaza eta pilotalekuan ere berrikuntza lanak egin ziren.

Garai hortatik aurrera izango da pilotak orokorrean eta erreboteak bereziki indar nabarmena hartuko dutela eta gure artxiboan erreferentziak ugarituko direla. Aipatu beharreko agiria da 1847 urtean Gobernadore Zibilak bidalitako agindu bat.
Bertan, otsaila eta ekaina bitartean Villabonako pilotalekuan errebote
partiduak jokatzea debekatzen du: “… por proporcionar ocasión a intrigas
y confabulaciones al orden público…”.

Hala ere, kirolak indarrean darrai eta 1889 urtean herritarrek frontoi egokiago baten beharra defendatzen dute udalean aurkeztutako gutun batetan:
“…la conveniencia y oprtunidad de la construcción de un frontón, en
estos momentos en que el juego de la pelota va adquiriendo tan notable
crecimiento que no se desdeñan en asistir al hermoso espectáculo las clases más cultas y distinguidas de la sociedad…”.

Gutun
honetan, osasunaren inguruko arrazoiez gain (“…mejor medio para
vigorizar el organismo individual y prestar agilidad, destreza y
robustéz a los músculos, convirtiendo al jóven débil y enfermizo en
fuerte, robusto y animoso…”) ekonomikoak ere argudiatzen dira. Bai
pilotarien onurarako (“…basta fijarse en las cantidades fabulosas que se
están pagando a los que han conseguido adquirir algunos conocimientos
en ese que hoy puede llamarse arte…”) eta baita herria eta udala
berarenerako ere (“…su realización sería productivo… ingresando, sino
directamente, indirectamente en las arcas municipales por la inebitable
ley económica del cambio…”).

Eta
ez da gutxiagorako, Iparraldeko eta Hegoaldeko errebote pelotarien
artean lehia eta txapelketa ugari ospatu bait dira Villabonan bertan.
Artxiboan dugun zaharrenetako bat 1894 urteko akta liburuan jasotzen
dena da, Santa Ana egunekoa. Ordundik aurrera gero eta ugariagoak izango
dira pilota partidu hauek eta baita artxiboan honen inguruan dauden
agiriak, baina guk bi nabarmenduko ditugu:

Lehenengoa 1949 urteko gutun bat
da. Echeverry pilotariak bidaltzen du Baionatik. Egindako arrera
onagatik eskertuaz eta mugaren bi aldetako errebote taldeen arteko
erlazioak sakondu eta partiduak gehitzeko eskatuaz. Garai honetako da
hain zuzen Villabonako elkarte zaharrenetako bat eta errebote eta beste
kirol batzuen inguruan aritua dena, Behar-Zana elkartea. Hau 1946 urteko
maiatzean eratu zen eta gaur egun oraindik ere haurrei pilotan
erakusten eta partiduak antolatzen jarraitzen dute.

Bigarrena
1971 urteko argazki bat da. Bertan ikusten ahal da Fagoaga,
Unhassobiscay eta Irigoyen Donibane Lohitzuneko Errebote Taldeari
txistulari eta guzti egindako ongietorria.

Amaitzeko
esan nahi degu kirol honek, tamalez, beherakada nabarmena somatu duela
hegoaldean gelditzen zitzaion azkenengo txokoan. Garai txarrak direlako,
futbola inposatu delako,… auskalo! Ea hitz hauek bultzada txiki bat
ematen dioten eta etxean gordetako xistera zaharrak atera eta haurrak
trebatzen hasten diren.

Amagoia Piá