Will Smithi, ala bere lagunen bati, Alexander Dumas beltza zela entzun genion. Ez genion sinetsi. Gero, Tom Reissen The black count irakurri genuen. Haitiko iraultzaile abolizionistek Napoleonen armada garaitu zutela ere nekez sinistuko duzue; agian Alejo Carpentierren El reino de este mundo edo El siglo de las luces irakurtzen pasako zaizue.

Caracasko Errege Konpainia Gipuzkoarra probintziak historian zehar eman duen erakunde gorenetakoa izan da. Elkargo komertzial klasikoak baino beranduago osatzen bada ere, urte askoz etekin ekonomiko asko sortu zuen bere inbertsoreentzat. Sortzaileen artean, Gipuzkoako eta Nafarroa atlantikoaren ohiko abizen patrizioak topatuko ditugu.

Pasaian eman diren gertakizun harrigarrien artean Lafayetten bidaia dugu. Villaviciosa jauregian plaka bat eta han eta hemen errepikatzen den grabatu moduko bat. Bi lekukotasun horiek gogoan hartzen dute… zer demontre da gogoan hartzen dutena?

Izan ere, zein zen Lafayette? Zer egiten zuen Pasaian? Berak ikusi zuenetako zer dago gaur zutik paisaian? Nora zihoan? Benetan adierazgarria da hori gure herriarentzat?

Blas de Lezori buruz idatzi diren hiperbole guztiak bere neurrira ekartzeko, Gracia Rivasen (Itsas memoria) eta Olaranen (Lezo eta batez ere Historia de Blas de Lezo) irakurtzea komenigarria da. Fikzioan oinarritu baita, hein handi batean, Lezoren gaineko istorioa. Horrek ere zer pentsa eman beharko lioke etorkizunerako ereduak iraganean bilatzen dituenari.

Euskal eragile kultural eta politikoen artean Abadiak zuen posizioren berri Baionako mediatekaren Bilketak ematen digu, Divousini buruzko alean. Anekdota hutsa baino gehiago da hau, bistan denez.

Metxaren hiztegia baino lehen ere, erromintxelak bazuen tarte bat Pasaia eta Txingudi artean. Baina buhameen presentzia inon nabaria izatekotan euskaldun egiten gaituen jai berezi batzuetan da. Horrela erakutsi zigun Nicole Lougarotek 2009. urtean, Gatuzain argitaletxearen Bohèmiens liburuan. David Martinen El pueblo gitano en Euskal Herria delako lanak ederki osatzen du hori. (Txalaparta, 2018)

Nicole Laugaroti elkarrizketa

Pasaiako portzelana fabrika badia osoko lehen industrializazioaren beste zantzu bat da.

Portuaren izaera industriala gorpuzten hasi zen. Badiak gune naturala izateari utzi eta guztiz terraformatuko zen aurrerantzean.

Portzelanakoa ez ezik, beste lantegi batzuk ere paratuko dira eskualdean. Mendeetako nazioarteko itsas-merkataritzak horren alde egingo zuela pentsatzen dugu. Izan ere, gora-behera asko tartean, portua ezaguna da Europan eta Munduan, mundu mailan hedatu den sistemaren geldiune bilakatuko da.

Orain dela 25 bat urte, Gipuzkoako komunikabideak historiatzeak berrikuntza handia ekarri zion gure Historiari. (Elena Barrenaren zuzendaritza pean: Gipuzkoako Komunikabideen Historia. 4. alea. Gipuzkoako Aldundia.)

1766ko ondorengo belaunaldian ez zen matxinadarik egon. Iraultza frantsesaren eztandak sortu gerrak liberalismoa areagotu zuen, ondazilegien pribatizazioa, gizarte loturak puskatzea,... ekonomikoki bideragarriak ziren baserriek eutsi zioten. Eskulanak egiten zituztenek ez.

Sasoiko langileen zein langile aurre industrialen irtenbideetako bat lapurtzea izan zen. Ohitura ez zen, noski, mendearen amaieran jaio. Ohiko irtenbidea izan zen.

Ebuniko kattanaren lehen zatia Bergaran gertatzea ez da kasualitate hutsa, kausalitatea baizik. Ez da, noski, bakarra izango, baina Euskal Herriko Historia azaltzeko toki bikaina da.