Hautagaia, ordea, ez zen ahobatez erabaki. Parlamentuan ordezkaritza zuten hainbat taldek errege berriaren aurkako bozka eman zuten, tartean karlistek. Agidanez, Hondarribia ondoko Hendaian, erbesteratutakoak konspirazioan zebiltzan, eta propaganda hedatzeko modu bikaina bertsoak sortu, paperetan idatzi, moldiztegietara eraman eta bertatik hamaika lekutara zabaltzea izan zen. Izan ere bertsoak garaiko komunikabide ederra ziren, edozein motako berriak zabaltzeko tresna, Gipuzkoako gizartearen gehiengoa alfabetatu gabea eta euskaldun elabakarra zen hartan. Lehenengo Karlistaldian protagonismo nabarmena izan zuten bertso-paperak indarberritu ziren 1868an ireki zen aro berrian, eta Espainiako Gorbernuaren eraketaren ildotik alderdi bakoitza, liberala zein karlista, nor baino nor zela erakutsi nahian.
Halako borroka propagandistikoa benetan eraginkorra zen, eta Isabel kanporatu ondoreneko hilabeteetan itxura hartzen hasi zen, Euskal Herriko II. Gerra Karlista izango zena hasi baino ia lau urte lehenago. Horren lekuko, Hondarribiko udalak 1871ko Ostegun Gizen hura baino hainbat hilabete lehenago hartutako erabakia dugu: Espainiako erakundeak iraintzeko asmoz sortzen zihoazen kantu eta bertsoak galaraztea, hain zuzen ere. Hondarribiko alkateak halakoek hautsak harrotu zitzaketela uste zuen, eta delitu moduan ikusten zituen. Zaharrak berri, beraz.
Baina erabaki horiei izkin egiteko modua egon, bazegoen. Festa garaia aproposa zen erakundeei adarra jotzeko edo nolabaiteko protestak eta ezinegonak plazaratzeko; zer esanik ez jaiak Inauterien baitan zeudela aintzat hartuta. Jakina denez, egun horietan gizarte-egituraketa irauli egiten zen, sinbolikoki bazen ere. Jai eta mozorro giroan, eta egun guztia edo lanaldia amaitu ondoren taberna batetik bestera ibilita, jendeak barren-barrenean gordeta zituenak plazaratzeko aukera zegoen. Hori izan zen Frantzisko Higosen kasua: marinela ogibidez, Ostegun Gizen egunaz gozatzen ari zen, baxoerdi bat baino zerbait gehiago edanaz; modu honetan, eta orditze bidean, txantxan aritzeko aukera izan zuen.
Arratsaldeko 7ak jota zirenean, jai giroak eta alkoholak barnean zituen koplak abesteko aukera eman zioten; zer eta garai haietan barra-barra zebilen konposizioa: “Milla ta sorsireun da / iruruguei-ta amargarren / urtia isango da / gaudela barenen, / españolac isandu guiñarela len. / Bañan icusten dana, / desgraciaz aren, / ytaliano biurtu / nai gaituste emen”.
Higos-ek halako abestiaren estrofa bakarra abesteko denbora izan zuen. Santos Jauregik “Primec nai izatia / ez-tegu guc basta, / erregue nombraceco, / Duque de Aosta” Higos-i abesten entzun ondoren, isiltzeko esan zion. Honek jaramon egin ziola dirudi, baina kargu hartzea egin eta gutxira, alguazila eta Fermin Berrueta mikeletea agertu ziren. Justizia lanak betez, eta alkatearen aginduz, Frantzisko atxilotu eta preso sartu zuten. Eta hemen hasi zen benetako kalapita.
Alkateak atxilotzeko ardura hori bere gain hartuta, Hondarribiko Bake-epailea kartzelara gerturatu eta Higos askatzea agindu zuen. Bere ustetan, udal karguak ez zuen atxiloketak egiteko inolako eskumenik eta gainera, ezin zitzaion inorri nahi zuena abestea debekatu: “el alcalde no podía detener a nadie ni prohibir que se cantase lo que a uno le diese la gana, y que únicamente él era la verdadera autoridad, gritando en público a la muger del alguacil que abriese inmediatamente la puerta al detenido”.
Gainera, abestia oso ezaguna zen eta iraganareko pasarteak zituen hizpide. Amadeo I.goaren hautaketa zuen gai nagusitzat, Prim generalak bultzatutakoa eta azken hau, dagoeneko, hilda zegoen. Gainera, Inauteri garaia zen, eta orduan halako txantxak agerikoak ziren:
“vi a un joven [Frantzisko, alegia] que estaba ebrio al parecer y habiendo sabido que el motivo que daba lugar a su prisión era el de haber una canción ya muy oída en esta Ciudad, de que aun cuando el hoy difunto general Prim quisiera no obligaría a ser Rey de España D. Amadeo de Saboya. Teniendo en consideración que dicho canto era referente a tiempo pasado, ningún mal efecto podría causar en la población y mucho menos por un joven y en día como el Jueves Gordo, que por razón de su proximidad a Carnaval la gente se alegra y toma a broma y algaravía, me persuadí de que el hecho no constituía delito sino aún quizás una (…) falta y por ello hice poner en libertad al joven Francisco Higos”.
Fiskala ere iritzi berekoa zen. Bere ustetan ez zegoen inolako delituren zantzurik, ezta txikienik ere. Abestiaren gaia aspaldikoa zen eta halakoak abestea zeharo hedatua zegoen: “ni aun quizá una simple falta si se atiende a lo generalizado y mucho tiempo que hace se vienen cantando las canciones en cuestión”.
Baina horrez gain, epaileak aitortu egin zuen Frantzisko libre uztea tentsioen igoera saihesteko burutu zuela. Izan ere, atxiloketaren ondorioz, animoak berotzen hasi zirela ematen du:
“…advertí en la calle en donde está situada la cárcel bastante gente agrupada y con señales de disgustos por el hecho de haber sido encarcelado el joven Higos a consecuencia de un cántico repetido por multitud de veces en época anterior en esta Ciudad (…) prefirió sacar de la cárcel a Francisco Higos, (que) a dar lugar a que cualquier persona mal avenida con la actual situación se prevaliese del encierro de éste y hubiese podido dar lugar a hechos de más graves consecuencias por la irritación de las pasiones”.
Badirudi, beraz, gizarte barruan hikamikak ematen hasi zirela. Are gehiago: lekukoren batek adierazi zuen askatu eta hurrengo egunean, Frantzisko Hondarribiko Kale Nagusian barrena eta erregearen aurka eta Karlosen alde kantuan zihoan taldeko partaide zela.
Hartutako informazioek, ordea, ez zuten gaia oso argi utzi eta lekuko gehienek erantzun zalantzagarriak eman zituzten. Azkenean Donostiako epaileak auzia amaitutzat eman zuen, Higos-ek egindakoa delitutzat ezin zitekeela hartu adieraziz.
Esan bezala, Higos-ek abestutako kopla gizartean oso hedatua sartua zegoen bertso-sorta baten zati zen. Espedientean agertzen denaren arabera, Manuel Altzak 15 koplaz osatutako bertso-papera kalean topatu omen zuen eta hau hartu ondoren, “lo llevó a su casa con ánimo de que su muger copiara su contenido”. Baina azkenean, papera Hondarribiko mikeletearen eskuetara iritsi zen.
Ezaugarri hauek bat datoz Antonio Zavala zenak bildutako informazioarekin. Guda Karlisten garaiko bertsoak biltzeko eta plazaratzeko egin zuen lan itzelari esker, Hondarribiko artxiboko espediente honetan jasoten diren koplen inguruan zenbait datu ditugu, edukiaren testuinguru eta azalpen historikoei buruzko beste azalpenekin batera[1]. Agidanez, abesti hau famatu egin zen Gipuzkoa guztian, Hondarribian agertu eta handik lurralde osora hedatu zelarik; sagardotegiak halakoak entzuteko leku ezinhobeak omen ziren, nahiz eta erakundeek abestea debekatu. Zavalak ere bertso hauen egile zen Zeferino Ilarratza arabarraren inguruan datu interesgarri batzuk eman zituen.
Egiari zor, Higos ez zigortzeko erabiltzen den abestiaren antzinatasunaren aitzakia halamoduzkoa da, bertsoak ez baitira horren zaharrak. Bertan Amadeo Saboyakoaren hautaketa prozesua islatzen dute eta biltzen duten informazioa ardatz hartuta, 1870eko iraila-urri artean idatzi zirela ondorioztatu daiteke.
Estrofetan Amadeoren aldekoek indar handiagoa eskuratu zutela islatzen da, eta Amadeo bera dute jo-muga, 9-11 estrofetan ageri den bezala. Eta batzuetan, garaiko agintariei eta Amadeo berari adarra erruz jotzen bazaie, batzuetan bere aldeko hautaketaren aurrean mehatxu itxurak ere agertzen dira: “Italiano ori / españolen buru, es-ta uci biar / lotsaric badegu. / Biotzetic esaten / disutet seguru, / descuiduan sartutcen / icusten badegu, / atzetican arrica / biralduco degu”. Baina bertsoetan ez da oraindik Amadeoren aldeko hautaketa aipatzen. Ondoren etorriko lirateke kongresuak errege moduan azaroan onartu zueneko ekitaldia, Prim-en abenduaren 30eko erahilketa eta Amadeo beraren iritsiera, 1871eko urtarrilean. Laburbilduz, Higos-en gertakariak jazo zirenerako, bertsoek 5 bat hilabeteko bizitza zuten, eta jendeak oso gogoan zituen.
Bestalde, Juan Carlos Morak Hondarribiko artxiboan topatutako bertsoek (Hondarribiko Udal Artxiboa, E-7-IV-19-F.I.), Zavalak bertso-sortaren iturrien inguruan esandakoaz hainbat ohar egitera garamatzate. Ikertzaile tolosarrak koplak bere osotasunean edo hainbat zati non agertzen ziren aditzera ematen zuen. Iturri hauek guztiak ordea, bertso-bildumak edota inprimatutako aleak ziren; alegia, ez zen inolako dokumentu artxibistikorik aipatzen. Ondorioz, Hondarribiko espedientean dauden bertsoek iturri berri eta ezezagun bat osatzen dute, literatura eta kantagintzari lotu gabeko esparru batetik datorkiguna.
Zavalak erabilitako bertsioa Aita Jose Inazio Arana azkoitiarraren bildumatik zetorren, honek gordeta zuen eta Baionako moldiztegian argitaratu zen ale batetik. Eta hemen dator Juan Carlos Morak aurkitu dituen bertsoen garrantzia; izan ere, Aranarenak kenduta, Zavalak aipatutako beste iturriek ez dituzte bertso guztiak biltzen eta horrez gain, batzuetan aldaketa sakonak dituzte. Fakundo Iturriagaren bertsioan, adibidez, 10. bertsoa oso ezberdina zen; Tolosako Manuel Urretak aldiz, lehenengo 12 bertsoak jasotzen zituen eta hauei beste bat gehitzen zien, jatorrizko bertsioan ageri ez dena.
Zeferino Illarratzak idatzitako bertso-sorta Baionan inprimatu zela aintzat hartuta, eta Hondarribiko espedienteak erbestean idatzitako bertsoei aipamena egiten dietelarik, artxiboko bertsioa jatorrizkoaren oso gertukoa zela ondoriozta daiteke; baina Zavalaren bertsioa eta Hondarribikoa ez datoz guztiz bat. Hori dela eta, azken honetan idatzitakoa argitara ematen dugu, lehenago gure esker onak Juan Carlos Morari ematea ahaztu gabe, bertsoak helarazteagatik.
Iago Irixoa
[1] ZAVALA, A.: Karlisten bigarren gerrateko bertsoak. Oiartzun: Sendoa, 1997, 295-302 orr.[2] Zavalak: “Españiyan ainbeste”. Beste iturri eta aldaerentzako, ibidem, 301- 302.
[3] Zavalak: “Barrunen”.
[4] Zavalak: “gera orain da len”.
[5] Zavalak, pluralean: “agintari ederrak dauzkagu”.
[6] Zavalak: “lituzkenak”.
[7] Zavalak: “frantzesak etzuban nai”.
[8] Zavalak: “Ekarri nai dubana / Juan Prim da seguru / orrek nai izatia”.
[9] Zavalak: “orrengatikan”.
[10] Zavalak: “triste”. Bertsoen gaztelaniazko itzulpenak ere “unos cusntos trastos de liberales” aipatzen du.
[11] Zavalak: “pelira”.
[12] Zalantzazko irakurketa. Gehiago “Italianuari” ematen du.
[13] Zavalak: “ezta ikusi biar”.
[14] Zavalak: “Ilarrazak”.
[15] Zavalak: “onrarako”.
[16] Zavalak: “sartzen”.
- Log in to post comments