Aztarna Karlistak Villabonako artxiboan

Gerra Zibilaz hitz egiten dugunean beti datorkigu burura berriena, XX. mendean gertatu zena eta gaur egun oraindik guztien ahoan dagoena Memoria Historikoari esker. Honetaz gain, ordea, gertatu dira beste hiru Euskal Herrian eragin zuzena eta handia eduki dutenak baina kronologikoki urrutiago dauzkagunak, izan ere, XIX. mendean gertaturiko gerra karlistek gure lurretan liskar garrantzitsuak eragin zituzten. Hemen aurkeztuko dugun dokumentua lehenengo karlistadan hil ziren Villabonako herritarren zerrenda bat da, datu pertsonal desberdinak jakinarazten dituelarik.

Lehenengo Gerra Karlista 1833 eta 1940 urteen bitartean gertatu zen eta nahiz eta estatu mailakoa izan, iparraldean gertatu ziren gatazka gogorrenak, Euskal Herrian eta Katalunian batez ere. Fernando VII. hil zenean 1830 urtean, ondorengotzarako Santzio Pragmatikoa ezarri zuen emakumeak ere erregina izan ahal izateko, ez baitzuen semerik eduki. Hil ondoren ordea, bere anaia zen Karlos Maria Isidrok ez zuen Isabel II.a onartu eta bere burua errege izendatu zuen. Honek eman zion hasiera lehenengo karlistadari. Alde batetik beraz, karlistak edukiko ditugu, absolutistak, antzinako erregimenaren aldekoak eta foruen aldekoak, herritar xumeek osatzen dute talde hau batez ere; eta beste aldetik isabeldarrak, liberalak, elizaren boterea murriztearen alde daudenak, burgesak egongo dira hauen artean.

Euskal Herrian beraz, eta batik bat Gipuzkoan, Donostia izan ezik gainontzeko herri gehienak karlisten alde egongo dira foruak babestu nahian. Edonola ere, pixkanaka plazak galduz joango dira, horrela, Hondarribia, Oiartzun, Andoain edo Irun galduko dituztelarik. 1836 urteko maiatzean, Donostia setioan zegoen eta karlistak aurrera eginez zihoazen. Isabeldarrek ordea, atzerriko herrialdeen babesa zuten, izan ere, Frantzia, Ingalaterra eta Portugal Isabel II.aren eta liberalismoaren aldekoak ziren. Horrela gauzak, ingelesek laguntza bidali zuten eta Kontxako badian maiatzaren 5ean Phoenix eta Salamander gerraontziak erasorako prest egongo dira. Bataila gogorra izan zen isabeldarrek irabazi zuten hau, hildako askorekin, beste batzuen artean, Jose Antonio de Echeverria, 5. batailoiko soldadua, Bartolome eta Mª Francisca Urangaren semea, baserritarra, 21 urtekoa. Karlistek orduan, Hernanira atzera egin behar izango dute eta Donostiako isabeldarrek, ingelesek zuzenduta hemendik aurrera, eraso egitea erabakiko dute Ametzagaina zeharkatuz. Ametzagainako liskarren lekukoa bada gure dokumentua, hor erori baitzen Juan Jose eta Mª Francisca Isasaren seme zen Jose Antonio Beñaran artilleroa 21 urterekin 1836ko irailaren 5ean. Hilabete batzuk beranduago, 1837ko martxoan Oriamendiko gatazka emango da eta ingelesek Donostiara atzera egin beharko dute.

Esan beharra dago hala ere, aurkezten ari garen zerrendan agertzen diren gizon guztiak ez zirela batailetan hil edo gatazken ondorioz jasandako zauriengatik. Batzuk preso egonda hilko dira. Ignacio de Eguino Villabonan bertan egin zuten preso 1834ko urtarrilaren 14an eta Santanderren urriak 9an hilko da askatasuna lortu gabe. Beste batzuk “peseteroek” erailko dituzte, Francisco Eguibar eta Jose Miguel Genoa kasu. Lehenengoa 18 urtekoa eta beste anai bat gerran edukiko duelarik, Segura inguruan hilko dute 1835 urte hasieran; eta bigarrena, konfidentea, Lizartzako aduanan urte berean. Karlisten artean “peseteroak” izenarekin ezagutzen ziren Isabel II.aren alde borrokatzen zuten boluntarioak, egunean pezeta bat irabazten zutelako. Honetaz gain, “txapelgorri” izena ere jasotzen zuten, janzten zuten txapel gorriagatik.

Villabonako artxiboan baditugu hainbat dokumentu Gerra Kalistak gai dituztenak. Beste batzuen artean 1875 urtean, mikeleteekin bat egiteko 40 eta 50 urte bitarteko herritar boluntarioen izen emateak (sig. 72-19) edo 1876 urteko herriko karlisten zerrenda bat (sig. 611-01) aurki ditzakegu. Oraingoan hemen aurkezteko ordea, beste bat aukeratu dugu. Honetan lehenengo karlistadaren garaian eta 1837ko abuztuaren 12 arte gatazkan edo jasan zituzten zaurien ondorioz ospitalean hil zirenen zerrenda bat aurkezten zaigu. Dokumentu honetan gizon bakoitzari buruzko datu desberdinak adierazi dira, lehenengo gauza jaioterria izango da eta ondoren izen abizenak, Andoaingo bat izan ezik, Villabona eta Zizurkilgoak denak, hortaz, hasierako aurkezpen bat izango da. Ondorengo bi kolometan armadako informazioa eskaintzen digute, parte hartu izan zuteneko batailoia eta klasea, gehienak soldaduak, baina badaude zenbait sarjentu, kaporal, konfiantzazkoak edo konfidenteak eta artilleroak ere. Hurrengo koloma “Media filiación y circunstancias” deitzen da, oraingoan gurasoen izenak, bizi zen etxearen izena, beste anaiaren bat zuen ala ez eta horrek gudan parte hartu zuen ala ez, lanbidea eta adina emango dizkigute, orokorrean nekazariak eta 18 eta 35 urte bitartekoak. Azkenik, nola, noiz eta non hil ziren esaten digu dokumentuak. Gipuzkoako herri desberdinetan gertaturiko liskarrak aipatzen dira hemen, Hernani, Tolosa, Bergara, Ibarra, Amezketa, Villabona, Getaria, Donostia, Berrobi, Ametzagaina, Hondarribia eta Urnieta; baita Gipuzkoatik kanpoko beste bataila batzuk ere: Urduña, Santander, Lizartzako aduana eta Bilboko setioa esate baterako.

Dokumentu baliogarria beraz eskuartean dugun hau ere bai, bai gure arbasoei buruzko informazioa jaso ahal izateko, baita gure historiaren zati bat islatzen duelako ere.

Amaia Mendizabal