Zalantzarik gabe, perspektiba kontua da. Artxibo mota desberdinak daude, asko, ia artxiboak beste: modernoak, ruinosoak, erosoak, berriak, handiak, hotzak,… Haietara goaz lanera, egunero jantziko dugun arropa haiei egokituaz. Lanera goaz bakarrik, binaka, onenetan hiru lankide. Batzuk musika eramaten dugu, besteek nahiago Irratiko hizlarien konpainia, besteok nahikoa dugu gure pentsamenduak entzutearekin. Prest daramagu bakoitzerako aproposena. Dagoeneko, gure “kamaleoitasuna” ikaragarri garatua dugu. Nik uste gure DNAren estrukturan ere erantsia dugula.

Atzo, 3 solairuko artxiboan egon nintzen. Guztiz berritua, mahai eta aulki erosoak, tenperatura kontrolatua, apalak elektronikoak! Ez zen batere zaila izan baldintza horietarako arropa egokia prestatu eta mentalizazio lanak egitea.

Hiruak, baina, ez dira artxiboa. Beheko solairua “Elikagai Bankua” da. Gehienek dugu honen aurreiritzi bat, noski. Saiatuko naiz nerea ez ematen: herriko jende batek (normalean erretiroa hartua daudenak) herriko beste jende bati (normalean etorkin familiak) elikagaiak (bizirik jarraitzeko behar adina janari) banatzeko dagoen sistema da (Ups!).

Atzo zen janaria banatzeko eguna. Han zeuden hiru lagun (bi erretiratu eta gazteago bat) dena prestatzen ateak ireki aurretik. Kutxatan loteak biltzen banatzen hastean jendea gehiegi zain ez izateko, ilara ez luzatzeko kalean: esnea falta da hemen, arrautzak sartu hor, oilaskoa oraindik izoztua dago…

Eta ireki zituzten ateak. Hasi ziren banaka sartzen: helduak, gazteak, etorkinak, euskaldun petoak, banaka eta familiaka… Denei “Egun on, zure izena?” goxo emakume batek. Gero oharra lankideei “honek batentzako lotea! “, “honek 4 laguneko lotea!”… Sari banaketa baten antzera entzuten nituen goitik hotsak. “Sarituek”, kutxa hartu, eskerrak eta agur.

Ama baten txanda, seme txikiarekin. “Egun on, izena?” goxo andreak amari. “Lotea 5 seniderentzako!” lagunei. Mutikoari: “zabaldu eskuak horrela, gaur produktu berezi bat bidali digute” eta txokolate tableta bat jarri zion. “Haaaaalaaaa!” mutikoak, “oh, graaaacias! le alegraste el día” amak.

Beheko solairuko hotsen doinuek zioten egunik politena zela atzokoa. Eta goian, artxibo modernoan: kamaleoi honek ez du arroparik horrelakoak jasateko!

Amagoia Piá

Urtarrileko
idatzian desagertua dagoen ogibide bat izan genuen hizpide. Farolari
eta gauzainek, gurera elektrizitatea iritsi baino lehen, kale
argiztapena bermatzeko betebeharra izan zutela ezagutu genuen.
Argindarraren iritsierak, ordea, lanbide hauek desagerrarazi zituen
pixkanaka. Aurreko idatziaren ildoari jarraituta, Zumaiara
elektrizitatea noiz iritsi zen jakitea izan da oraingo helburua.

Zumaiako
artxibategian gorderik dauden dokumentuetan, kale argiteria ezartzeko
lehen interesa 1892koa dela irakur daiteke. Urte horretako abenduan,
Zumaian kaleetan argiteria elektrikoa jartzearen onurak aztertzea
egokitu zitzaion Lan Batzordeari. Honek Jorge Anlemeyer elektrizitate
ingeniariari eskatu zizkion herrian kale argiteria elektrikoa jartzeko
ikerketa eta aurrekontua. Bitartean, kale argiztapena hobetu nahian,
Udalak petrolioz funtzionatzen zuten argiontziak jartzen jarraitu zuen
herrigunean eta portuan.

Ia
bi urte geroago, Anlemeyer ingeniariak bere ikerketarekin jarraitzen
zuen. Zumaia elektrifikatzeak kostu bat zekarren herriarentzat, ez zen
nolanahikoa izango, gainera. Hori pentsarazten du Anlemeyerrek herriko
kapitalistek elektrifikazioan interesa duten galdetzen duen eskutitzak.
Aurrekontuarekin izan zitezkeen arazoak medio, ikerketak aurrera
jarraitu zuen eta 1894an Zumaia eta Zarautz elektrizitatez hornitzeko ur
saltoen bila aritu ziren.

Hasieran
Oikian Urola ibaiaren erriberan kokatzen zen Mantzisidor errotako ur
saltoa egokia izan zitekeela pentsatu zen. Hala ere, azterketak erakutsi
zuenez, neguan bi herriak argiztatzeko nahikoa indar izan arren, udan
ez zuen nahikoa. Bi herrien elektrifikazioa ezin zen, beraz, ur salto
bakar horren indarretik lortu. Honen aurrean, ingeniariek Narrondoko ur
saltoaren indarrean jarri zuten arreta. Urolan eta Narrondon kokatutako
bi ur salto horiek bertako errota zaharrei lotuak zeuden.
Elektrizitatearen iritsierarekin errota zaharren azpiegiturak baliatu
ziren zentral elektriko bihurtzeko. Euskal Herriko ibai eta errekatan
egun erabilerarik ez duten zentral elektriko ugari topa daitezke.

Narrondoko
eta Mantzisidorko ur saltoen indarra batuz Zarautz eta Zumaia
elektrizitatez hornitzeko nahikoa zela ondorioztatu zuen azterketa
egiten ari zen ingeniari taldea. Hori horrela, Udalak Narrondoko errota
eta haren ur saltoa erosteko kudeaketa abian jarri zuen 1894ko
maiatzean. Ia aldi berean, herria argiteria elektrikoz hornitzeko lanak
enkantera atera zituen. 1895eko azaroan, ordea, Udalaren eta Narrondoko
errotaren jabearen artean desadostasunak sortu ziren. Dirudienez, errota
eta ur saltoa ez zitzaizkion Udalari saldu, errentan eman baizik.
Errotaren jabeak, ordea, atzera egin eta kontratua bertan behera uzteko
nahia erakutsi zuen. Zenbait balorazioren ondoren, Zumaia
elektrifikatzeko ur salto horren beharrik ez zegoela ikusi zuten eta
Narrondoko errota eta haren ur saltoa alboratu egin zituzten. Hortik
aurrera, egitasmoak Urola ibaian kokatzen zen Mantzisidor errotarekin
eta bertako ur saltoarekin bakarrik jarraitu zuen aurrera. Ur salto
horren indarraz Zumaia bakarrik baliatu zela ondoriozta daiteke eta ez,
hasieran pentsatu bezala, Zumaia eta Zarautz.

1896
bitartean Zumaia argindarrez hornitzeko lanak egin zituzten.
Mantzisidorko errota zentral elektriko bihurtu, elektrizitatea
Zumaiaraino garraiatzeko kable eta posteak jarri, argiteria berrirako
beharrezkoak ziren bujia eta bonbilak jarri eta abar. Urte horretan
iritsi zen argindarra Zumaiara eta gauetan kaleak argiteria
elektrikoaren argitasunez bete ziren. Ondoren iritsiko ziren bertako
lantegien elektrifikazioa lehenik, eta etxeena ondoren. Baina guretzat
etxeetan hain arrunta eta beharrezkoa zaigun elektrizitatea lortzeko
zenbait urte pasa behar izan ziren.

Oihana Artetxe

Argazkiaren egilea: Imanol Azkue

Neguak
iluntasuna dakar gure egunerokora. Eguzkiaren argi izpiek gero eta ordu
gutxiago argiztatzen dute eta eguna iluntasunean murgiltzen da. Neguak
barru giroa ekartzen du gurera, baina ez hotzak epelean egotera
gonbidatzen gaituelako bakarrik, argitasun ezak ere gure bizi-senean
eragiten duelako baizik. Izan ere, iluntasunak arriskua dakar eta
argitasunak segurtasuna. Iluntasunak trabak sortzen dizkigu, ikusteko
zailtasuna sortzen baitu. Bestalde, iluntasuna gaizkileen lagun ere
bada, iluntasunak ezkutatzen eta beren asmoak erraztasun handiagoz
gauzatzen laguntzen baitie.

Gaur
egun, gaua argiz betetzeko ahalmena dugu elektrizitateari esker.
Elektrizitaterik ez zegoenean, ordea, kalea argiztatzen zuten
argiontziak zaintzea beharrezkoa suertatzen zen. Gauetan segurtasuna
bermatu ahal izateko argiontziak zaintzen jarduten zuten farolariek.
Gaur, beraz, galdurik dagoen lanbide baten inguruan jardungo dugu.

1848an
probintziako agintari politiko gorenak Zumaiako alkateari hiribildua
argitzeko 4 argiontzi berri erosteko baimena eman zion, argiontziak
erosi eta behar zen lekuan jartzeko 672 errealeko gastua izatearen
baldintzarekin. Urtebete geroago, hiribildua iluntasunetik aterako zuten
7 argiontzi zeuden Zumaian. Egoera berri horrek kale argiteria arautu
eta argiontziak zainduko zituen norbaiten beharra sortu zuen.

Kale
argiteria udazken eta neguan piztea adostu zuen udalbatzak:
urtarrilean, otsailean, martxoan, urrian, azaroan eta abenduan. Urteko
sei hilabete horietan argiztapenak 5 ordu iraun behar zuen gutxienez.
Zeregin horretarako Jose Txapartegi izendatu zuten aho batez. Haren
soldata urtean 800 erreal kuartokoa izango zen, lau hiruhilekotan
zatitua. Soldata horrek, Txapartegiren lanaz gain, hiribildua
argiztatzeko beharrezkoa zuen materialaren kostua ere barne hartzen
zuen. Hau da, argiztapenerako olioa eta metxa eta argiontzien
mantentzerako beharrezkoak ziren kristal, hodi, ontzi, eskala eta abar
bere soldatatik ordaindu behar zituen Txapartegik.

Jose
Txapartegik kargua hartu eta bost urte geroago, kale argiteriaren
egoera tamalgarria zela dirudi. Zumaiako sindikoak jakinarazi zuen
argiontzi gehienak arratsaldeko 8tarako itzaliak zeudela eta horren
aurrean udalbatzak nolabaiteko erabakia hartu behar zuela. Egoera
errepikatu ez zedin, aurrerantzean gaueko 10ak baino lehen itzalita
zegoen argiontzi bakoitzeko farolariari 20 errealeko isuna jartzea
adostu zuten. Arazoak, ordea, ez ziren hor bukatu.

1865ean
kale argiteriaren egoera tamalgarria zen berriro ere. Oraingoan,
farolariari isuna jarri beharrean, petrolioaren kontsumoa eta
argiontzien gainerako mantentze beharrak aztertu eta lanpostua enkantean
ateratzea adostu zen. Petrolio kontsumoaren eta argiontzien egoeraren
ikerketa Jose Maria Resustari eskatu zioten. Urtebete geroago farolari
berri baten bila zebilen Udala. Oraingoan, ordea, soldataren baldintzak
ez ziren berdinak. Argiontziak pizten ziren bakoitzean 4 erreal
kobratuko zituen farolariak eta kale argiztapenerako kontsumitzen zen
petrolioa hiribilduaren kontura izango zen. Hala ere, badirudi kale
argiztapenaren egoera ez zela hobetu eta farolari postua betetzeko
zailtasunak egon zirela.

1870ean
aldaketa bat sumatzen da. Ordurako farolari postua desagertua da eta
hark egiten zituen lanak aguazilen zereginen parte izatera pasatu direla
dirudi. Izan ere, urte horretan, Isidoro Amas aguazilak 2,5 erreal
kobratzen zituen kaleko argiontziak pizten zituen egun bakoitzeko.
Gauetan, argiztapena zaintzeaz gain, pixkanaka beste behar batzuk sortu
zirela kontuan izan behar dugu, gehienak segurtasunarekin lotutakoak.
Hori horrela, farolariek sereno edo gaueko aguazilei zabaldu zieten
bidea. Gogoratu behar dugu Zumaian 1866an agertzen zaizkigula lanpostu
horren inguruko lehen berriak. Gauean kaleak zelatatu eta araudia
errespetatzen zela egiaztatu behar izaten zuten, baita argiteria zaindu
ere. Horrela, farolariak sereno postuaren aurrekariak izan zirela esan
daiteke.

Oihana Artetxe

Irudiaren iturria: https://laruinahabitada.org/2014/05/05/adios-al-farolero/

Aurreko idatzian Elorriaga leinuaz eta San Bernabe kaperaz aritu ginen. Familia horrek 1503an San Pedro elizan kapera egiteko baimena lortu zuela ikusi genuen. Dokumentu hartan, ordea, zeharka bada ere, San Pedro elizaren kudeaketaren inguruko informazioa jasotzen zela nabarmena izan zen. Bestalde, agerian geratu zen, baita ere, elizan familia edo leinu baten
sepulturaren kokapenaren garrantzia. Hau ederki adierazten da urtebete
geroagoko, 1504ko irailaren 1eko, antzeko beste dokumentu batean.

Oraingo
honetan Bachiller Jofre Ibáñez de Sasiolari Zumaiako San Pedro Elizako
Santa Katalinaren omenezko aldarearen azpiko lurra saldu zitzaioneko
dokumentua dugu. Ondoren transkribatzen dugun zati honetan lur hori
lortzeko prozesua azaltzen da:

“…
otorgamos e conosçemos que por cabsa e rrazón que la dicha yglesia de
sennor Sant Pedro e la fábrica d’ella está al presente en mucha
nesçesydad para fazer e çerrar la capilla mayor de sobre el altar mayor,
e vos el Bachiller Jufre de Sasyola, vasallo del Rey e de la Reyna
nuestros sennores e de su Concejo, para suplir la nesçesydad presente de
la dicha yglesia e fábrica d’ella ofreçistes e prometistes çinquenta
ducados de oro para los luego pagar por el suelo de la capilla qu’es
debaxo del altar de Santa Catalina en la dicha yglesia, para lo que
teníades vos el dicho Bachiller, liçençia e premisyón del Vicario
General del obispado de Panplona, la qual dicha postura e preçio de los
çinquenta ducados vos fue pujada por Martín Ybannes de Arteaga e por
Juan de Arteaga, su nieto, fasta que llegaron las dichas pujas de entre
vos, el dicho Bachiller, e las otras partes a çiento e sesenta ducados
de oro. E después vos, el dicho Bachiller, pujastes el dicho suelo de
capilla de quarenta ducados más e los pusystes en preçio de dosientos
ducados de oro, e las otras partes non fisieron más puja sobre vos, el
dicho Bachiller, rrematado commo en mayor pujador por los dichos
manobreros. E por ende, nos el dicho conçejo, alcalde, preboste,
jurados, oficiales, omes fijosdalgo suso dichos, commo patrones que
somos de la dicha yglesia, en vna conformidad e concordia, desimos que
loamos, rratyfycamos e aprobamos el dicho rremate del dicho suelo de
capilla en vos el dicho Bachiller.”

1504an
San Pedro elizako obrek jarraitzen zutela nabaria da, baita horiek
gauzatzeko zuten diru falta ere. Finantzaketa modu bat elizan
lurperatzeko lurraren salmenta izan zen argi eta garbi. Kasu honetan,
Elorriagatarrekin gertatu bezala, elizako gune nabarmenetako bat
eskuratu zen, baina prozesua guztiz desberdina izan zela ikus daiteke.
Oraingoan, lur zati hori, enkante moduan atera zuten salmentara eta
horri esker jakin dezakegu hura lortzeko egon zen borrokaren eta botere
talkaren berri.

Zumaiako
bi leinu garrantzitsuk nahi zuten eremu hori: Sasiola eta Arteaga
leinuek. Biek komunitatean zuten boterearen erakusgarri izango zen
sepultura nahi zuten elizaren barruan. Azkenean, Sasiola leinuak lortu
zuen urrezko 200 dukaten truke. Gogoan izan, urtebete lehenago,
Elorriagatarrei urrezko 40 dukateko eskaera egin zitzaiela kapera
egiteko. Hala ere, kontuan izan behar dugu, elizako tokirik nabarmenean
kapera egiteko azken aukera zela enkantean jarri zena. Hau da,
Elorriagatarrek aldare nagusiaren eskuinaldeko eremua eskuratua zuten
jadanik kapera egiteko. Beraz, 1504an Sasiola eta Arteagatarrek
borrokatu zutena aldare nagusiaren ezkerraldean kapera egiteko aukera
izan zen. Sasiolatarrek egingo duten kapera gaur egun Zumaiako Parrokian
dagoen San Anton kapera da.

Bi
dokumentu horiek XVI. mendearen hasierako gizartean familia edo
leinuaren sepulturaren kokaguneak zuen garrantziaren berri ematen
digute. Hori horrela, garai hartako elizako sepulturen kokaguneak orduko
Zumaiako komunitatearen berri emango ligukete. Sepultura horien planoa
XVI. mende hasierako Zumaiako gizartearen isla litzateke.

Oihana Artetxe

Gainean
dugu Abenduaren 31, gainean urtearen amaiera. Egun horretako azken
minutu eta segundoak noiz iritsiko zain egoten gara urte zaharrari agur
esan eta berriari ongietorria emateko. Gauerdian, elizako ezkilek 12
aldiz dilin-dalan jotzen dituztenean da unea.

Ezkila-hotsa,
ordea, urte osoan entzuten dugu. Denbora zehaztu eta aditzera ematen
du. Bizi erritmoa markatzen du gailu hauen soinuak. Horri jarraiki ekin
diogu Zumaiako Udal Artxiboan guretzat aurtengo azken idatzia izango
dena osatzeari.

Lehen
dilin-dalan hotsak 1770. urtera garamatza. Zumaiako kanpandorrearen
egoera nahikoa tamalgarria zen une hartan. Hori zela eta, mugakide zuen
Debari, kanpandorrea eta teilatua osatzeko beharrezko materialak
prestazio komunetik bidaltzeko eskaera luzatu zion. Lanek aurrera
jarraitu zuten eta lau urte geroago, 1774ko urtarrilean, parrokian
zegoen eta “Santiago” izenez ezagutzen zen ezkila saltzeko batzorde bat
sortu zen. Dirudienez, nahikoa kanpai bazen herrian eta hau sobra
zegoen. Modu horretara salmenta bidez diru apur bat ateratzea erabaki
zuten. Hauxe da Zumaiako parrokiko ezkilei buruzko lehen berri zuzena.
Izan ere, aitortu beharrean gara, parrokiko ezkila-hotsei dokumentazioan
jarraitzea ez da batere erraza izan. Gezurra dirudien arren, mendetako
isiluneak topatu ditugu. 1844koa dugu hurrengo aipamena. Urte horretako
uztailaren 21ean, San Telmo baselizako kanpaia parrokiara lekualdatzeko
adostasuna jaso zen.

Bi
aipamenak laburrak baina adierazgarriak dira. Alde batetik, ezkila
bakoitza izendatu egiten zutela ematen zaigu aditzera. Beste aldetik,
ezkila hauek berrerabili edota birziklatu egiten zirela. Nahiko ohikoa
izaten zen ezkila zaharra edo matxuratua kanpaigile-maisuari bidali eta
hura urtuaz berri bat egiteko eskaera egitea. Aintzat hartu beharra dago
garai haietan metalak izan zezakeen balioa eta kanpai berri bat
egitearen kostua ez zirela nolanahikoak izango.

XX.
mendearen hasierara egin behar dugu salto ezkila-hots ozenak berriz
entzuteko. 1914an jasota dago Zumaiako parrokoak eskerrak ematen
dizkiola Udalbatzari ezkila berri bat edo bi erosteko diru-bilketari 100
pezetarekin hasiera emateagatik. Hori horrela, agerikoa da Zumaiako
parrokia ezkila berrien beharrean aurkitzen zela. Hala ere, ez da
harritzekoa, dokumentazioak gezurrik esaten ez badu behintzat, eta
bertako isiluneak aintzat hartzen baditugu, parrokiko ezkilek mendeetan
makina bat dilin-dalan emanak izango ziren eta!

Ezkila-hotsak
atzean eta ezkila-hotsak aurrean. Urte amaiera eta urte hasiera.
Mitologia erromatarreko Jano jainkoaren gisan. Urte amaierak etorkizuna
baikortasunez begiratzeko uneak biltzen dituela esan dezakegu. Guk ere
horrela bukatu nahi dugu 2017a, urte berrian tarte hau zuekin
partekatzen jarraituko dugula eta bertan topo egingo dugula pentsatuz.
Zumaiako Udal Artxiboan muturra sartuta, gai berrien ezkila-hotsen
atzetik topatuko gaituzue datorren urtean ere.

Goza ditzazuela Urtezahar gaueko dilin-dalan soinuak eta 2018 oparoa izan dezazuela!

Oihana Artetxe

Gure
lurraldean, erlijio kristauaren barruan, hilotzak elizen inguruan
ehorzten ziren garai batean. Burualdeko gertutasunean santu, elizgizon
eta komunitateko pertsonaia nagusiak eta haien ondoren gainerako
komunitateko kideak. Denborarekin tenpluak handitzen joan ziren eta
kanpoko sepultura horietako asko eliza berrien barrualdean geratu ziren.
Horrek, komunitatearen ehorzketak elizaren barrualdean egitera eraman
zuen. Euskal Herriko zenbait herritan oraindik ikusgai daude elizako
lurzoruan kokatutako hilobiak. Hilobi horietariko bakoitza familia edo
leinu bati egokitzen zitzaion. Hala ere, lehen kanpoan egin bezala,
burualdetik gertuen santu, elizgizon edo komunitateko pertsona nagusiak
hilobiratzen jarraitu zuten, askotan haien omenez eraikitako kapera
berezietan. Zumaian badugu azken horren berri ematen diguten dokumentu
interesgarriak.

1503ko
maiatzaren 13an San Pedro elizako eremu bat, pareta eta guzti, eman
zion Udalbatzak Cristobal Perez de Elorriagari, bertan kapera bat egin
zezan. Ordurako, ordea, Cristobal hilik zegoen. Kontua da, bizirik
zegoela, Alejandro VI.a aita santuaren bulda bat lortu zuela San Pedro
elizan kapera bat eraikitzeko. Bulda horrek, ohikoa zen bezala, bertan
mezak egiteko eta bera eta oinordekoak lurperatzeko baimena zeraman bere
baitan. Iruñeko bikario nagusiak berretsi zuen eta Zumaiako hiribilduak
kapera hori eraikitzeko gunea eman zien Cristobalen emazte zen Catalina
de Osangori eta haien seme Juan Perez de Elorriagari:

“…
desimos e otorgamos que fazemos dotaçión e donaçión e fazemos el dicho
asyento con vos, Juan Peres de Elorriaga, fijo legítimo heredero
universal de el dicho Cristóval Peres de Ellorriaga, vuestro sennor
padre, e a vos Catalina de Osango, muger del dicho Cristóval Peres,
defunto, para que en el lugar por el dicho Vicario General limitado e
sennalado e declarado e en el dicho suelo podádes fazer e fagádes la
dicha capilla a vuestra costa e misyón, e ende podades fazer desir misas
e otros ofiçios dybynos e enterrar a vuestros cuerpos e de vuestros
subçesores a la ladera, debaxo del altar de San Martín, segund y en
conpás que fue esaminado e destajado por vista e esamen de maestre
Martín de Gorryaran, maestre cantero para ello traydo e por maestre
Pedro de Yrunaga, maestre cantero, et dexando por camino e pasaje a la
parte del ospytal, tanto en ancho quanto la medida que está sennalada en
el pilar de piedra del altar de San Juan, con condiçion que la dicha
capilla syenpre aya de estar e esté abierta por parte de dentro de la
dicha yglesia e syn çerradura alguna, y que la dicha capilla sea común
para todo el pueblo para estar e entrar y andar y rrezar en ella e oyr
los ofiçios divinos e para todos los otros ofiçios eclesyásticos e
seglares que sean nesçesarios al dicho concçejo, eçeto que ninguno se
pueda sepelir nin enterrar en la dicha capilla salvo los que quesyeren o
premitieren la dicha muger e herederos de dicho Cristóval Peres, que
poseen e poseyeren su casa, e non otro ninguno. E que para ello la dicha
muger e herederos del dicho Cristóval Peres, que poseen su casa, ayan
de dar e den e paguen luego para la fábrica de la dicha yglesia de
sennor Sant Pedro, que está an mucha nesçesydad, quarenta ducados de
oro. E más dé una sepultura que tiene en la dicha yglesia para que el
dicho vicario e manobreros la puedan vender e vendan para la dicha
yglesia e fábryca e vtelidad d’ella.”

Lehenik,
aipatu beharra dago, dokumentuan argi geratzen dela Zumaiako San Pedro
elizan elizkizunak baino gauza gehiago egiten zirela. Kapera egiteko
eskubidea aita santuak eman zion Cristobali; Iruñeko bikario nagusiak
hori berretsi eta Zumaiako udalbatzak San Pedro elizaren barruan kapera
egiteko gunea eman zion. Bestalde, une horretan San Pedro elizan lanak
egiten dabiltzala ere aipatzen da; eliza handitzeko lanak izango dira,
ziurrenik. Udalak jakinarazten duenez, lan horiek egiteko dirua falta
zuen eta Catalina de Osangori eta Juan Perez Elorriagari urrezko 40
dukat emateko eskatu zitzaien. Horrek elizaren kudeaketa nolakoa zen
azaleratzen du.

Kontuan
izan behar dugu elizak komunitate baten elkargune izan direla eta
historikoki komunitate horrekin lotutako gaiak jorratzeko gune ere izan
direla. Udaletxeak egon baino lehen, adibidez, ohikoa zen batzarrak
elizetan edo eliza ataritan egitea. Elizak komunitateek sortu izan
dituzte gehienetan eta eraikin horiek komunitate horien botere eta
aberastasunaren ikur izan dira. Egun elizaren funtzioak betetzeko
erabiltzen diren eraikin horiek, historikoki komunitateko hainbat
zereginetarako erabili izan dira. Hori horrela, Cristobal Perez de
Elorriagaren izenean eraikiko den kaperak ezin duela itxiturarik izan
ikusi dugu. Elizaren barrualdeak irekia behar zuela guztien igarobidea
bermatzeko eta kapera horren erabilerak ere publikoa izan behar zuela.
Elorriagatarrek zuten eskubide pertsonal bakarra bertan hilobiratzekoa
zen, beraz.

Elorriagatarrek
egin zuten kapera gaur egun Zumaiako Parrokian dagoen San Bernabe
kapera da. Garai eta gizarte hartan elizaren barrualdean gune nabarmen
batean kapera bat izatearen sinbolismoa ikaragarria zen. Azken finean,
elizaren barruan familiaren izenean eraikitako kapera izateak
komunitatean indar handia zuen eta bertan ehorzteko eskubideak familia
horrek komunitatearen barruan zuen botere eta aberastasuna adierazten
zituen. Elizak eta ondoren Udaletxeak komunitatearen botere eta
aberastasun sinbolo izan badira, etxea eta sepultura familia edo leinu
baten boterearen erakusle izan dira. Horregatik, sepultura familia edo
leinuaren ondasun preziatuenen artean zegoen eta maiorazkoaren ondasun
zatiezinen parte izaten zen. Hori ematen du aditzera transkripzioan
irakur daitekeen “que poseen e poseyeren su casa” formulak. Horren
guztiaren atzean, beraz, familiaren nahitasun garbi bat zegoen eta
interes berezia zuten kapera dotorea egiteko eta artelan ederrekin
apaintzeko.

Elorriagatarrek
kapera egin eta bertan lurperatzeko eskubidea lortu zutenez, ordura
arte elizan izan duten sepultura emateko eskatzen zaie dokumentuan.
Horrela, sepultura hori beste familia bati salduko zaio. Pentsa
dezakegu, Elorriagatarrek lehenago erabili zuten sepulturak ere elizan
gune esanguratsua izango zuela. Hori salmentara ateratzeak, komunitateko
beste familia batek sepultura hori eskuratu eta elizan bere leinuaren
edo familiaren tokia hobetzea eta maila gorenago batean jartzea ekarriko
zuen.

Familia
edo leinuaren sepultura elizako gune nabarmenean izatearen garrantzia
ederki adierazten da urtebete geroagoko, 1504ko irailaren 1eko, antzeko
beste dokumentu batean. Baina hori hurrengorako utziko dugu.

Oihana Artetxe

Zementugintzak
garrantzia handia izan zuen Zumaiako industrializazioan. Ekoizpen honek
eman zion hasiera hain juxtu herriko industrializazio prozesuari XIX.
mendearen erdialdera, eta Urola Beheko zementu fabrikek hartu zuten
garrantziari esker, Zumaiako portua “Interés General de Segundo Orden”
izendatua izan zen 1883an. Zementu naturalak Zumaian izan zuen indarraz
jakitun, artxiboan honen inguruko datuak topatu nahian ibili gara.

Esan
beharra dago ez dugula batere erraza izan, baina honek ez gaitu
ezustean harrapatu. Ekoizpen bati buruzko informazioa lortzeko lehen
iturriak interesatzen zaigun produktua ekoizten zuten enpresak izaten
dira. Gauza jakina da, ordea, enpresen artxiboak pribatuak direla eta
hauek ez direla informazioa publikoki partekatzearen oso aldekoak, ezta
enpresak ateak itxi eta desagertzen denean ere. Hala ere, enpresako
informazioa interesgarri gertatu daitekeenaz jabetzen direnak eta
enpresako agiri funtsa udal artxiboei eskaini izan diotenak ere badira,
Gipuzkoan hauek salbuespen gutxi batzuk izan arren.

Zumaiako
kasuan, tamalez, udal artxiboan oso dokumentu gutxi topatu ditugu
herriko zementu naturalaren ekoizpenaren berri eskaintzen dutenak.
Aurkitu ditugun gehienak Gurruchaga, Lopez y Compañía enpresarekin
erlazionatuta daude. Hauek “Zumaya” izenez ezaguna zen zementu
naturalaren zabalkundearen berri ematen digute. Baita, fabrika horretan
lan egiten zuten langileen izenak jaso eta hauen soldaten berri eman
ere. Datu hauek, ur frexkagarria izan dira desertuan.

Lehenengo
kasuan Gurruchaga, Lopez y Compañíak bere ekoizpena merkaturatzeko
pausoak azaleratzen dituzten posta-trukea dugu. Pedro Gurruchaga
Uriartek, beste bazkide batzuekin batera, 1893an jarri zuen martxan “La
Zumayana” izeneko zementu fabrika. 1903an, Pedro hil ondoren,
Gurruchaga, Lopez y Compañía sozietate kolektiboa sortu zuten, bazkide
berriak sartuz. Sektoreko enpresen artean gazteena zenez, lehiakide
beteranoenei aurre egin behar izan zien. Udaletxean Oviedoko
probintziako “Cuerpo Auxiliar Facultativo de Obras Públicas” izenekoak
1905eko uztailaren 21ean igorritako gutun bat aurkitu dugu. Bertan, (..)
ha de ser difícil luchar con los fabricantes de esa Sres. Corta y
Uriarte, ya acreditados, que desde hace tiempo proveen a contratistas y
al comercio de esta región, vendiendo hoy en idénticas condiciones a las
que VV. proponen”.

Agian,
bertako konpetentzia handiak bultzatuta edo, enpresa honek
nazioarterako pausoa ematea erabaki zuen. Horren erakusgarri da Mexikon
bere ekoizpena merkaturatzeko ahalegina erakusten duen posta-trukea.
Gurruchaga, Lopez y Compañía enpresako arduradunak Mexikoko Felipe
Neumman y Cía. enpresarekin jarri ziren harremanetan 1905ean. Mexikoko
gobernua zenbait obra egitekoa zen garai hartan eta horretarako zementu
naturala behar zuen. Hasiera batean Mexikoko Parlamentua eraikitzeko zen
zementu eskaera, baina hau laster handitu zen. Dirudienez lurraldean
zenbait azpiegitura hidrauliko egin nahi ziren, tartean Xochimilcokora
ura bideratzeko akueduktuak. Hau dela eta, Mexikoko Gobernuak, obra
hauentzako beharrezkoak ziren lehen 100.000 zementu natural upelak nori
erosiko zizkion erabakitzeko lehiaketa deitu zuen. Zumaiako enpresak ez
zuen Allen enpresa alemaniarraren baldintzak hobetzea lortu,
Hamburgotik Veracruzerako fletea merkeago suertatzen zelako. Dirudienez
hemen bukatu ziren Mexikorekin negozioak egiteko saiakerak.

Aurkitu
dugun beste dokumentu interesgarria “La Zumayana” fabrikako langileen
izenak eta postuak islatzen dituzten 1891, 1901, 1903, 1904 eta 1905eko
zerrendak dira. Lehen zerrendan, langileak zementu ekoizpenarekin
lotutako 5 sailetan banatzen zirela ikusten da: xehetze saila, erretze
saila, bapore saila, paketatze saila eta portuko biltegiko arduraduna.
Sail hauek gutxitzen edo langileak bateratzen joan ziren urteak pasa
ahala. Horrela, 1903ko zerrendan xehetze saila eta erretze saila dira
aipatzen diren bakarrak. Langile kopurua ere nabarmen jeitsiko da,
ziurrenik prozesuaren atal baten nolabaiteko mekanizioak bultzatuta edo.
1891ean 18 langile zituen fabrikak, 1901ean 14, 1903an 5, 1904ean 7 eta
1905ean 2. Azken urte honetako bi langileek xehetze eta erretze sailean
batera lan egiten zuten. Langile guzti hauen artean emakume izen bat
topatu dugu 1901eko zerrendan: Clara Olaizola. Honek paketatze sailean
egiten zuen lan zakuak sakabanatzen. Azkenik, datu baliagarri bat:
1891ean eta 1901ean langileen soldatak agertzen zaizkigu. Horren
arabera, 1891ean 2,5 pezeta inguru kobratzen zituen langile batek “La
Zumayana” enpresan eta 1901ean 3,5 pezeta inguru.

“La
Zumayana” zementu fabrikak 1907an utzi zion ekoizteari. Hala ere, egun
ikusgarri daude ekoizpen multzo honen hondarrak. Hauek gertutik
ezagutzeko eta Zumaian zementugintzak izan zuen garrantziaz jabetzeko
aukera paregabea duzue urriaren 7an 10:30ean. Izan ere, Gipuzkoako Foru
Aldundiak urtero antolatzen dituen Ondarearen Europako Jardunaldien
baitan, ZIIZ-Zumaiako Industria-ondarearen Informazio Zentroa taldeko
kideek Narrondoko industriagunea ezagutzeko bisita gidatua antolatu
dute. Izen emateko 943 86 10 56 telefonora deitu besterik ez dago.
Hemendik bertara gerturatzeko gonbitea luzatu nahi dizuegu. Izan ere,
zementugintzaren inguruan aritzeko zein ZIIZeko kideak baino hobeto?

Oihana Artetxe

*Argazkia: Gurruchaga, López y Cía. enpresaren dokumentu baten buruko irudia

Itsas gora, Narrondo eta
Urola ibaiak, hondarrezko haitzak,… itsasoari begira bizitoki bat
antolatzeko grina handia behar zuten gero gure aurrekoek. Behar bada
horregatik Bedua edo Oikiako ibia nahiago zuten. Horregatik ere,
inguruko mendi magaletan nahiago bizi. Beharrak bultzatuta, baina,
ingurune horietan bizi zirenek gune libre bat behar zutela erabaki
zuten. Lege, epaile, arau propio. Itsasoa eta lehorra lotzeko premiak
asetzeko adinekoa. Narrondo eta Urolaren gainean pasatzea ahalbideratzen
zuen zumeetako ibia lehenetsi zuten horretarako: Zumaia, hain zuzen
ere.

1347an
hartutako erabakia izan zen. Horrek ez du esan nahi egungo Zumaia
basamortu bat zenik. Esan nahi duena da gizakiok unean uneko erabakiak
hartzen ditugula, gure beharren arabera. Eta orduko erabakia izan zen
Zumaia izeneko guneari hiribilduaren maila juridikoa ematea.

Erabaki
horren ondorioetariko bat udal artxiboa sortzea izango zen, noski. Eta
artxiboan bertan Zumaia hiribildua izan aurreko agiriren bat gordetzen
da.*

Zeinek
hartu zuen erabaki hori? Zeinek pentsatu zuen Zumaia toki egokia zela
hiribildu gisa antolatzeko? Kokapen on eta egokia topatzea eta
hiribilduaren titulua jasotzea beharrezkoa da bizitoki bat antolatzeko,
noski. Baina ezer baino lehen komunitate baten nahia dugu oinean, Elena
Barrenak hiriko mendeurrenean bikain azaldu zuen bezala. Barrenak berak
Zumaiaren proiektua inguruko biztanleek bultzatua izan zela argitzen du.
Horren harira, hiri berriaren antolakuntza nabaritu ziren hainbat izen
aipatzen ditu berak: Dornutegi, Arteaga, Otxango, Liziobiaga, Matanka.
Hau da, Artadi eta Oikiako biztanleak.

Izaki
politikoak, eta Zumaia berria hala izango da, ez dira ezer ezetik
sortzen, baina hauek sortzeak gizakien borondatea du abiapuntu. Nahiak,
beharrak, itxaropenak, bizimodua hobeto antolatzeko sortzen dira, eta
gizarteak unean uneko horretarako formulak bilatu eta gauzatu egiten
ditu.

Artxiboak hori ere gogoratu ez ezik azaldu eta erakutsi egiten du.

*Argazkian,
hiri gutunaren aurreko agiri zoragarria dugu. Izan ere, Zumaiako
artxiboan gordetzen den dokumentu orijinalik zaharrena ez da herriari
maila politiko berria ematen diona; aitzitik, bertako Andre Maria
monastegiari egiten dio aipamena (“monasterio de Sancta María de Çumaya,
que es en Guipúzcua”), eta 1292koa da. Izatez, dokumentua ez da oso
luzea eta edukiak ez du zehaztasun handirik ematen. Edonola ere, horrek
ez dio inolako baliorik kentzen; aitzitik, hiribildu maila eskuratu
baino lehenagoko garaia eta lurralde antolakuntzaren aztarna bikaina da.

Zumaiako
agiri hau artxiboko zaharrena da, baina ez dago zahartuta. Guregana
egoera oso onean iritsitakoa dugu, tolesdurak tolesdura eta
zintzilikatutako berunezko zigiluaren galera kenduta. Pergaminozkoa da,
kolore biziz apaindutakoa. Zalantzarik gabe erdiko aldea da lehen
begiratuan erakartzen gaituen elementurik nabarmenena, eta berau da
dokumentuaren tipologia definitzen duena. Izan ere, pribilegio
errodatua (“rodado”) dugu eta halako agiriek izen hori eskuratzeko
arrazoirik nagusiena, bere ezaugarri estetikoetatik dator: dataren
ondoren “gurpil” edo borobil handi bat agertzen da, erdian errege-zigilu
edo zeinua/armak dituena. Gurpil horrek, beraz, ematen die izena halako
dokumentuei.

David Zapirain