XVIII. mende hasierako euskarazko oharrak

            Oiartzungo artxiboak euskararen ezagutzarako duen materialaz behin baino gehiagotan aritu gara. Bertan gordetzen den aspaldiko dokumentazioak gure hizkuntzaren nondik norakoak aztertzeko euskarri garrantzitsua da.  Horren lekuko ditugu euskara aintzat hartuta burutu ditugun bestelako berriak, azken egunetan aurkeztu den 1743ko euskara hutsean idatzitako eskutitza ahaztu gabe.

            Euskarazko printzak horren ugariak izatea, dokumentazioaren beraren osaeran datza, akta-liburuen eduki anitzari esker. Datuen bilaketa bide desberdinetatik iristen da: batzuetan erraz, lehen kolpean, topa daitezke; bestetan, berriz, begia zorroztu beharra dago, oharkabean igarotzeko aukerak handiak baitira. Oraingoan, azken horietako batzuei leku egingo diegu. Gainera, Abenduaren 3a ospatzeko modu aproposa dela deritzogu. Bigarren aldia da Oiartzungo udal-aktek Euskararen Egunaren baitan ekarpenen bat egiteko aukera ematen digutela. Duela urte gutxi batzuk euskararen debekua hizpide izan genuen; orain, berriz, hizkuntzaren indar eta beharra islatzen dituztenak jorratuko ditugu.

1. Eliza eta euskara

            Sortetan gordetzen diren agirien artean, bikarioari zuzendutako idatziak daude. Bertan, udalbatzak adostutako agindu, erabaki eta xedapenak elizan argitaratzeko eskaera egiten zitzaion parrokoari. Pentsa daitekeenez, argitara eman beharreko kontuak hagitz desberdinak ziren: errenten eta basosail edo mendisailen enkanteak, udalbatza irekietarako deialdiak, produktuen prezio edo salneurrien inguruan adostutakoak eta abar.

            Meza garaia jende andana biltzen zuen unea izaki, ezin egokia zen xedapenen berri emateko. Hartara, auzo eta biztanle gehienek beraien berri izango zuten, arau-hausteen aurrean ezjakintasuna aitzakia moduan ezin erabiliko zelarik. Jakinarazpen hauek guztiak euskaraz egiten ziren (1). Halakoak ia hasiera-hasieratik ikus daitezke. Oiartzungo lehenengo akta liburuan, 1658ko horretan, urtarrilaren 6ko batzarrean adostutako neurria elizan jakinarazi ziren: “en alta e inteligible voz, en lengua bascongada”, Orokorrean, horrelako oharrekin moldatu behar dugu, hots, ez dugu egindako itzulpenaren zantzu fisiko edo idatzirik. Badira, ordea, salbuespen batzuk, eta noiz edo noiz udalak hartutako erabakien testua euskaraz idatzita egotea suertatu da. Horren lekuko dugu 1822 urtean burututako bat (2).

            Badira, halaber, muturreko bi egoera horien erdibidean dauden agiriak. Izan ere, bikarioarentzat ziren idatzi horietako zenbaitetan, euskarazko ohar argigarriak azaltzen dira, hau da, gaztelaniazko kontzeptuak azaltzeko erabilitako hitzak; glosak, azken finean. Ez dira euskaraz  hutsean burututako testu luzeak, apunte ñimiño batzuk baizki. Hala eta guztiz ere, gure hizkuntzaren Historian sakontzeko baliagarriak direlakoan gaude.

Horien ingurukoak aipatu baino lehen, ohar pare bat egin beharrean gaude, Erabili ditugun iturriak, ohikoa denez, udal-akten hustuketa prozesuari lotuta daude. Horrek esan nahi du orain arte landu diren liburuetan jarri dela begirada. Lerrooi dagokienez, 1742koetara artekoak hartu dira, hori barne. Badaezpabada, bilaketak 1750 urtera arte zabaldu ditugu, baina, lehen begiratuan, emaitzak antzuak izan dira. Edonola ere, material horretan guztian sakonduz, etorkizunean ohar gehiagoren berri izatea gerta daitekeela uste dugu.

Halaber, paragrafo hauen helburua ez dela azterketa filologiko sakon bat egitea, ezta gutxiago ere. Hasteko, esparru horretan dugun formakuntza hutsaren hurrengoa delako. Bigarrenik, lerro hauek ematen digutena baino tarte gehiago eta denbora luzeagoa erabili beharko litzatekeelako. Gure xedea hitzak aditzera ematea da, besterik gabe.

2. Oiartzungo “glosak”

Aldeak alde, ohar berezi horiek euskarari buruzko lehen esaldi idatzietara garamatzate, hots, oihartzun handia izan duten X. mendeko Donemiliaga Kukulako glosetara. Batzuek zein besteek itxura antzekoa agertzen dute eta biek, funtsean, helburu berari heltzen diote: erdarazko testu batean agertzen diren hitz batzuei argi ematea. Hala, gaztelaniazko hitz jakin batzuen alboan edo goialdean euskarazko kontzeptu bat gehitzen da, azalpen moduan. Oiartzunen, 1742ra arteko liburuetan topatu direnak I Taulan ikus daitezke, gazelaniazko zein euskarazko hitzak agirietan agertzen diren bezala jasotzen ditugularik. Irudiak, berriz, artikuluaren amaieran ikus daitezke.

I Taula

Bikarioari zuzendutako jakinarazpenetan dauden euskarazko ohar edo glosak

Gaztelaniazko hitza	Euskaraz	Urtea	Signatura
Alecho	Yraze	1710	A-1-15-1, 97 au.
Sel	Saroe	1710	A-1-15-1, 97 au.
Acebo	Gorost	1711	A-1-15-2, 101 au.
Cortar	Satice	1711	A-1-15-2, 165 au.
Montes	Oy? (Ay?)	1711	A-1-15-2, 165 au.
Robles y castaños recién plantados	Landareas	1711	A-1-15-2, 165 au.
Bodas	Estayes	1712	A-1-16-1, 107 au.
Lama	Planch	1712	A-1-16-1, 39 au.
Suegro	Guiarraba	1712	A-1-16-1, 107 au.
Presno	Lirarra	1715	A-1-17-1, 211 au.
Yunque	Ungudea	1716	A-1-17-2, 221 au.
Yunque	Yngudea	1716	A-1-17-2, 247 at.
Junio	Ereyaroa	1721	A-1-20-2, 193 au.
En çinco viberos	Miteguitan	1737	A-1-36-1, f.g. (57 au.)
Yunque	Yngudia	1737	A-1-36-1, f.g. (57 at.)
Mazo	Cabia	1738	A-1-37-1, 541 au.

Topatutako glosak testuen garaikideak direla esan behar dugu; ez dira gerora idatzitakoak. Lerrorik nagusienetan, oharrak 1710-1716 artean burutu ziren, baina ondoren egindakoak ere azaldu zaizkigu. Data horietatik gertu, 1721ean, “erayaroa” dugu. Une honetan aurkitu ditugun azken hiruak, berriz, hamabost urte beranduagokoak dira: horietako bi 1737an idatzi ziren eta beste bat, 1738an. Aipamen kopuru handiena 1710-1712 urteetan eman zen, bederatzi. Gerora, oharrak urritzen joan ziren: 1715 eta 1721 artean lau aipamen ditugu, horietako bi urte berekoak (1716). Orduz geroztik isiltasuna da nagusi, harik eta 1730eko hamarkada amaieran berriz agertu arte.

Zerrendan bildu ditugun hamasei oharren artean, lurrari eta bereziki basoari lotutako hiztegia da islarik nabarmenena duena. Mundu horri bederatzi ohar dagozkio, tartean hilabete baten izena. Landare-espeziei buruzkoak ditugu (iratze, lizar, gorosti, oihan), baita burutzen ziren jardunen ingurukoak ere (sarobe, landare, mintegi). Talde horren barnean sartuko genuke “zatitze” aditza ere, ahuntzei lotuta badago ere, animalia hauek haritz- eta gaztaina-landareak sortzen zuten txikizioari aurre egiteko hartu baitzen. Agidanez, kalte horiek ekiditeko erabaki irmoa hartu zen: animaliei hortzak zatitzea, hau da, errotik kentzea baino, horiek puskatu edu gutxitzea: “mandaron sus merçedes que todos los vezinos y moradores d’este dicho Valle que así tubieron cabras, los agan ^satice cortar los dientes dentro de dos días d’esta publicata” (A-1-15, 165 au.).

Basoari buruzko multzo honetan bada ilunagoa gerta daitekeen kontzeptu bat, “monte” hitzaren argigarri jartzen dena, hain zuzen ere. Agiriak berak ez du bere irakurketa errazten eta, gainera, ez dakigu osorik dagoen ala ez. Glosa moduan “oy” edo “ay” hizkiak jasotzen dira. Ingurumaria ikusita, ziurrenik “oihan” kontzeptuarekin lotu beharko genuke.

Beste hitzei dagokienez, bostek burdin munduarekin dute lotura (hiru “ingude”, eta “plantxa” eta “gabi” bana) eta, azkenik, gizarteari lotutako bi kontzeptu ditugu: “eztei” eta “giarreba”.

Hitz gehienek, garaiko Oiartzunen hizkuntza-errealitatearen goinafartasunaz dihardute. Orotariko Euskal Hiztegian azaldutakoak aintzat hartzen baditugu, argia da hori. Horren lekuko dira “eztei” eta “ereiaro” kontzeptuak, goi-nafarreraz, lapurteraz edota behe-nafarreraz erabiltzen baitira; errail bera markatzen dute “guiarraba” eta “miteguitan” hitzek ere, eta beste horrenbeste ikus daiteke “iratze” eta “saroe” kontzeptuekin. Agian ohar horiek idazteko beharra, hizkuntzari argibideak ematean zetzan. Erabakiak euskaraz aditzera emateko ardura zuen horrentzako argigarri suerta zedin egingo ziren, Oiartzunen nola esaten zen ez zekielako.

Baina hau guztia hipotesi hutsa besterik ez da. Gainera, euskalkiaren isla logiko honen ondoan, deigarriagoak suertatzen dira “gorosti” (“gorost”) edo “lizar” (“lirarra”) kontzeptuak glosa moduan azaltzea, euskalkietan erabilitako hitzak ez baitira oso aldakorrak: leixar edo korosti, korostu, korosti, goosti, kostei… Beharbada, euskalki desberdina hitz egin baino, komunikatzailearen euskara gaitasunean legoke gakoa; baina ideia ahula delakoan gaude, zer esanik ez bikarioak halako kontuak etengabean aditzera ematen zituenean.

Halaber, glosa hauetako zenbait aldaera ez omen daude Orotarikoan bilduta. Bertan Eraiero edo Eriaro azaltzen diren moduan, Oiartzungo testuan idatzita dagoen Ereiaro (“Ereyaro”) hitza ez da ageri. Adierazgarriagoa gerta dakiguke inguderen kasua, Orotarikoak biltzen dituen 15 aldaeretan, 1716ko glosa batean azaltzen den “ungude” ez baitago. Adibide hau bitxia da, urte berean, eta esku berak, “yngudea” idazten baitu.

3.- Egilearen inguruan, bi ohar

Hitzei erreparatuta, oinarrizko kontzeptuak biltzen dituen hiztegi baten aurrean gaude. Sinpletasun edo ohikotasun hori da, hain zuzen ere, oharren zioari buruzko hamaika galdera sorrarazten dituena: zer behar egon zitekeen egunerokotasunean barra-barra erabiltzen ziren hitzei argibide bat emateko? Nork, norentzat eta zertarako idatzi ziren?

            Oharrak agiri-mota berean agertzen dira beti: udalbatzak bikarioari edo bere laguntzaileren bati zuzendutako idatzietan, hain zuzen ere. Hortaz, testuaren egilea eta hartzailea beti berdinak dira. Idazleari dagokionean, eta udal-agiriak izaki, glosak urte horietako bakoitzean udal-eskribau moduan jardu zuenaren lumatik atera zirela pentsa daiteke. Kargu hori, beste asko bezala, urtero aldatu egiten zen, Bailarako zenbaki-eskribauen artean aukeratuz. Hortaz, oharrak agertzen diren urteak ikusita, guztiak idazle berdinari dagozkion ala esku desberdinek burututakoak izan ziren ondoriozta daiteke.

Hipotesi hau ardatz hartuta, eeta lehen begiratuan, oharrak hiru gizonezkori lotuak azaltzen dira nagusiki: Frantzisko Arpide Mirandakoa, Frantzisko Antonio Urbietakoa eta Frantzisko Zuloagakoa. Momentuz dokumentatua dugun azken oharra, 1738koa, Jose Antonio Altza Fagoagakoarena dugu, 1733 eta 1776 urte bitartean Oiartzungo zenbaki-eskribau izan zenarena.

Azken hori kenduta, hiru eskribau nagusietan oharrik gutxien burutu zituena Frantzisko Arpide izan zen: bi 1716an eta bat 1721ean. Urbietak eta Zuloagak kopuru handiagoak dituzte, bakoitza 6 oharren ustezko egilea baita. Urbietak hiru glosa idatzi zituen 1712an, bi 1710ean eta bakarra 1715ean. Zuloagak, aldiz, lau 1711n eta bi 1737an (II Taula).

II Taula

Eskribauen eta ohar kopuruaren arteko harremana

Udal-eskribaua	Kontzeptua	Urtea	Gaia
Urbieta, Frantzisko Antonio	Iratze	1710	Basoa
Urbieta, Frantzisko Antonio	Saroe	1710	Basoa
Zuloaga, Frantzisko	Gorosti	1711	Basoa
Zuloaga, Frantzisko	Zatitze	1711	Basoa / Azienda
Zuloaga, Frantzisko	Oihan	1711	Basoa
Zuloaga, Frantzisko	Landare	1711	Basoa
Urbieta, Frantzisko Antonio	Eztei	1712	Gizartea
Urbieta, Frantzisko Antonio	Plantxa	1712	Burdina
Urbieta, Frantzisko Antonio	Giarreba	1712	Gizarte
Urbieta, Frantzisko Antonio	Lizar	1715	Basoa
Arpide Miranda, Frantzisko	Ingude	1716	Burdina
Arpide Miranda, Frantzisko	Ingude	1716	Burdina
Arpide Miranda, Frantzisko	Ereiaro	1721	Gizartea
Zuloaga, Frantzisko	Mintegi	1737	Basoa
Zuloaga, Frantzisko	Ingude	1737	Burdina
Altza Fagoaga, Jose Antonio	Kabia	1738	Burdina

            Oharren gehiengoa 1710-1716 urte bitartean kokatzen bada ere, ordurako ez Arpide, ez Urbieta, ezta Zuloaga ere, ez ziren hasi berri batzuk. Zuloagaren jarduna bere lehenengo oharra gauzatu baino zenbait urte lehenago hasi zen, 1696 amaieran (A-1-19-1, 80 au.-at.). Orduz geroztik udal-eskribautza askotan lortu zuten: bost aldiz aritu zen 1697 eta 1708 artean eta, hortik aurrera, beste hamabitan jarduteko aukera suertatu zitzaion (III Taula).

            Urbietak eta Arpide Mirandak, berriz, Zuloagak baino lehenago hasi zuten beraien ibilbidea. Oharrak idatzi ziren garairako, eskuak udal-eskribautzan trebatuak zituzten: Urbietak, adibidez, 1710eko oharra baino lehen, 1688-1707 artean, zazpi aldiz aritu zen udal-liburuak idazten. Arpideren eskarmentua handiagoa zen. Bere 1716ko idatzietan lehenengo oharrak azaldu aurretik, hamarkada luzetan zehar aritzeko parada izan zuen: udal-eskribau moduan dakusagun lehenengo urtea 1674koa da, eta ordutik beste 15 urtez lanbide horretan jardun zuen. Urterik gehienak glosak burutu aurretik eman zituen: hamabi aldiz izan zen udal-eskribau 1716 baino lehenago (III Taula). Urbietaren eta Arpideren jarduna beraien azken oharrak egin eta urte gutxira amaitu zela ematen du. Arpideren amaierako udal-eskribautza 1721ekoa izan zen, bere heriotza 1723 amaieran jazo zelarik. Urbietari dagokionez, 1718ko abenduan zendu zen, udal-eskribautzan ikusten dugun urtea 1715ekoa delarik.

III Taula

Oharrei lotutako eskribauen udal-eskribau jarduna*

Eskribaua	Udal-eskribautza
Zuloaga, Frantzisko (1696-1737)	1697, 1701, 1702, 1706, 1708, 1711, 1714, 1717, 1718, 1720, 1722, 1723, 1724, 1726, 1728, 1730, 1733, 1737.
Urbieta, Frantzisko Antonio (1685-1718)	1688, 1692, 1693, 1696, 1700, 1705,  1707, 1710, 1712, 1715.
Arpide Miranda, Frantzisko (1673-1722)	1674, 1678, 1682, 1683, 1686, 1689, 1691, 1695, 1699, 1704, 1709, 1713, 1716, 1719, 1721.

* Azpimarratutako urteak glosak azaltzen direnak dira.

Alabaina, horren udal-jardun nabarmena duten eskribauek ohar gutxi batzuk egitea, eta hauek hainbat urtetan pilatuta egotea, ez du ageriko logikarik. Batetik, itzultzen diren hitz horietako gehienak etengabean agertzen direlako, izan bikarioari zuzendutako agiri horietan zein beste batzuetan. Bestalde, oharretako hiru protagonista nagusiek horiek egin baino lehen eta ondoren ere udal-eskribau jarduna burutu zutelako. Euskarazko  hitzak, ordea, eta salbuespenak badaude ere, oso epe kronologiko laburrean idatzi diren. Ondorioz, glosak idatzi ziren unean behar bereziren bat sortu zela pentsa daiteke.

Hau guztia, jakina, oharren egilea edo egileak eskribau horietako bat izan zenaren ideia babesten baldin badugu. Hipotesi honek, ordea, zenbait ahulezia ditu. Orain aipatutakoez gain, 1742ko ohar batek zalantzak areagotzen ditu. Bertan gaztelaniazko bi hitz agertzen zaizkigu, informazio gehigarria edo testu nagusia idazteko garaian ahaztua geratu zena jartzeko asmoz: “…para fin de obrar vna porsión de tabla ^{p(a)ra cuba}, y suplica…” (I Irudia). Eta glosaren hizki moldean begirada jartzen badugu, Urbieta edota Zuloagaren testuetan ageri diren oharrak burutu zituen esku berak 1742ko hau egin zuela deritzogu. Ordurako, ordea, gure hiru hautagai nagusiak mundu honetatik joanak ziren.

I Irudia

Euskal idazlearen gaztelaniazko jarduna (1742) (A-1-41-1, 341 au.)

• 

            Argi dago hizki molde bera edo antzekoa 1710-1742 urte bitartean ikusteak, analisia zaildu egiten duela. Glosen egilearen ingurukoak aztertzeko, ohar horien idazkeran begiak zorroztu beharrean gaude, eta eskribau desberdinek aurkezten dutenarekin alderatu. Esker txarreko lana da, luzea, korapilatsua eta errazetik uste baino gutxiago duena; ondorioz, lerro hauetatik haratago doan egitekoa dugu. Dena den, ez genuke hasierako gerturatze bat egiteko aukera galdu nahi.

Esan bezala, oharrak dituzten lau eskribauak desberdintzea ez da samurra. Alderik agerikoena aurkezten duena 1738ko “cabia” da; kasu honetan, badirudi eskribaua eta oharraren egilea pertsona bera izan zirela, hots, Jose Antonio Altza Fagoaga.

Urbieta, Zuloaga eta Arpideren dokumentuetan azaldutakoak argitzea, berriz, beste upel bateko sagardoa da. Behin baino gehiagotan hiruen idazkerak oso antzekoak dirudite. Egoera hau prozesu natural baten baitan txerta daiteke, jaso zuten hezkuntza edo trebatzeko modua antzekoa izan zela pentsatuz. Baina badago hizki parekotasun hori adieraz dezakeen beste arrazoi pisuzko bat: udal-eskribau jakin bati dagokion urtean, eta titularrak dokumentuari sinadura ematen zion bitartean, testua beste batek idatzi izana, hain zuzen ere. Adibide bat “ezteiak” eta “ginarreba” kontzeptuak azaltzen diren 1712ko dokumentuak osatzen du. Teorian Urbietak idatzia da, eta berak sinatua dago, baina agiriaren lehenengo zatia, eta euskarazko glosak dituena, Arpidek idatzi zuela argi eta garbi azaltzen da; azken honek bere udal-jardunean burututako testuak ikusi besterik ez ditugu egin behar, hori hala izan zela frogatzeko. Halaber, 1737 urteko oharrak, Zuloagaren jardunari dagozkionak, beste pertsona batek idatzitako testu batean ageri dira. Kasu honetan, idazle desberdintasuna liburuaren hastapenetik nabari da: urteko lehenengo udalbatzarrari dagozkion hasierako 6 folioak ez ditu Zuloagak idatzi, beste esku batek baizik, nahiz eta Zuloagak berak sinatu; ondoren datorren pisuzain berrien zina, aldiz, Zuloagak berak izkiriatua da.

            Oharren egiletasunaren inguruan beste hipotesi bat ere mahaigaineratu daiteke, gaia gehiago korapilatuz. Honen arabera, idazlea eskribau zibilen mundutik at eta hartzailearen esparruari lotuta legoke, erran nahi baita, Oiartzungo elizgizon batek egin zituela. Hemen ere, matazak zenbait hari-mutur aurkezten ditu. Ohar gehienak burutu ziren garaian, Fausto Zuaznabar izan zen Bailarako bikarioa. Kargu horretan aritu zen gutxienez 1704tik. Zoritxarrez, bere egiletasuna baztertu behar dugu, 1718ko uztailaren 3an zendu baitzen (AHPG-GPAH, 3/2162, 60 au.). Pulpitutik aditzera emateko ardura bikarioarena bazen ere, bere ordezkoren batek ere egin zezakeen eta, beraz, garai haietan eliz kapitulua osatzen zuten beste kideen inguruan ikerketa grafologiko bat egin beharko litzateke.

            Jesukristo hil eta piztu zenaren sinesmena bezala, oharrek beste misterio bat azaleratzen digute. Ikertzaileek, beraz, badute zer aztertua.

IV Taula

Ohar edo glosak

Iago Irijoa Cortes

***

(1) Ikus MADARIAGA ORBEA, J.: Sociedad y lengua vasca en los siglos XVII y XVIII. Bilbo: Euskaltzaindia, 2014, 314-329 orr. eta ald. LEKUONA, Del Oyarzun antiguo (monografía histórica). Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia, 1959, 103 orr. Elizgizonak ez ziren komunikatzaile lanak egiten zituzten bakarrak. 1658ko urtarrilaren 13an ospatu zen udalbatzar irekian, adibidez, eskribauak gaztelaniaz eta euskaraz jakinarazi zuen sisa berri bat ezartzearen inguruan Bailarari zuzendu zitzaion errege-probisio edo mandatua: “yo, el escribano, les leí e hize notorio la real prouisión (…) dándoles a entender su contenimiento en la lengua castellana y en la natural bascongada de la tierra para que, comprendido su tenor, diga cada vno su sentir y parecer” (A-1-1-1, 6 au.). Beste adibide bat 1718an topa daiteke, Bailaran ostatu hartuko zuen baitailoiarentzako hornigaiak prest izateko Probintziak zuzendutako idatziaren baitan: “y dado a entender el contenido de dicha carta a todos los vecinos una y más vezes en lengua bulgar de bascuenze y comprendido por ellos…” (A-1-18-2, 50 au.-53 au.).

(2) MADARIAGA ORBEA, J., aip. lan., 327-328 orr. eta, bereziki, https://klasikoak.armiarma.eus/testuak/testuak19009.htm.

Mendebaldeko gizartearen osasunaren inguruan egun dauden arazoak ez dira gutxi. Horietako hainbatek eta hainbatek elikadurarekin zerikusia dute, garai bateko ohiturak, errezetak eta produktuak geroz eta gehiago baztertzea faktoreetako bat delarik; azkeneko urteetan albo batera geratzen ari direnak suspertzeko etengabeko lanak egiten ari dira. Bestalde, gure herriaren identitatearen ustezko oinarri moduan sukaldaritzak eskuratu duen protagonismoa oso argia da, ia folklore arruntean edota sasizientifikotasun batean erori delarik. Egoera honen aurrean, harrigarria gerta daiteke ikuspegi historikotik egin diren azterketa eskasak. Aspaldiko gizarteen elikadura eta jatekoei buruzko lanak ez dira oso ugariak; aitzitik, hurbilketa batzuk egin badira ere, azterketa sakonak ia hutsaren hurrengo izaten darraite.

1.- Egunerokotasunaren printza batzuk

Elikadurarena propio garatutako gaia baino, jan-edan kontuak beste ikerkuntza alorren menpe gelditu dira gehienetan, besteak beste, jarduera ekonomikoen edota udal-gobernuen eskumenen analisiak egiten dituzten horien baitan (1).

Azken hauen inguruan Oiartzungo udal-aktek hamaika datu eskaintzen dizkigute, eta anitz ikuspegirekin. Garaiko udal-agintariek oinarrizko produktuen hornidura eta salmenta bermatzeko zituzten eskumenei lotuta, hor ditugu xingarra, esnea, arrautzak, ogia, garia, babak, gazta, esnea, bakailaoa, Galiziako sardina, zahia, olioa, ardoa, sagardoa eta bestelako produktuen prezio edo salneurriak arautzeko ebazpenak, hein batean edo bestean urtero errepikatzen direnak.

Gizartearen portaeren esparrutik ere, zenbait informazio lor dezakegu. Ikuspegi oso orokor batek Elizaldeko iturrian arropa, barazki, arrain, pitxar eta bestelako gauzak garbitzeko debekua dugu, etengabean azaltzen zaiguna. Horrez gain, datu zehatzagoak ikusteko aukera ere badago, bereziki XVII. mendearen azken laurdenean. Garai hartan, auzo bakoitzari bere lurretan baratzea jartzeko agindua zuzendu zitzaion, ematen ziren lapurretak ekidin aldera. Agidanez, nahi baino ohikoagoak ziren norberarena ez zen sailetan sartu eta bertako mozkin, fruitu eta uzta bilketak. Hori ikusita, oiartzuar bakoitza ereiteko lurra eta baratzea jartzera behartu zuten 1672an, bertan haziak ereiteko edo, gutxienez, aza, tipula, porru, ilar, babarrun eta bestelako barazkiak landatzeko.

Halaber, badira elikaduraren inguruan berrikuntzak islatzen dituzten datuak. Gauza jakina da Amerikak zenbait ekarpen egin zituela (tomatea, patata, piperra), nahiz eta horiek gurean hedatzeko prozesua berehalakoa ez izan. Itsasoz bestaldetik ritsi ziren fruituen inguruan artoak izan du protagonismo nagusia, benetako iraultza ekarri baitzuen. Udal-aktetan bildutako berriak 1678tik aurrerakoak dira, ordurako nahiko hedatua zegoela ematen duelarik (A-1-3-2, 162 au.-at.).             Indaba edo babarrunaren kasua bereziagoa da. Oiartzuarrek beraien bizitzetan pixkanak leku handiagoa egiten hasi zitzaizkion. Eta goian 1672ko adibidea jaso badugu ere, zenbait hamarkada igaro behar izan ziren lekale horrek arrakasta erdietsi arte. Data horretako aipuak ez du jarraipen handirik izango eta hamarkada luzeak igaro arte ez zaigu agertuko. Aipu berriak, baina, oso informazio adierazgarria emango digu, bere arrakastari buruzkoa. Badirudi Indietako baba hura urruntzat jotzen zela, gutxi ereinez. Urteak joan, urteak etorri, bere lekua hartzen hasi zen. Hastapenetan mesfidantzaz: 1726ko abuztuan, adibidez, aza, babarrun eta bestelako gauzak saltzeko dituztenak Elizaldeko plazara eraman eta diru truk sal zezatenaren agindua plazaratu zen (A-1-26-1, 246 au.-at.). Handik gutxira, ordea, egoerak oso bestelakoa zirudien. Elizak ale horretatik fruitu ekonomikoak ateratzeko asmoa agertu zuen 1728an, izan ere “babarrunaren fruitua urte gutxitatik hona erein eta biltzen dela, eta ez duela ez hamarrenik, ez hasikinik ordaintzen, berorren auzoek betebehar horietatik salbuetsitzat hartzen dutelarik”; barazki hura geroz eta hedatuago zegoenaren seinale garbia.

Halako datuez gain, zaila da elikadurari buruzko informazioa udal-aktetan topatzea. Izan ere, ohiko kontu ugari, arruntak zirenak, gizarteak guztiz barneratua zituenak eeta arazorik ematen ez zutenak, oso gutxian aipatzen dira agirietan. Badira, dena den, gaia ikertzeko euskarri interesgarria osatzen dutenak, bereziki ezohiko ekidaldietan prestatuttakoak. Eta horri zukua atera nahian, oraingoa gutiziei leku egingo diegu; ezohikoagoak diren jakiei eta gertakari edo ekitaldi bereziak ospatzeko garaian burutzen zirenei, egunerokotasunean kontsumitzen zena baina gauza bereziagoak topa ditzakegulako.

2.- Modaku bereziak: jaietako gozemateak

            Aurreko mendeetan jendeak ez zuen etengabe lan egiten. Orduko hartan ere, jai egunak izaten ziren, gertakari erlijiosoetan oinarritutako edota kristautasunak moldatutako egunetan. Urtean zehar jai egitea aukera ez ezik, derrigorrezkoa izaten zen. Egoera horretan zeuden igandeak eta jai egun orokor edo nagusiak eta azken hauen bezperak. Gauzak honela, gaur izan ditzakegun 117 jai egunekin alderatuta, egoera ez zen oso desberdina. Zenbait ikertzailek egindako kalkuluen arabera, eta tokian tokiko ospakizunak aintzat hartu gabe, Gipuzkoan XVI. gizaldian zerabilten kopurua 100 ingurukoa ziren; eta XVII. mendeko Katalunian, esaterako, teoria eta egunerokotasuna uztartuta, egile batzuek urte erdia (¡?) jai egun zela iradoki dute (2).

            Oiartzuni gagozkiola, Corpus egunean dantzariei ematen zitzaien bazkaria dugu. Lerrorik nagusienetan, hauen inguruko berriak aipamen orokorrak dira, zehaztasun gutxikoak. Mariana Zubietak hartutako lanen berri dugu; 1679an, adibidez, 36 laguni jaten eman behar izan zien eta bi urte beranduago, berriz, ezpata-dantza burutu zuten 51 gizoni (A-1-3-3, 97 au.-98 au. eta A-1-4-2, 143 au.).

            Herriko jairik nagusienetakoak Done Ezteberi lotutakoak ditugu. Alde batetik, santuaren beraren eguna, abenduaren 26an ospatzen zena, eta, bestetik, bere gorpua aurkitu zenekoa, Done Ezteberen Aurkikuntza zeritzona, abuztuaren 3an ospatzen zen. Udako giro goxoan izanik, ospakizunak dibertigarriak antolatzeko aukera ematen zuen jai horrek, nagusienak zezenketak eta antzara-jokoa izaten zirelarik. Zezenketak ikusteko oholtzan esertzen ziren autoridadeei askari edo mokadu bat ematen zitzaien, gozemate izenekoa.

Izenak berak dioen bezala, gozoa zen, zapore horrek garai hartan zuen ospe eta sonaren seinale. Martin Ibarburu Aranederrak, 1713ko zezenketetarako, gozokiak eta frutak eskaintzeaz gain, Tolosatik bi arroa elur ekarri zituen eta, halaber, bi zezenketan zehar oholtzan izan zirenei zahagi bat ardo eta azken zezenketaren ondoren dantzan atera zirenei edatekoa ere eman zien.

Datuak bost urte berandoagu zertxobait aberatsagoak dira (A-1-18-2, 162 au.-at.). Elurrarekin batera, lehenengo zezenketarako 14 libra bizkotxo ekarri ziren, baita 20 libra (10 kilo inguru) udare ere, gehi antzara-harrapaketan parte hartu zutenentzako edatekoa. Oso antzekoak dira Manuel Lekuonak 1730eko zezenketetan izandako elikagaien gastuen kontzeptuak: Tolosatik ekarritako zama bat elur, bizkotxoak, lau arroa ardo (gozematean eta alero-dantzan hornitutakoa), baita udareak ere; azken hauek 1718an gastatu ziren baino dezente gehiago izan ziren, 56 libra, hain zuzen ere (A-1-29-1, 230 au.-at.).

1729an Marina Antonia Aristizabal arduratu zen zezenketa egunetan askaria eta gozematea emateaz, bizkotxoak, gozokiak eta “esponjak” (uretan sartzen ziren zapore eta kolore anitzeko azukre-koxkorrak) banatu zituelarik (A-1-28-1, 210 au.-210 at.). Bestalde, 1741ean, Maria Antonia Ariztizabalek freskagarri, gozemate edo mokadurako bizkotxoez gain, “marquesote” edo markes-opilak izenekoak ere jarri zituen (A-1-40-1, 206 au.), hau da, erronbo formadun opilak, arroz- edo arto-irinez, arrautzez, azukrez eta bestelako osagaiz eginak eta labetuak.

Urtsula Unsein edo Unsain ardo-tabernari eta sagardo ekoizleak (3) 1721ko (A-1-21-1, 372 au.-at.) bi zezenketa egunean emandako askariak aurrekoak baino itxurosoagoa zirudien. Eta horiek gozotik bazuten ere, bestelako gutiziak txestatzeko aukera izan zen: oilaskoak, oilandak, urdaiazpikoa, arrautzak, fruta, esponjak, bizkotxoa, elurra, ardoa, baita espeziak eta garia ere. Jakina, horiek nolabaiteko prestaketa izan behar zuten eta Urtsula bera izan zen arduradun, hori egiteagatik 20 errealeko lansaria jaso zuelarik: “por la ocupazión y trauajo que a tenido en dichos días en disponer dichas colaciones”.

            Adibide bereziagoak ere ikus ditzakegu, sortzez Asteasukoa zen Matias Ramirez Arellano botikari-maisuarena, kasu. Bailarako botikari moduan izendatu zuten 1729 urtean bertan, zezenketen bi egunetan gozematearen edariak prestatzeaz arduratu zen, osagai modura limoiak, almendrak, azukre txuria, kanela eta meloi- eta kuia- edo kalabaza-haziak erabiliz (A-1-28-1, 208 au.-at.). Ziurrenik, denak batera nahastu baino, freskagarri edo azukre-ur desberdinak egingo zituen, edo agian esne-edariak, almendrarekin egindakoak bezala.

3.- Eliz agintarien bisitak, oturuntza berezien lekuko

            Ohiko edo aurreikusitako ekitaldi horiez gain, gizarteak ezustean harrapatzen zituen edo ezohikoak ziren gertakari eta ospakizunei ere aurre egin behar zien. Hauen artean, gotzainak edo bere ordezkariek elizbarrutiko artaldera egindako urteroko bisitak ditugu, artzainak bere elizatarrek zituzten ohiturak ortodoxia katolikora moldatzen ziren ala ez ikusteko. Ez ziren beti burutu, baina egin zirenetan, gaiari buruzko informazio ugari ematen digute, askoz zehatzagoa.

            Jan edo edari urritasuna ez zen ohiko kontua zenbait kasutan, hamaika hizkuntzatan dauden esaera zaharrek erakusten duten bezala. Garaiko testuinguru kulturalak ere laguntzen zuen, oturuntzak botere, ahalmen eta aberastasunaren lekuko gisa erabiltzen baitziren. Asko zen mahaigaineratzen zena, ahalik eta ugarien, anitzen, ezohikoen eta itxuraz prestatukoena izateko asmoz, beti ere norberaren aukeren edo testuinguru sozialaren arabera. Oiartzunen bizi zen gehiegikeriak oso handia izan behar zuen XVII. mende amaierarako eta udal-zorroari zekarkizkion gastuak hagitz handiak zirela ematen du; horren begibistakoa, ezen mugatu beharra sentitu baitzuen udalbatzak. Hala, 1675eko martxo urrun hartan, bisitariaren bisitan sortutako gastu handiegien ondorioz, ordutik aurrera horiek neurriz kalkulatu zitezela adostu zen, bisitariarekin doazen pertsonak murriztuz eta artzapez-barrutia osatzen duten beste herriekin gaiaren inguruan bilera bat izateko (A-1-2-2, 7 at.-10 at., 2. foliazioa).

            Nolanahi ere, bisita horiek ekitaldi bereziak izaten jarraitu zuten. Orain arteko akta-liruburetan ez dugu anitz adibideren berri, baina kualitatiboki ematen diguten informazioa oso ikusgarria da. Eta datuak hobeto ulertzeko alderaketa bat egitea beharrezkoa balitz ere, horiei begirada txiki bat emateak, ia edozer gauza urteko edozein unetan lor dezakegun honetan, bestelako errealitate, moda, joera eta gustoekin harremanetan jartzen lagunduko digu.

            Esan bezala, euskarri dokumentalak ez dira oso ugariak, aitzik, bi erregistro besterik ez ditugu, 1701ekoa eta 1715ekoa (hurrenez hurren, A-1-11-1, 276 au.-278 at. eta A-1-17-1, 163 au.-164 au.). Lehenengoan, Juan Ierobi Amolatz eta Pedro Albiztur benefiziadunek bistialdian izandako gastuak aurkeztu zituzten, guztira ia 1.980 erreal inguru. Bigarren adibidea 1715ekoa da, eta Pedro Aguado Iruñeako gotzainaren bisitaldiaren ondotik sortu zen. Gastuak ia bikoitza dira, 1.990 erreal eta, informazioa ere ugariagoa.

1701eko gotzainaren bisitan izandako gastuen zerrenda

Agiriek eskuratutakoaren berri ematen digute, bereziki elikagaiei dagokienez, baina bestelako gastu batzuk ere azaltzen zaizkigu: zelabere eta zamarientzako pentsua, ikatza, hegaztientzako artoa eta abar. Batzuetan erositakoaren kopuruak azaltzen dira, baina ez beti, hainbatetan gastuaren zenbatekoa bakarrik dugularik. Alabaina, garai haietako ospakizun berezietan zernolako gauzak jaten ikusten laguntzen digute.

Lehenengo eta behin, barazkien urritasuna aipatu beharra dago. Oso eskasak dira aipatzen direnak, garaiko pentsamoldeari jarraituz. Hamaika plateretan oinarrizko osagaia osatuko balukete ere, protagonismo nagusirik ez zuten eta, halaber, asko eta asko egunerokotasunean kontsumitzen ziren.

Haragiei dagokienez, alde batetik txerrikiak ditugu eta, bestetik, bestelako okela, normalean behi eta ahariarena. Urdearen aprobetxamendua modu ugaritan agertzen da, 1701ean produktu gehiago zerrendatzen direlarik. Hala, bi urteetan ageri zaizkigun urdaiazpiko, xingar edo urde-gantzaz aparte, solomo, saltxitxa eta 13 libra edo 7 kilo inguru urde belarri eta hankak aipa daitezke.

Hegaztiak ziren honelako otoruntza berezietan protagonismo aipagarria zuen produktuetako bat. Etxeko oilo, oilanda, oilasko edo kapoiak ugariak ziren: 27 oilo eta 36 oilanda aurkeztu ziren 1701an, eta 8 oilo, 4 oilasko eta 27 oilanda hurrengo bisitan. Hauei, usakume edo usapalek, galeperrek eta eperrek laguntza handia ematen zieten, horietako hainbat Frantziatik ekarriz. Ildo nagusietatik harago, bi urteen artean desberdintasunak ikus daitezke: 1701ean oiloak, usatortolak (6 ale), galeperrak (24 ale) eta eperrak (2) dauden bitartean, hurrengo bisitaldian benarrizak eta birgalkatutako ahateak (“patos repastados”) aipatzen dira, kopurua zehazten ez bada ere. Bestelako ehizari dagokionez, ez du ematen asko eskaini zenik, eta multzo horretan sar daitezkeen animaliei dagokienez, soilik lau pare untxi ditugu, 1701ean.

Arrain eta itsaskiak, berriz, lehenengo bisitan amuarrainak eta “itsasoko arraina eta txirlak” aipatzen dira, baina pentsa daiteke halako kontzeptu orokor baten barnean 1715eko ospakizunetan aipatutako mihi-arrain, barbarin, legatz, korrokoi eta izokinak ere bazeudela, edo horietako batzuk, bederen.

            Horiek guztiak edariz blaitzen ziren. Oraingoan ere, 1715eko erregistroa aberatsagoa da. Ardoa da benetako protagonista, arruntagoa gerta zitekeen sagardoaren kaltetan; azken edari honek ez zuen lekurik izan 1701an; 1715ean, aldiz, 100 pitxer ardo baino gehiagoren aldean, 4 pitxer sagardoak hutsaren hurrengoa dira. Jatorri ugaritako ardoa azaltzen zaigu: ardo beltza, Tuterakoa eta “Puerto”koa (Oporto? Puerto de Santa María?). Ardo txuria, 1701an bakarrik aipatzen dena, Malagan egindakoa zen. Halaber, ardo zaharra eta Kanarietako ardoaren berri ere badugu. Postre garaitan, berriz, mistela izan zen produktu nagusia, ginga-mistela, hain zuzen ere; bai zuzenean Hondarribitik ekarritakoa zein Bailarakoa bertakoa, kanpotik ekarritako gingen bidez ekoiztutakoa.

            Jakirik kuttunenetakoak, garaiko modari jarraituz, gozoki eta fruitu lehorrak ziren; benetako gutiziak, eta eskaintza anitza osatzen zutenak. Kategoria honetan sar ditzakegu azeitunak, limoiak, udareak edo aranak bezalako fruituak, intxaurrak edota 1715an aipatzen ez diren almendrak eta orejoiak eta, jakina, prestakuntza handiagoa zekartzen jakiak. Esnegainak bi urteetan ikusten ditugu, baina txokolatea ere. Azken honen beharrak nabarmen egin zuen gora 1715ean, 1701ean eskatutako 9 librak 27ra igaro baitziren. Bestalde, elurra eta grageak edo koloretako konfite oso txikiak ez dira 1715ean azaltzen, ezta bizkotxotzarra ere, baina hala eta guztiz ere, mota ugaritako gozokien berri dugu: almidoia, jaleak, gozokiak, tartak eta bizkotxoak.

Aipatutako guztiari laguntza emateko osagaien berri ere badugu: garia, arrautzak, arroza, gatza, azukrea, esnea, gurina, olioa eta espeziak. Azken hauetan azafraia, kanela eta piper-beltza ageri dira lehenengo bisitan, 1715ean mostaza gehitzen zaielarik

            Gotzainaren edo bere ordezkariaren etorrera gertakari bereziak ziren. Agintari garrantzitsu bati behar den moduko egonaldia erraztu behar zitzaion. Erantzun aproposa emateko, baliabideak bilatu behar ziren, Bailaran bertan, zein bertatik kanpo. Bigarren bisitaran hornitzaile oiartzuarren berri zehatzak dugu, bereziki etxeko hegaztiei dagokienean: Maria Barbara Esteberenak, Luis Ardozek, Maria Felipa Oiartzabalek, Angela Berrotaranek, Etxeandia izeneko batek, Ibarburutxipikoek, Austegiren emazteak edota Zuloaga errotan bizi zirenek beraien ekarpena egin zuten. Azkenik, gorago aipatutako Urtsula Unseinek ere, oraingoan ardo-ekarpena egin zuen, bai Oiartzungo egonaldirako 65 pitxerrak zein beste 10 gotzainak ondoren egin behar zuen Goizuetarako biderako.

Baina esan bezala, Oiartzundik kanpo ere bazegoen zer hautatua. Barbara izeneko emakume batek, adibidez, Donostiara bidaia egin zuen, 1715an, oturuntzarko txokolatea bertan egin zedin. Urumeako hiribildua postreak eskuratzeko leku aproposa izan zen, bertakoa zen Juan Mendinuetaren etxetik 12 libra gozoki ekarri baitziren. Gutizia horiez gain, produktu bereziagoak ere bertatik edo bestelako portuetatik ekarri ziren: Esteban izeneko gizon bat Donostiara joan zen Kanarietako ardoa hartzera, eta azafraitan lau erreal gastatu ziren han. Hondarribian ere begirada jarri zen, 2 ginda-mistela botila bertatik ekarri zirelarik. Bi emakumek izokinak ekartzeko ardura hartu zuten, nondik eskuratu zituzten ez badakigu ere; akaso Bidasoatik edo artean ibilgua aldatu gabea zuen Urumea ibaiko osiñ famatuetatik.

Moja edo lekaimeek betidanik postreak eta gozokiak prestatzen zuten dohain eta sonak ere, lekua du oraingo dokumentuan. Horren lekuko dira Donostiako San Bartolometik ekarritako 4 tartak eta 6 libra bizkotxoak, baita Errenteriako Agustindarrengandik lortutako 12 libra bizkotxoak ere. Gozokiez harago, bestelako jakiak ere kanpotik eskuratu ziren.

            Hegazti arruntak Bailaratik zetozen bezala, eskualde urrunagoetatik iritsi zirenen berri ere badugu. Esparru horretan Frantziak egundaino mantendu duen ospea aurreko mendeetan zuela ikus dezakegu Oiartzungo agirietan. Bai 1701 zein 1715eko bisitetan, erresuma hori hegazti-hornitzaile suertatu zen. Bertatik ekarri zituzten eper, galeper, usapal eta usatortolak, zelaberez zein gabarraz, pasaporte edo igaro-baimena lortuta.

            Nola prestatu ziren, mahaian nola zerbitzatu ziren eta mahaia bera nola egituratu edo apaindu zen, ez dakigu. Egungo ikuspegiak ere ez digu balio, ez zapore edo prestakuntza aldetik, ezta ordenean ere. Izan ere, sarrera gisa gingak, fruitu lehorrak edo natillak zerbitzatu zitezkeen. Postreetan, ohikoak gerta dakizkiguketen marmelada, gazta, fruitu, kontserba edo grajeekin batera, azeitunak daude. 1701ean ez bezala, oraingoan, gutxienez, badakigu azukrez betetako bi kutxetatik bat, ginga-kontserba egiteko erabili zela; bestea, berriz, limonada egin eta sukaldariaren beharretarako.

Izan ere, esparru horretan isilasuna nagusia bada, badugu hori prestatzeko propio kontratatzen zen jendearen berri: 1701ean Graziana gisatzailea azaltzen zaigu izen bakar moduan, sukaldean lagundu ziotenen aipamen orokor bat besterik ez dugularik. Azken hauen artean 24 erreal banatu ziren bitartean, Grazianak 40 eskuratu zituen. Bigarren bisitaldiaren elikagaiei dagokienez, sukaldean aritu ziren emakumeen inguruan ere, berri gehiago eskuratu ditugu: “las mugeres que siruieron en la cocina”. Guztira 68 erreal gastatu ziren: horietatik 20, Maria Josefa sukaldariarentzako izan ziren. Hamarkada bat luze lehenago Grazianak kobratu zuenaren erdia eskuratu bazuen ere, bera izan zen arduradun nagusi, soldatan bertan argi ikus daitekeen moduan: laguntzaile izan zituen Urdinolako neskamea, Mari Gurutzeren alaba, Fausto Zuaznabar bikarioaren eta Frantzisko Oiartzabal benefiziodunaren neskame bana, Katalina Etxebeste eta Ana Lopez Esteberenari, aldiz, bakoitzari 8 erreal banatu zitzaizkion.

(1) Salbuespen baterako, ikus ARIZAGA BOLUMBURU, B.: “La comida en Guipúzcoa en el siglo XV”. In: Homenaje a J. I. Tellechea Idígoras. BEHSS, 16-17 (I) (1982-1983), 176-194 orr. Jarduera ekonomikoen azterketari lotuta, ikus ARAGÓN RUANO, A.: La ganadería guipuzcoana durante el Antiguo Régimen. Bilbao: EHU-UPV, 2009 eta egile beraren Abeltzaintza Oiartzunen XX. mende hasiera arte. Oiartzun: Oiartzungo Udala, 2013. Lerro hauetan zehar esango ditugunentzako, ikus María de los Aángeles PÉREZ SAMPER ikertzaileak burututako lanak, zeinak gaiaren inguruan argitalpen ugari dituen. Ikus besteak bestea, “Fiesta y alimentación en la España moderna: el banquete como imagen festiva de abundancia y refinamiento”. In: Espacio, Tiempo y Forma. Serie IV, Historia Moderna, 10 (¡997), 53-98 orr. edota “Espacios y prácticas en el siglo XVIII: tertulias, refrescos y cafés de Barcelona”. In: Cuadernos de Historia Moderna, 26 (2001), 11-55 orr.

(2) Ald. DÍEZ DE SALAZAR, L. M.: Ferrerías en Guipúzcoa (Siglos XIV-XVI), vol. 1: Historia. Donostia: Luis Haramburu, 186-190, bereziki 188 orr., eta KAMEN, H.: Cambio cultural en la sociedad del Siglo de Oro. Cataluña y Castilla, siglos XVI-XVII. Madril: Siglo XXI, 1998, 162 orr.

(3) Urtsulak, 1729 eta 1731 artean udaletxeko tabernaren arduradun izan zenak, bere bizibidea aurrera ateratzeko izan zuen esparru kuttunetako bat gertakari desberdinak ospatzeko antolatzen ziren ekitaldiak zirela ematen du. Nahiz eta bereziki ardo ematen jardun, udalbatzaren aginduz zenbait egoeratan jan-edana edota ostatua ere eman zituen, hala nola, udalak kartzelaratutako presoei, Bailararen negozioei lotuta beraien lana egitera zetozenei (1722, 1729, 1735 edota 1736 urteetan), baita 1723an izandako Elisabet Orleanskoaren igaroaldian edota 1732an, Oran eta Ceutako garaipenei gorazarre egiteko antolatutako ospakizunetan. Horrez gain, udalak bere zamariak eta garriolari-zerbitzuak ere aprobetxatu zituen.

---

Aspaldiko agiriek anitz gauzaz dihardute. Beraien bidez jorra daitezkeen gaiak ia amaiezinak dira. Ez dute Historian murgiltzeko bakarrik balio; hein batean ala bestean, esparru edo diziplina desberdinek haien ezagutzan sakontzeko erabil ditzakete. Horietako bat, zalantzarik gabe, toponimia edo lekuen izenei lotutako arloa da. Itzal handiko esparrua dugu gurean, eta ia herri guztiek, modu batera ala bestera, beraien inguruko leku-izenei buruzko lanak garatu dituzte.

Ikerkuntza horiek burutzeko, adituek bi iturri mota darabilzkite: ahozkoak eta idatziak. Azken hauetan ematen dira mugarik nabarmenenak, izan ere, toponimian adituak direnen gehienek ez dute paleografia trebakuntza handirik. Beraien begiak ez daude aspaldiko hizki moldeetara ohituta eta, ondorioz, behin baino gehiagotan ez dira gai garai jakin batzuetako agiriak ondo irakurtzeko; nolabaiteko “analfabetismo historiko” bat pairatzen dute. Lerrorik nagusienetan, arazo hauek idatzirik aspaldikoenetan gertatzen dira, baina XVII. mendeak ere ataka larriak eragin ditzake.

Eragozpen horiek interpretazio arazoak sor ditzakete. Erabilitako iturrien arabera baina baita iturri horien erabileraren ondorioz ere, leku-izenaren kronologia, toponimo bakoitzak aurkezten dituen aldaerak edo hauen kopurua arras alda daiteke. Honela, ordura arte bildutako toponimia osa dezakegu, baina baita, eta ziurrenik ekarpen adierazgarriena izan daitekeena, toponimia berria topatu ere.

1.- Oiartzungo udal-aktak, iturri garrantzitsu

Oiartzun, orain aipatu ditugun zenbait prozesuren erakusle da; batetik, toponimia lanak argitaratuak dituen herria delako; bestetik, plazaratu diren emaitzetan errealitate paleografikoaren ondorioak nabarmenak direlako. Horiez gain, bestelako berezitasunik badago. Burututako proiektuei dagokienez, adibidez, udalak plazaratutako Toponimia liburua behin-betiko txostena amaitu baino lehen argitara eman zen (1). Horrek egoera bitxia sorrarazi zuen, izenen behin-betiko bildumak jaso zituen hamaika datu ez baitziren aurretik egindako liburuan azaldu.

Bietan ala bietan udal-aktak apenas erabilitako iturriak dira. Behin-betiko txostenaren oharrei so egiten badiegu, bi besterik ez dira jorratu 1898-1901 epea betetzen dutenak. Eta hain zuzen ere, oraingo lerroek Bailarako udal-artxiboak gordetzen dituen udal-akta horiek toponimiarako duten mamia azpimarratu nahiko lukete.

Behin baino gehiagotan, liburu horiek dakarten berezitasunaz jardun gara, batez ere serie horrek ez duelako ohikoena edo arruntena izan daitekeen egiturarik. Egoera hau bereziki azpimarragarria da edukiari dagokionean, sorta horiek ez baitaude udalbatzaren batzarrez bakarrik osatuak; aitzitik, bilera horien erregistroak bolumenaren portzentaia oso txikia osatzen dute, bai, behintzat, XVII eta XVIII. gizaldietan. Hori dela eta, akta-liburu bezala har daitezkeen sorta horietan bestelako idatzi ugari txertatzen dira; udalbatzaren erabakiak islatzen dituztenak baina, izatez, akta moduan hartu behar ez direnak.

Eduki berezi horrek aberastasun gehiagarria ematen die aktei, baita toponimia biltzeko garaian ere. Liburu horietan josita dauden dokumentuen artean leku-izenak aipatzen dituzten anitz agiri daude, hala nola, bailarako auzoek udalbatzari zuzendutako eskaera desberdinak. Beraien bidez, eskatzaileek zuhaitzetako egurra eta zura mozteko asmoa agertzen diote udalbatzari, edota teilerietarako erregai gisa zerabilten otea hartzeko eskakizuna luzatzen dute. Hori guztia pagotxa da toponimiarako, hornigai horiek nondik atera nahi dituzten adierazi ez ezik, zertarako izango diren edo non erabiliko dituzten adierazten baitute. Batzuetan, eskaera oso xumeak dira eta ez digute informazio handirik ematen: 1711ko otsailean, adibidez, Sebastian Intxaurrandietak pago bat mozteko eskaera luzatzen zuen, bestelako daturik eman gabe (A-1-15-2, 61 au.-at.). Hogei urte lehenago, aldiz, Pedro Aranbururen erreguek informazio gehiago azaleratzen zuten. Agidanez, bere Lerinenea etxeko dolareek zura behar zuten eta horretarako, Eldoz etxe ondoko Martiniratzebaki edo “Martieiratzuebaki” barrutian zeuden hiru zuhaitz lepatu, zaharrak eta erreusak zirenak, erabili nahi zituen (A-1-7-1, 24 au.-at.); antzeko adibidea ematen digute San Juan Etxebestek 1721ean aurkeztutako asmoek (I Irudia). Ondorioz, leku-izen ugari ager ditzaketen agirien aurrean aurkitzen gara.

Gorrinzuloaga eta Galtziborda etxeen artetik egurra hartzeko baimen-eskaera,  Zuloaga oinetxeko lurrak ongarritze aldera (1721)

“San Juan de Echeueste, arrendatario de la casa solar de Zuloaga (…) que intenta hazer vna calera (…) no tiene cantidad vastante de leña (…) y ay en el terminado de entre las cassas de Gorrinzuloaga y Garciaborda…” (A-1-20-2, 200 au.)

Aberastasun honek balio gehigarria du, hainbat eta hainbat izen ez baitra Oiartzunek dituen toponimia-tresnetan ageri eta, hori dela eta, udal-aktek duten balioa azpimarratu nahiko genuke.

            Lehenago, ordea, ohar pare bat egin behar ditugu. Lehenengo eta behin, datozen lerroak udal-akten hustuketa-lanean oinarritzen dira soilik. Horrek, pentsa daitekeenez, muga nabarmenak dakartza. Begirada iturri horretan bakarrik jartzean, artxiboko beste sail batzuetan edo udal-artxibotik kanpoko dokumentuak baztertu dira, horien bidez azaleratu daitezkeen berriak alde batera utziz. Halaber, lerro hauetan aipamen hutsak egingo ditugu, izen bakoitzaren testuingurua eta datuak baztertuz, hala nola, kokapen zehatza, ondasun mota edo jabea. Hori egiteak luze joko luke, baina funtsezko tresna dugu leku-izena ondo aztertzeko.

Bigarrenik, erabiliko dugun iturria partziala da, akten hustuketak kontuen mamia bakarrik biltzen baitu, zeharkako informazioaren gehien-gehiena alboratuz. Modu honetan, zeharkako datuetan lor daitezkeen aipuak, batzuetan aipamen zuzenak bainoa zaharragoak izan daitezkeenak, baztertuko ditugu. Halaber, orain bilduko diren datuak hustuketa prozesuaren baitan aurkitutakoak dira, hau da, lan horrek orain arte jorratu duen kronologian oinarritzen dira; kasu honetan, 1658-1732 epean. Ez dira erabil daitezkeen iturri bakarra edo aspaldikoena, jakina (horren lekuko bikaina dugu 1499ko ondasunen erroldan), baina hala izanik ere, bildutako uzta nahiko adierazgarria delakoan gaude, udal-akta liburuek toponimiaren azterketarako duten balioa agerian utziz.

2.- Kronologia berriak: toponimo ezagunen bizitza aurreratuz

            Orain arteko lanei udal-akten informazioa gehituz eratzen den lehenengo multzo nagusia, dagoeneko bilduta dauden leku-izenek osatzen dute. Hala, iturri horreta beraiei buruzkoa datu gehiago topa daitezke. Berririk nabarmenenak kronologiari dagozkio, erran nahi baita, orain artean jasotako aipuak baino zaharragoak aurkitzea.

            Udal-akten hustuketari lotutako lehenengo emaitzak nahiko adierazgarriak dira: 164 toponimo ezagunen kronologia aurreratzea ahalbidetu dute. Behin-behineko zenbakiak dira, zenbait leku-izenetan zalantzak baititugu. Hori dela eta, zerrenda egiterakoan horietako hainbat baztertzea erabaki da: Militxorekin zerikusia izan dezakeen Miliko (?) (1715); Zubizabalen tankera duen Txibitxabal (1717); akaso Portuberrirekin lotuta dagoen Portuetxeberri (1710); Bidabietaren itxura duten Beobita edo Beobieta (1682); edo Uztalekura garamatzan eta 1708an ikusten dugun Uztarleku. Harreman horiek zuzenak balira, toponimo horien guztien bizitza uste baino lehenago hasiko litzateke. Nabarmenena Uztaleku genuke, bere lehenengo aipuak 232 urte aurreratuz. Zoritxarrez, ez gaude bat ere ziur eta hobe deritzogu horiek albo batera uztea.

Zerrendari dagokionez, hasieran, kronologia aldeak oso nabarmenak ez direla pentsa daiteke. Hala, berrogeita hamar urteko epeak hartzen baditugu, talderik handiena 51-100 urte bitartea duena da, ia %43rekin, eta horri 50 edo gutxiagoko kronologia aurrerapena ekarri dutenen multzoa batuz gero, portzentaia guztiaren %66,46 osatzen dute (I Taula).

I Taula

Toponimo ezagunen kronologia berriak

Epe aurrerapena (urteak)	Toponimo kopurua	%
50>	39	23,78
51-100	70	42,68
101-150	38	23,17
151-200	7	4,27
>201	10	6,1
GUZTIRA	164	100

Baina leku-izenen kronologia mende bete baino gehiago aurreratzen duen taldea portzentaia txikiagoa osatzen duen arren, ez da eskasa (%43,54) eta, horrez gain, baditu adibide esanguratsuak. Galbario edo Kalbario, horietako bat suerta daiteke. Bai aldaera hori zein Kalbariogurutzerena XVII. mende amaieratik dokumentatuak ditugu udal-aktetan: Kalbario hitza bera bakarrik dugu 1682, 1707 eta 1731ean eta Kalbariogurutze, berriz, 1683 eta 1690ean. Toponimia Txostenean, berriz, erro hori duten lau leku-izen daude, bat bera ere ez “Galbario” soilik: Galbarioaristi (1821), Galbariogurutze (datarik gabe), Galbariomendi (1989) edo Galbarione etxea (1857).

Dena den, aldaketarik nabarmenenak, zalantzarik gabe, datazioa bi mende baino lehenago aurreratzen duten leku-izenetan ditugu. Kuantitatiboki talde xumea da, 10 adibiderekin, baina dakartzen berrikuntza kronologikoak benetan adierazgarriak dira, kasu batzuetan ia hirurehun urteetara ailegatzen baita, edo hori gainditzen dute. Hor ditugu, besteak beste, Mandabidegia (321 urte), Kabiolaerreka (296 urte) eta Iraurgigoikoa (295 urte) (II Taula).

II Taula

Datazioa mende eta erdi baino gehiago aurreratzen duten toponimoak

Izena	Hustuketa	Txostena	Urte tartea
Mandabidegia	1668	1989	321
Kabiolaerreka	1693	1989	296
Iraurgigoikoa	1699	1895	295
Karobierreka	1707	1989	282
Ganboerreka	1720	1989	279
Larraska	1717	1989	272
Etxeberritxokoa	1692	1842	250
Etxeberria Eguzkitza	1730	1976	246
Epertegieta	1699	1940	241
Arizbakarra	1721	c. 1951	230
Ameztoieta	1672	1857	185
Araingaña	1730	1911	181
Otsandolatxiki	1725	1901	176
Errekaundi	1710	1885	175
Emetako Zelaiondoa	1715	1881	166
Martiñene	1717	1883	166
Armoratxiki	1718	1883	165

Dena den, hainbat adibidek hausnarketa handiagoak dakartzate, bereziki terminoak izen propio bat islatu baino, egoera geofisiko arrunt bati aipamena egin diezaiokenean eta orain arte jasotako aipamenen eta udal-aktetan topatzen denaren artean jauzi kronologiko nabarmena ikusten badugu. Arizbakarra, adibidez, mendeen poderioz leku desberdinei erreferentzia egin diezaieke; haritz bakarti bat hainbat ingurutan egon baitzitekeen. Aktetan 1721ean ageri den bitartean, Toponimia txostenak Luis Mari Mujikak bildutako aipua jasotzen du bakarrik, 1938-1951 arteko “amillaramendu liburuetan” topatutakoa.

Mandabidegi (1668)

“…propuso así bien que en el término que llaman Mandabidegui ay vn monte a propósito de poder dexar por monte brabo y porque al presente se alla muy espesso…” (A-1-3, 50 au.)

Ez da kasu bakarra. Eguzkitzaberri, adibidez, txostenean 1976tik aurrera dokumentatzen da, baina aktetan, 1730ean dugu, Etxeberria Eguzkitza aldaerarekin (A-1-29-1, 46 au. folioa). Mandabidegi, berriz, ez dago 1989 arte jasoa, baina XVII. mende erdialderan, dagoeneko, eremu jakin bati erreferentzia egiteko erabiltzen zen (II irudia). Zaila zaigu kontsultatutako agirietan horren aipamen eskasak topatu izana baina, bereziki, horien artean dagoen tarte kronologiko zabala.

3. Udal-akten erabilera, udal-iturri moduan

            Bigarren ondorioetako batek, udal-aktek Oiartzungo artxiboak gordetzen duen agirien artean duten indarra agerian uzten du. Horretarako, ezagunak diren leku-izenak zein iturritatik atera diren ikusi besterik ez dugu. Hala, gerta daiteke orain arte toponimoa dokumentatua bazegoen ere, berari lotutako erreferentzia guztiak udal artxibotik kanpo atera izana, edo udal artxiboko udal-aktak ez ziren beste sail batzuetako datuetan oinarritzea. Kasu hauetan, udal-akten bidez toponimoaren itzala handiagoa dela ikusi ahal izan da, bai kronologia aurreratzeko garaian edo, besterik gabek, leku-izenaren bide historikoa osatzeko. Lehen aipatu dugun moduan, orain arte bi akta-liburu besterik ez dira erabili, eta kronologia oso berantiarrekoak. Normala da, beraz, kasu batzuetan datazio aldaketak handiak izatea (III Taula).

III Taula

Toponimo ezagunak: Txostenean udal-artxiboko erreferentziarik ez dutenak, baina udal-aktetan agertzen direnen datazioak

Izena	Txostena	Aktak
Abaniko	1800	1694
Altamiragoikoa	1802	1725
Arizbakarra	c. 1951	1721
Arizluzeta	1757	1718
Epertieta	1940	1699
Estebantxipirena	1808	1730
Etxeberria Eguzkitza	1976	1730
Etxeberritxokoa	1842	1692
Indartenea	1802	1714
Iroizin	1802	1730
Karobi)erreka	1989	1707
Lartaunmendi	1820	1730
Mariandresene	1802	1688
Putzuaundieta	1713	1669
Sasiko	1818	1702
Telleribekoa	1742	1697
Tolaretxea	1800	1693

Hala, Mariandreseneri buruzko lehenengo aipua 1802koa da txostenean, eta ez da udal-artxiboko erreferentziarik jasotzen; akta-liburuek, berriz, 1688tik dokumentatzen dute (A-1-6-1, 65 au.). Kasu berean dugu Telleribekoa. Txostenean bildutako lehenengo aipu dokumentala 1742koa da eta aktek, berriz, aitzindariak 45 urte atzera azaltzen dizkigute, 1697an, Paskoal Joanikotena “Tejería  de Iusso” delakoaren jabe moduan aipatzen denean  (A-1-9-2, 158 au.-at.); ez, hori bakarrik. Hurrengo hamarkadetan finkatzen da, 1713-1732 urte bitartean hemeretzi agertzen baita.

Deigarriagoa gerta daiteke Emetako Zelaiondoa leku-izena. Egiari zor, ez dirudi idatzietan anitz aldiz ageri denik. Txostenak aipu bakarra jasotzen du eta gure uzta ere, fruitu bakarrera mugatzen da. Edonola ere, kronologia aldetik ezin adierazgarriagoa da: Txostenak, udal-artxiboko iturriak erabiliz, 1881 urteko aipua biltzen zuen; udal-aktek, berriz, mende t’erdi luze lehenago agertzen digute, 1715eko azaroan, hain zuzen ere (A-1-17-1, 219 au.-224 au.).

Bestetik, txostenak jasotzen dituen lehenengo bi aipamenen artean jauzi handia dagoenean, udal-aktetan tarteko aipuak topatu ahal izan dira. Larrabururi dagozkion lehenengo bi aipuak 1499 eta 1706koak dira, baina aktetan 1682an topa daiteke (A1-4-2, 99 au.-at.). Txopokone, berriz, 1591tik dokumentatua dago, baina Txostenak ez du 1638 eta 1799 artean inolako aipurik eta aktetan, berriz, 1688an ageri zaigu (A-1-6-1, 59 at.). Zapatarieneri buruz bildutako datuak 1675an hasten dira txostenean. Horren arabera, udal artxiboari lotutako zaharrenak 1906koak dira, baina aktetan 1688tik ageri zaigu (A-1-6-1, 162 au.); hau da, udal-iturrietan beraietan uste zena baino 200 urte lehenagoko datuak gordetzen dira.

Aragintxone baserria beste kasu bat da. Toponimia ikerketak aipu bakarra dakar, 1693koa, Loiolako Santutetiko Artxibotik ateratakoa (egiaz “Araquinchoene” litzateke, “q”-rekin agertzen baita agrian). Guk erabili ditugun aktetan, aldiz, zortzi aldiz topatu dugu “Arakintxonea” aldaeraren bitartez: behin 1715ean, hirutan 1716 urtean eta aipu bakarrarekin 1722, 1728, 1729 eta 1730 urteetan (2).

            Halaber, badira Txostenean garai jakin batetik aurrera desagertu egiten diren toponimoak baina udal-aktek jarraipen handiagoa ematen dietenak. Hori da Agirrebekoa etxea: txostenak 1499-1578 epean bakarrik datatzen du, gehienak udal-artxibotik kanpoko erreferentzietan. Aktetan, berriz, 1728ko aipu bat dago (A-1-29-1, 391 au.).

4.- Adibiderik adierazgarriena: toponimo berriak

            Ezbairik gabe, agiriek eman dezaketen fruiturik adierazgarriena orain arte bildu gabeko izenak topatzea da. Toponimo berriei dagokienez, 100 inguru dokumenta ditzakegu orain arte burututako lanean. Dena den, izen ezagunekin gertatu bezala, behin baino gehiagotan zalantzak agerikoak dira, bilduta daudenekin antz handia dutelako: 1693an ageri den Lanbarren Alta eta Lanbarrengarate; 1664ko Laparregi izena eta 1883tik aurrera dokumentatutako Lapurdegi; Erbideko ataka eta Aierbide; Txokelu eta Zokolo, honakoak ahaztu gabe: Makaguene (1715) eta Makatzaga (1802); Marturanegi (1721) eta Martuzenegi (1804); Olataburu (1708) eta Olaburu (1818); Otetxo (1719) eta Oteitza (1692); Unzuzabaleta (1708) eta Urtxabaleta (1753); Urdandazabal (1718) eta Urdantxabaleta (1753); Urrimendi (1709)  eta Arroimendi (1614); Aldamarro (1702) eta Aldaerarri (1620).

            Zalantza horiek alde batera utzita, aurkitutako izen ezezagunen artean batzuk guztiz berriak dira, aldez aurretik bildutakoekin lotutarik ez dutenak: Auntzelai (1676), Altxarriko zudia [sic, zubia?] (1707), Altzosi (1730), Altzuandi (1691), Amabiaritzeta (1697), Arizmakurreta, Azkonartxulo (1731), Gainametzaga (1705 eta 1727), Kaparribia (1716), Lumeraiturri (1731), Mendoza edo Mendoitza (1682, 1699), Mikelazulo (1702), Mitxeltxara (1732), Mugartza (1705), Olabasoa (1674), Txasito (1672), Zeabuta (1686) eta Zubitegi (1688).

Toponimo berri bat: Lumeraiturri (1731)

“conceda su castaño que a derrivado el viento en el parage conzegil nombrado Lumera Yturri” (A-1-30-1, 82 au.-at.)

            Toponimo berri hauek izan dezaketen arazoetako bat, eta ez txikiena, beraien kokapena jakiteko garaian izan dezakegu, agiriak ematen digun informazioaren arabera zehatzagoa edo lausoagoa delako. Ez dira gutxi inolako mugarik gabe aipatzen direnak, Lumeraiturrirekin ikus daitekeen moduan (III Irudia). Gauzak askoz gehiago errazten dira mugakide dituzten elementuak aipatzen direnan. Hala, Anabuno (Arañaburu?), Zaldirin ondoan dagoela dakigu, 1688an egiten den aipamenari esker: “plantar (…) robles junto al puesto llamado Anabuno, junto a Zaldiri…” (A-1-6-1, 48 au.). Igeltsozuloeta, berriz, Beloaga gazteluaren parean dugu, 1682an aipatzen den moduan: “…partido de Ielsso Çuloeta, junto al castillo de Beloaga…” (A-1-4-2, 120 at.). Hamarkada pare bat beranduago, 1704an aipatzen den Iru-udareeta, berriz, Arizabalo etxearen barruti ondoan zegoen (A-1-12-1, 79 au.).

Halaber, batzuetan eremu, barruti, leku edo izaera geofisiko orokorra duten izenen aurrean gaude, baina batzuetan, beraien ezaugarri fisikoak agerikoak dira. Hor dugu Mendoitza, Apatxeri lotutako etxalde edo basetxea, 1682an: “…en el partido que se empieza desde los mojones de la casseria de Bordassar, y de la casseria de Apache, llamada Mendoyza, asta Urcabegañeta…” (A-1-4-2, 66 au.); Mikelegi, berriz, 1699an auzune moduan aipatzen da: “los vezinos y jente del barrio de Miquelegui” (A-1-10-1, 277 au.; 1699). Halaber, Oiartzungo meatzaritza jarduerara bideratutako toponimo berriak agertu dira, Matxinmeatze edo Matximeatzeta bezala, 1693an (A-.1-8-1, 25 au. eta 34 at.).

            Dena den, kokapenaren inguruko kontuetan toponimoak berak lagun gaitzake, bereziki izen berriaren erroa ezaguna zaigunean. Izan ere, terminoak ez dira zeharo arrotzak; badira orain arte bildutakoekin harreman zuzena edo oso estua dutenak.  Horren lekuko dira ondorengoak: Aldabeburu (1664), Añarreazpi (1716), Antsillets Goikoa (“Antsillas de Susos”; 1722), Arandaranzapi (1720), Arbelaizburu (1726), Bidamakuetazpikoa (1719), Bunoanditxokoeta (1676), Eguzkitzaiturri (1710), Ganboxerreka (1720), Igeltsozuloeta (1682), Ibarreazpi (1730), Iratzetxabaleta (1726), Insusaingo mauka (1705), Irudareeta (1704; Udarieta), Kausueberri (1718), Lezantzintxipi (1711), Magdalena zelai (1664), Magdalena erreka (1716); Mastebordaberri (1701) eta Sistiagagibel (1708).

Nahiz eta erro horiekin aldaera ugari jasota egon, udal-akten hustuketak beste forma berriak aditzera ematen ditu, orain arte topatu gabekoak. Gogorregi toponimoak adibide adierazgarrri bat osatzen du. Behin-betiko toponimia-txostenan sei kontzeptu eratorri daude: Gogorregi beraz gain, Gogorregiberri, Gogorregiko erreka, Gogorregiko kaskoa, Gogorregilepo eta Gogorregizoki. Bada udal-akten hustuketak beste bat gehitzeko aukera ematen du, 1720an agertzen den Gogorregiko Aldapa, hain zuzen ere (A-1-20-1, 225 au.-226 au.). Egoera bertsuan dago Juansendoko burkaitza leku-izena, 1723an dokumentatua (A-1-23-1, 171 au.-171 at.) eta XVI. mende amaieratik ageri diren Juansendo, Juansendoberri, Juansendoerrota eta Juansendomaldaren senidea; edota dago Suantzarekin lotuta dagoen Suantzako burua (1723).

Adibide deigarriagoa osatzen du “Iraurgiazpikoa” edo, hobe esanda, “Iraurgui de Yuso”  delakoak, 1728an datatua (A-1-27-1, 391 au.). Orain arte, izenaren familiak hainbat kide zituen: Iraurgiaundi, Irauriguandiko erreka, Iraurgigoikoa, Iraurgitxiki eta Iraurgizubi bezalakoak genituen. “Iraurgi” berri hori euskaraz Iraurgiazpikoa edo Iraurgibekoa moduan itzul dezakegu, aldez aurretik dokumentatua dagoen Iraurgigoikoarekin parez-pare jarriz. Alabaina, 1728 aipuak bestelako berri adierazgarria ematen digu, “Iraurgui de Yuso” horrek bestelako izen bat baitzuen, dagoeneko ezaguna zen Iraurgitxiki, hain zuzen ere (IV Irudia). Modu honetan, aldaera berri bat eta bere baliokidea zein den jakiteaz gain, bildutakoaren inguruan datu berria dugu, bere datazioa ia ehun urtean atzeratzeko modua ematen digularik; izan ere, orain arte Iraurgitxikiri lotutako lehenengo aipamena 1818ko zen.

IV Irudia: “Iraurgui de Yuso” edo Iraurgitxiki (1728)

“…concederle permiso para que los pueda cortar en el parexe nombrado Yraurguichiqui o Yraurgui de Yuso” (A-1-27-1, 391 au.).

Beste kasuetan, udal-akten bidez izen eratorriak erroa bera baino lehenago dokumentatzeko aukera izan dugu. Hala, Ordoko toponimioren hasierako aipuak orain arte 1752koak baziren, non eta udal-artxiboko dokumentazioan baina aktetatik kanpoko agirietan,udalbatzaren erabakien erregistroetan Ordokagaraikoa 1707 eta 1711an azaltzen zaigu (A-1-13-2, 180 au.-at.; A-1-15-2, 230 au.-at.). Ondorioz, pentsatzekoa da Ordoko toponimoaren bizitza, gutxienez, 1707ra atzeratu behar dela, momentuz urte hartako edo zaharragoa den aipamenik lortu ez badugu ere.

Ildo horretatik, aurkitutako aldaera berriak ez dira beti jatorrizkoaren eratorriak; aitzitik, erroa bera dira aktetan dakusaguna. Hala, Txostenean Txarrantxabekoa eta Txarrantxagoikoa (biak 1802 urtean), eta Txarrantxaberri, 1883an ikusten ditugun bitartean, 1688ko udal-aktetan Altzibarko plazan dagoen Txarrantxa basetxearen berri dugu. Pentsatzekoa da, ziurra ez bada ere, azken ondasun higiezin horretatik beste hiruak garatu izana. Beste horrenbeste gertatzen da Killiriku aldaerarekin. 1681ean bertako teilatua konpontzeko asmoa azaltzen den bitartean (“adrezo del tejado de Quilliniqu, propio de este Valle”; A-1-10, 114 au.), toponimia txostenean berari lotuta aldaera bakarra biltzen da, eta horren eratorria da: Killirikupe, hain zuzen ere; hori bai, Killiniku baino hainbat urte lehenago, 1664an.

            Ikuspegi interesgarri bat toponimo baliokideen ingurukoa da. Topatutako hainbat toponimo berri, ezagunak ziren beste batzuk izendatzeko erabiltzen zirenez, bataren zein bestearen historian sakontzeko aukera dugu (V-VI Irudiak). Ez dira oso ugariak, baina banaka batzuk ikusteko aukera dago. Lehen Iraurgi de Yuso eta Iraurgitxikiren artekoa aipatu dugun bezala, Mikelazulo leku-izena Galardibibeli dagokio, 1702ko agiri batean azaltzen den moduan: “yntentamos celebrar por la tarde la fiesta en el paraje llamado Miquelazulo o Galardiguibel”. Gainera, aipamen horrek Galardigibelen dokumentatze-lanari eragiten dio, azken hau 1826tik aurrera baitago dokumentatua. Ostobiarain izena, berriz, 1704rako San Esteban Arizti moduan ezagunagoa bihurtzen ari zen (“en el terminado de Ostouiarain, que oy llaman San Esteuan Aristi”) (3).

Toponimo berrien baliokideak: Mikelazulo-Galardigibel (1702) eta Ostobiarain-San Esteban Arizti (1704)

“…yntentamos celebrar por la tarde la fiesta en el paraje llamado Miquelazulo o Galardiguibel, por el buen zuzeso que tenga en todas las  guerras de toda la monarquía nuestro rey, Felipe Quinto” (A-1-11-2, 131 au.)	Mikelazulo-Galardigibel
“…para serrar [sic, cerrar] sierto puesto de la casería de Beringarate y le ay en el terminado de Ostouiarain, que oy llaman San Esteuan Aristi, que linda con la juridisción de dicha casería…” (A-1-12-1, 331 au.-at.)	Otsoviaran

5.- Hainbat datu argituz

Azkenik, ez genuke atal hau amaitu nahi, hainbat leku-izen ezberdinen arteko harremanari so egin gabe, toponimo desberdinak baino, termino beraren garapen historikoaren isla direlako. Lehenengo eta behin, Antonsaroe eta Antonsoro ditugu. Txostenean, lehenengoaren bizitza, gutxienez XVII. mendearen azken laurdenean hasten dena, 1810 amaitzen da; bigarrenaren estreineko agerpena, aldiz, 1821 urtekoa dugu. Ezaguna da sarobeen desagerpen prozesuak kontzeptuaren galera edo, hobe esanda, eraldaketa dakarrela. Askotan “saro(b)e/saroi” hitza duten leku ugari “soro” bihurtu dira, garai horretan sarobea galduta zegoelako eta jendeari arrotza zitzaion kontua zenez, “soro” ipiniko zen. Eta bi leku-izen horien kasuan beste horrenbeste gertatu zela ematen du. Momentuz, udal-aktetan Antonsaroeri buruz 15 aipamen 1693-1725 artean topatzea, hori pentsatzera garamatza.

            Bigarren adibidea Felluar aldaera dugu, aktetan 1711ko maiatzean aipatzen dena (A-1-15-2, 133 au.-at.). Txostenak ere aldaera hori biltzen du, lehenengo aipua 1670 urteraino atzeratuz. Bertan ageri denez, kontzeptua Feloagazarrari lotzen zaio. Gure ustetan, baina, “Felluar” aldaera horren atzetik Fellibar legoke. Lehen aldaera Idisorekin batera ageri da, eremu batean zein bestean ezarritako mintegiei lotuta; eta ildo honetatik, Fellibar eta Idiso ere elkarrekin azaltzen dira, 1700, 1702 eta 1709 urteetan, kasu. Baina ez hori bakarrik, “Felluar” aldaera horrekin zerikusia duten beste batzuk aurkitu dira, eta era berean, horiek ere Fellibar-era garamatzate. Batetik, 1723ko ekainaren 19ko udalbatzarrean (A-1-23-1, 173 au.-at.), Txaradi, Saroe eta Fellubar barrutietan izandako suteen berri ematen da. Bestetik, eta sute horien ildo beretik, Pellubar forma dugu 1723ko apirilaren 1ean (A-1-23-1, 95 u.-at.).

Batzuetan, aipu zaharrago edo ugariagoak topatzeak, lekuen interpretazioaren gaineko zalantzak argitu ditzake. “Epertieta”-ren kasua izan daiteke hori. Toponimia Liburuan (127 orr.) aldaera hori zalantzazkotzat hartua da, “oso gutxi dokumentatua” dagoela adieraziz; Txostenean bilaketa egiten badugu, lehenengo aipua 1940koa dela ikusiko dugu. Egoera honen aurrean, izenaren balizko aldaera normalizatu bezala “Epertegieta” proposatu da. Udal-aktetan topatutako datuekin, hipotesi hori berresteko modua dagoela uste dugu, izan ere, Epertegieta aldaera hiru aldiz dokumentatua dugu 1699 eta.1708 urteetan, bertako hainbat haritz atera eta zenbait gaztain-landare sartzeko eskaerei esker (A-1-10-1, 299 folioa eta A-1-14-1, 35 eta 297 folioak).

Iago Irixoa Cortes

***

OHARRAK

(1) GOIKOETXEA LÓPEZ, I.; eta LEKUONA ANTZIZAR, I.: Oiartzungo toponimia. Oiartzun: Oiartzungo Udala, 2007; eta IKERMAP: Oiartzungo toponimiaren ikerketa orokorra. Behin-betiko txostena, 2007 (argitaragabea). Eskerrak eman nahi dizkiegu Koro Pascual artxibo-teknikariari eta Aitziber Arnaiz euskara-teknikariari, bigarren txosten horren kopia helarazteagatik.

(2) Gainera, bere inguruan beste datu interesgarri bat aipa dezakegu. Txostenak Aragintxone etxe hori Juanaberria izenekoarekin lotzen duen heinean, 1716ko apirilaren 29an ematen zaion beste izena Juanagartziene da; txostenean dokumentatzen ez den aldaera. Ikus A-1-17-2, 120 au.-at. eta 121 au. folioak).

(3) Ordezkapen prozesu hau, ordea, ez omen zen horren berria, 20 urte luze lehenago, 1681ean, San Esteban Arizti bi aldiz agertzen zaigulako (A-1-10, 34 au. eta 83 at.)

Anitz alditan entzun izan dugu Historia errepikatzen diren prozesu eta gertakarien bilduma dela, edota bere ezagutzak aurretik egindako akatsak ez errepikatzeko aukera ematen digula. Modu honetan, aspaldiko agirietan zehar buelta txikia ematea interesgarria izaten da, egun bizi ditugun egoerak, edo antzekoak, beste garai batzuetan eman zirela ikusteko parada ematen baitigu.

Hiru urte eta erdi besterik ez dira gobernu onerako autoen inguruan hitz egin genuela, elkarbizitza hobe baterako indarrean zeuden tokian tokiko xedapenei buruz, hain zuzen ere. Orduko hartan kera-dei edo etxeratze-aginduak ere aipatu genituen, horiek “bitxikeriatzat” joz, zeharo deigarria eta arrotza egin baitzitzaigun. Gaur egun, aldiz, “bitxikeria” izaera hori zeharo zaharkitua geratu da eta kera-deia gure egunerokoaren zati bihurtu da. Egoera hau profitatuz, duela hiruzpalau mende emandako egoeran sakondu nahi izan dugu, gaurkoarekin zenbait parekotasun topa baitaitezke.

1. Jokabide aproposak eta ordena publikoa bermatu nahian

Antzin Erregimeneko Oiartzunen, Gipuzkoan bezala, udal-hauteskundeak urtero ospatzen ziren. Udalbatza berriak bere jarduna “Gobernu Onerako Auto” delakoekin hasten zuen. Hauteskundeak Eguberrien ondorengo egunean ospatzen ziren, abenduaren 26an, eta, ondoren, gobernu berriaren lehenengo batzarrak, Gabon Zahar egunez edo Urte Berri aldera ospatutakoak, auto horiek adosten zituen.

Halako xedapenek araudi bat osatzen zuten. Ez ziren erregeak berretsitako ordenantza-multzo zabal bat, baina behin-behinean azaltzen ziren arazoei, edo egunerokotasunak agerian utzitakoei erantzuna emateko modu aproposa ziren. Hainbatetan, herria arautzen zuten ordenantzen bildumak uzten zituzten hutsuneen betelana egin zuten. XVII. menderako herriko bizitza arautzeko oso ohiko tresna bihurtu ziren. Xedapen-multzo labur edo luzeagoak osatuz, gobernu onerako autoetan azaldutakoak urtetik urtera errepikatzen ziren kontuak ziren lerrorik nagusienetan, tarteka-marteka aldaketaren bat sartuz edo berriak txertatuz. Bertan jorratutako gaiak aniztasun handia izan zezaketen, baina funtsean ideia bera zegoen: komunitatearen bizikidetza lasaia, ordena publikoa eta jokamolde aproposak bermatzea. Arauetako hainbatek ohitura duin eta portaera onen aldeko neurriak bilatzen zituzten, erlijio, ohore edo pertsonaren aurkako delituak ekiditeko asmoz, eta horretarako zenbait portaera kontrolatu, bideratu edo zuzendu nahi izan ziren (1).

Udalbatza berriak plazaratutako agindu hauek lehenengo akta liburuetatik ditugu, 1658tik. Aurreko urteetan halakorik plazaratu zen ala ez, ez dakigu, baina bizitza arautzeko garaian Oiartzunek bazuela aurrekari nabarmenik zuela aitortu behar dugu, 1501eko ordenantzak, hain zuzen ere. Arau-bilduma luze eta zehatz horretako zenbait gai gobernu onerako autoetan azalduko dira, beren horretan edo aldaketa batzuekin.

Orain bezala, orduko hartan talde izaera sustatzeko edo herritarren arteko loturak areagotzeko gune bat taberna eta ostatuek osatzen zuten. Hortaz, gizartearen portaera zuzenak bermatzeko udalbatzak aditzera ematen zituen arau horietan, tabernak interes eta kezka gai ziren. Horien inguruan adostutako arauren artean, 2020tik hona horren barneratua dagoen kera-dei edo etxeratze-agindua dugu. Ideia bat izateko, har dezagun 1713ko urtarrileko testu bat:

“Bailara honetako auzo eta biztanleak, eta bereziki morroi-lanetan eta gurasoen ardurapean daudenak, sagardoa eta pattarra saltzen diren taberna, ostatu eta lekuetatik beraien etxetara bil daitezela, hau da, udan gaueko bederatzitarako eta neguan zortzitarako, beloizko bi dukaten (…) eta zortzi eguneko kartzelaldiaren zigorpean, horretarako, kera-kanpaia ohikoa den moduan joko delarik”[1].

Aldeak alde, 1713ko adibide horrek eta gaur bizi dugun egoerak antzekotasun handiak dituzte. Hasteko, erakundeek bi garaietan tabernak begiz jota zituztelako.

2. Tabernak, jopuntuan

Tabernei lotutako lehenengo xedapenetan alkohola baino, beste jardun bat zen bereziki arriskutsutzat jotzen zena: jokoa. Eskola-kirolarekin batera joko-aretoak ireki diren neurri ulergaitz (edo gizarte-kontrolaren ondotik oso ulerkorra den) baten ondoan, Oiartzungo udalbatzak oso argi zuen; aspalditik, gainera. Lehen aipatu ditugun 1501eko ordenantzek, XVI. mendeko erregearen arauekin batera, jokoa arautzen saiatu ziren. Mende eta erdi beranduago, arazoak bere horretan zirauen du, 1658ko urtarrilean udalbatzak adostutako neurria aintzat hartzen badugu. Orduko hartan, tabernetan zeuden pertsonei kartak jai-egunetan eta arratsaldeko zazpitatik aurrera banatzea debekatu zen: “Que las taberneras no alteren el preçio del bino a más de lo que está rematado y que no den naipes a los que asisten en sus casas después de las siete de la noche y los días de fiesta asta acabar los dibinos ofiçios” (A-1-1, 1 au.-2 at.). Une horretatik aurrera, neurria etengabe errepikatzen joan zen.

Erabaki horrek ez zuen orain jorratzen ari garen etxeratze-aginduaren aipamen zuzenik, baina lerro artean, eta hurrengo hamarkadetako datuak aintzat hartuta, halakorik ez bazegoen, horretarako oinarriak jarri zituen behintzat. Hala, arratsaldeko 19:00etan Bailarako biztanle eta auzo guztiek beraien etxeetan bilduta egon behar zutenaren aipamenik egiten ez bazen ere, tabernek ordurako itxi behar zuten; eta tabernen itxialdiak kera-deiarekin lotura zuzena izan zuela aintzat hartzen badugu, etxeratze-agindua oren horretan ezarri zela pentsatzea zilegi da.

Zehaztapen interesgarri bat sartu zen 1664ko urtarrilaren 18an (A-1-1-2, 3 au.-5 at., 5. foliazioa). Lehenengo informazio esanguratsua data da, ez baitzen urte hasierako bileraren baitan adostutakoa neurri bat, pixka bat berandu hartutakoa baizik. Ondorioz, arazo berriren bati erantzuna emateko xedapena dirudi. Bigarren kontu azpimarragarria ordutegiarekin zerikusia du, malgutu egin baitzuen, arratsaldeko 19:00etatik 20:00etara atzeratuz.: “no den naypes desde las ocho de la noche en adelante”. Horrek, etxeratzeko orenaren baitan nolabaiteko eztabaidak izan zirela isla dezake, jendea ez zegoela ordura arte indarrean ezarritakoarekin guztiz ados. Hala, hori atzeratuz, jendearen haserrea apalduko zen.

Hasierako urte hauetan neurriak beren horretan mantendu ziren, eta taberna zen gobernu onerako autoen protagonista nagusietako bat. Alkoholaren kontsumoa baino, jokoa zen mandatarien buruan zegoena. Ordutegi kontuei dagokienez, tabernen jardunari estuki lotua zeuden, etxeratze-agindu orokor bati aipamenik egin gabe. Hala, tabernari eta ostalari lanetan ziharduten emakume zein gizonezkoei zuzendu zitzaien neurririk errepikatuena, kera-deiaren ondoren bertan zeudenei naipeak emateko debekua izan zen. Horrez gain, ezin zuten inor hartu, are gutxiago sozialki arriskutsuak izan zitezkeenak. Estatu Batuetan bageunde bezala, debekatuta zegoen errege-xedapenek jazarritako armak soinean eramatea, bereziki etxeratze-aginduaren ondoren, eta ostalari eta tabernariei halakorik zutenak hartzea debekatu zitzaien. Hala ikus daiteke 1677, 1680 eta 1682 urteetan (A-1-3-2, f. g.; A-1-4-1, 1 au.-3 at.; eta A-1-4-2, 3 au.-4 at.).

Baina luze jo gabe gauzak aldatzen hasi ziren, kontrola areagotuz. Ziurrenik aurreko urteetan argitara emandako xedapenek ez zuten uste bezain erantzun onik izan eta, ondorioz, kera-deiari lotutako erabakia sartzen hasi ziren urte hasierako xedapen-multzo horretan. Lehenengo aldiz 1674ko urtarrilaren 1ean dugu (A-1-2-2, 9 au.). Esan bezala, aldez aurretik sartua zegoelakoan gaude, nahiz eta tabernen jardunarekin lotuta bakarrik azaldu. Orduko hartan, ordea, etxera biltzeko aginduaren baitan zehaztapen batzuk gehitu ziren:

“Bailara honetan sortutakoak zein bertako auzoak eta biztanleak beraien etxeetara bil daitezela, Pazkora arteko epean gaueko zortzitan eta hemendik aurrera bederatzi eta erdietan, horretarako kanpai nagusia hamabi aldiz joko delarik, geldialdi moduan, beloizko bi dukaten eta zortzi eguneko kartzelaldiaren zigorpean”.

Azken finean, tabernarien erantzukizunaz gain, bezeroena beraiena zegoen. Horditzea ez zen bentariaren errua, edaten zuenarena baizik. Hori dela eta, 1680tik aurrera, kera-deiari lotutako neurriak bi multzotan bereiztuko dira lerrorik nagusienetan. Batetik, ostatu eta tabernen jarduera mugatzen zuten neurriak izango ditugu, alkohola eta joko banaketari eta jendea hartzeari lotutakoak. Bestetik, etxeratze-agindurako dei orokorra azalduko da, Bailarako biztanle eta auzo guztiei zuzendutakoa.

Irudiaren oharra: Kera-dei edo Etxeratze-aginduaren lehen aipamena (1674): “Que se recojan todos los naturales, vecinos y moradores d’este dicho valle para sus casas a las ocho de la noche asta la Pascua de Resurrezión y de ay adelante a las nueue y media para cuio efecto se tocará doze veces la campana maior que seruirá de quieta, pena de dos ducados de vellón y ocho días de cárzel”.

            Ezkilek ordua ematerakoan, jende guztiak tabernak utzi eta etxeetara joan behar zuen. Esan gabe doa biltze hau isil-isilik egin behar zela, inolako zalapartarik gabe. Alkoholaren eraginak, neurrien haserreak edo dena delakoak, ordea, isiltasun hori zail egiten zuen. Garai hartan ez zegoen gurutzatzeko edukiontzirik, baina baziren zarata atera edo giroa berotzeko bestelako trenak. Hasteko, betidanik eskura izan duguna: ahotsa. Modu honetan, gauez oihukatzea debekatu egin zen. Bigarrenik, baziren bestelako protagonista batzuk: danborjole eta dabolinjole edo txistulariak.

            Arau nagusi gisa, elizkizun garaitan ez jotzea debekatzen zitzaien, baina izan ziren Abemaria garaitan, iluntzean, beraien jarduna galarazi zuten mandatuak. Aurrekariak 1682 urtean ditugu, baina orduan, gero ikusiko dugunez, ingurumari jakin bati lotuak zeuden. Gerora, debekua urte guztira zabaldu zela ematen du eta 1698ko abenduaren 31n, Abemarien ondoren eta meza garaitan jotzea galarazi zitzaien, bi dukat eta zortzi eguneko kartzela-zigorpean: “que después de las Abemarías ni en tiempo de los dibinos ofiçios los tanboriles no tañan y zesen, so pena de dos ducados y ocho días de cárcel a los tamboriles” (A-1-10-1, 3 at.) (2).

            Neurri hauek guztiak ez ziren berehalakoan eman, arazoak sortzen joan ziren heinean baizik. Agiriek zenbait berrikuntza, aldaketa edo zuzenketaren berri ematen digute, tartean, eta gure egungo egoeran arrotza ez dena, ordutegiarena.

3. Ordutegi aldaketa

Garaiko gizartean indarrean zegoen egutegiak, orain darabilgunaren berdina bazen ere, bestelako ardatz batzuk zituen. Erlijioa (kanpai-hotsak tartean) eta urtaroak ziren urtea banatzen zutenak eta hala ikus dezakegu kera-deiaren kasuan ere. Hainbatetan urtaroen araberako bi multzo azalduko zaizkigu: Udako egutegia eta Negukoa. Beste batzuetan, berriz, erlijioa izango da ildoa goldatuko duena. Kasu honetan, mugarria Pazko eguna edo garaia dugu. Jakina denez, Pazkoa egutegi kristau-katolikoaren araberako sasoia da, ilargi-zikloaren araberakoa; zehazki, udaberriko ekinozioaren ondoren ematen den lehen ilargi-betearen aurreneko igandea da Pazko eguna. Ondorioz, ez du data finkorik, ilargiaren faseek martxo amaieratik apirila amaiera artean mugitzen baitute. Garai horretan egunak dezente luzatzen dira eta, beraz, udazken-neguko iluntasunetik aterata, egunaren argiaz gozatzeko aukera gehiago daude. Oiartzunen, Pazkoa aipatzen denean ez da bestelako datarik adierazten, urtaroetan ez bezala. Dena den, badakigu ospakizun hori ardatz hartzen zuten bestelako kontuek San Migel eguna zutela beste muturrean, udazkena zetorrenean, gutxi gorabehera.

Bi multzo horiek finkatzen zuten etxeratze-agindua, ordutegia bata eta bestearen arabera moldatuz. Kera-dei orokorraren aipamen zehatza agertzean, 1674 urrun horretan, etxeratze agindua 20:00etan ezarri zen Pazko egun arte, hots, udazken-neguan, eta hortik aurrera, udako ordutegian, 21:30ean. Gerora, 1705ean egutegia finkatu zenean, aldaketa txiki bat emango da. Negukoak bere horretan jarraituko duen bitartean, udakoa oren erdi atzeratuko da, 21:00etan jarriz. Gobernantza partekaturik ez zegoenez, herri bakoitzeko udal-ordezkariek hori aldatzeko aukera zuten. Hori, ordea, ez zen ordutegian eman zen aldaketa bakarra izan (Taula).

Taula: Kera-dei edo etxeratze-aginduetako ordutegiak (1658-1732) (*)

Urtea	Negua	Uda
1658-1662	19:00 (tabernen itxiera)	19:00 (?)
1665-1672	20:00 (tabernen itxiera)	20:00 (?)
1674-1683	20:00	21:30
1686	18:00 (morroiak) 20:00 (auzoak)	20:00 (morroiak) 21:30 (auzoak)
1688	19:00 (morroiak eta semeak) 20:00 (auzoak)	20:00 (morroiak eta semeak) 21:30 (auzoak)
1691	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1692	19:00 (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	20:00 (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1693	20	21
1694	19:00 (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	20:00 (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1695	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1696	20:00	21:00
1697	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)	Abemaria (morroiak eta semeak) Kera-deia (auzoak)
1699-1701	Kera-deia (guztiak)	20:00? (morroiak) Kera-deia (auzoak)
1702	Abemaria (neska-mutilak) Kera-deia (guztiak)	Abemaria (neska-mutilak) 20:00? (morroiak) Kera-deia (auzoak)
1704	Kera-deia (guztiak)	20:00? (morroiak) Kera-deia (auzoak)
1705-1732	20:00 (=kera-deia) (guztiak)	21:00 (=kera-deia) (guztiak)

(*) Taulari lotutako oharra: Abenduaren 30 edo 31n emandako aginduak hurrengo urtekotzak hartu ditugu, urte politikoa abenduaren 26an hasten bitzen. Bestalde, 1693 eta 1696an morroi eta mutilei aipamena egiten zaie, baina inolako ordutegi propiorik gabe.

Aipatu dugun moduan, Etxeratze-aginduaren aipu zehatza izan aurretiko garaian, hau da, 1658-1672 artean, orenaren kontuak taberna giroari lotuta zeuden. Ordutegiaren aipamena tabernan naiperik ez banatzeko aginduetan azalduko zaigu. 1658ko urtarrilaren 1ean, debeku hori arratsaldeko 19:00etatik aurrera ezarri zen. Arau honek hainbat urtez indarrean jarraitu zuen. Hala aditzera ematen dute 1660 eta 1661eko kasuek, non, muga, “ilundu ondoren” (“después de anocheçido”) jartzen baizuten, hots, Abemaria garaitan. Garai horretako agirietan (eta taulan) azaltzen denez, Abemaria iluntzeko 19:00etan zegoen ezarrita, bai behintzat, neguari dagokionean. Baina, nonbait, hasierako ordutegi hau eskasa iruditu zitzaien Oiartzungo agintariei, eta 1670eko hamarkada erdialdean gehiago zabaldu zuten, aurreko paragrafo batean ikusi dugun moduan.

Aldaketa hauez gain, oso interesgarria da ordutegiak zuen isla soziala. Urte batzuetan gizatalde desberdinen arabera antolatua zegoen. Hasiera batean, 1686-1704 artean, morroiak eta gurasoen agintepean zeuden mutilek ordutegi murriztuagoa izan zuen. Lerrorik nagusienetan nagusiek baino ordubete lehenago bildu behar ziren etxera, Abemaria garaian. Bestela esanda, kera-dei nagusia 20:00 eta 21:00etan (edo 21:30ean) zen bitartean, morroiek eta gazteek udan 19:00etan egon behar zuten etxean eta neguan, berriz, 20:00etan.

Horrez gain, izan zen bestelako moldaketa eta gorabeherarik. Lehenengo aldaketa 1686-1688 artean dugu. Ordura arte morroien neguko ordutegia 18:00etan ezarrita zegoen eta urte horietan 19:00etara luzatu zen, hori egiteko arrazoiak ezezagunak zaizkigularik. Beranduago, 1693 eta 1696ko ekitaldietan, nahiz eta morroi eta mutilak kera-dei agindu orokorrean aparte aipatu, aipamen horrek ez zuen ordutegiaren aldetik ageriko desberdintasunik ekarri, hau da, etxeratzeko garaia guztientzako berdina zela ematen du: “Que todos los vecinos y moradores de este dicho Valle, de qualquiera calidad que sean, y especialmente los mozos que siruen a sus amos y los que estubieren deuajo de la patria potestad, se recojan a sus casas, a sauer, de ybierno para las ocho oras de la noche y de berano para las nuebe, y en esta oras se dará la queda, pena de dos ducados y ocho días de cárcel por cada bez”  (A-1-8-1, 2 au.; 1693ko urtarrilak 1).

Alabaina, bi aipamen horiek kenduta, lerrorik nagusienetan morroiek ordubete lehenago etxeratu behar zuten, eta hala izan zen 1698ko abendura arte. Orduko agintaldian beraien ordutegia beste biztanleek zutenarekin parekatu zen, esparru horretan nolabaiteko mugarria finkatuz. Horren lekuko ditugu handik gutxira, 1699ko abenduan, edota hamar urte beranduago, 1711n, adierazitakoak:

“Atento sus merçedes han considerado que de la yntroduzión y rigurosso precepto que obserbaban en otros años de las multas con pretesto de la queda se an experimentado muchas ynquietudes entre los vezinos nobles de él, y con el deseo de conserbar el pueblo en paz y quietud conforme el decreto del ayuntamiento general echo el año pasado de nobenta y ocho declarando cómo se auía de entender dicho precepto de la queda y comforme las leyes del reyno, hordenan y mandan sus mercedes que los mozos que están a soldada y los que están debajo de la patria potestad se recojan para la ora de la queda en el ybierno [sic] y en berano, como se obserbaba antes”.

            Kera-deiaren aitzakiapean ezarritako isunek sortutako hika-mika horien arrasto dokumental agerikorik ez dugu topatu, baina beste zantzu batzuk badira, urte eta erdi lehenagokoak. Oiartzungo udalbatzak bikarioari idatzi bat zuzendu zion 1697ko ekainaren batean, hainbat erabaki elizan aditzera eman zitzan. Horien artean etxeratze-aginduari lotutako bat zegoen. Agidanez, kanpaiek etxera joateko deia ematen zutenean, auzune batekoak besteetara zihoazen, taberna, ostatu edo lekuren bat irekita aurkitzeko itxaropenaz. Honek arazo eta kalapitak sortzen omen zituen (“ocasiones y desórdenes en la república”) eta hori saiheste aldera, emakume-tabernariei gogorarazten zitzaien kera-deitik kanpo ezin zutela ez jenderik onartu, ezta bertaratzen zirenei ardo eta sagardorik saldu ere (A-1-9-2, 176 au.).

            Arazo horiek 1698 amaieran morroiei ordutegi malguago bat ematearen oinarrian zeuden ala ez, ez dakigu. Agian, agintariek, eragozpenak ordutegi malguago batekin konponduko zirelakoan zeuden. Edonola ere, argi dago morroi eta mutilen taldeak zaintza edo ardura berezi bat ekarri zuela. Urte batzuetan kera-dei agindua morroiei berariaz zuzendu zitzaien eta ez Bailarako biztanleei, 1707, 1708 eta 1709ko urtarrilean ikus daitekeen moduan. Dena den, kasu hauetan ere 20:00 eta 21:00etako ordutegiak guztientzako berdina zela ulertu behar dugu, bentariei ordu horretatik aurrera edaririk ematea debekatu baitzieten. Horrez gain, bertan zeudenak kaleratu behar zituzten eta eragozpenen bat izanez gero, tabernariek udalbatzari arazoaren berri eman behar zioten, tentsiogune izaten jarraitzen zutela islatuz: “que las taberneras después de la dicha queda no admitan a ninguna persona en sus tabernas (…) y si se les resistieren en no querer salir, den quenta a los señores del gobierno” (A-1-14-2, 6 au.).

Edonola ere, eta arazoak arazo, 1705etik aurrera guztiek ordutegi bera izan zuten: neguan 20:00etan eta udan 21:00etan.

4. Eramateko edaria

            Ikusten ari garenez, kera-deiak eta tabernek lotura estua izan zuten. Halako guneetan iluntzean ematen zen giroa nolabait zuzendu edo txukundu nahi zen, ostalari, bentari edo tabernarien lana zorrozki zainduz. Alabaina, muga hauetatik harago, profesional horiek bazuten negozioarekin jarraitzeko aukerarik eta, horrek ere, egungo egoerarekin parekotasunak isla ditzake.

Lerrorik nagusienetan, tabernari lanetan ziharduten gizon zein emakumeek, kera-deiaren ondoren ardoa eta sagardoa saltzea debekatua zuten. Garai hartan, ordea, bazegoen arima pizten zuen hirugarren likido bat: pattarra. Honekin beste biekin lortutako debeku bera burutzen saiatu ziren Oiartzungo agintariak, 1693 urtarrilean, adibidez (A-1-8-2, 1 au.-at.). Baina handik urtebetera pattarraren salmenta hau baimendu zen, baldintza bakarrarekin: saltzen zen pattar hori, erosleak bere etxean edateko izan behar zuen; “eramateko edaria” formularen aitzindari argia dugu. Zaharrak berri, beste behin ere. Gainera, garai hartan (eta duela zenbait hamarkada arte) plastikorik ez zegoen, gauza berrien ekoizpena askoz motelagoa zen eta, ondorioz, gauzak konpondu beharra oso agerikoa zen. Ondorioz, bezero bakoitza bere etxetik joango zen bere pitxer, edalontzi, zahato edo larruekin eta, agian, baita ura eta esnetarako erabiltzen ziren suilekin ere, ontzi horietan guztietan pattarra etxean edo etxera bidean edateko asmoz.

Edarien eramangarriak hainbat urtez iraun zuen, 1694-1699 artean dokumentatua dugularik. Alabaina, azken urte horren amaieran debekua berriz sartu zen eta geroztik “etxera eramateko” zerbitzu hori desagertu zela ematen du. Salbuespena, eta edari guztiei zabalduta, 1715ean dugu, non, ardo, sagardo eta pattarra banatzen duten emakume-tabernariei, kera-deiak jo ondoren halako elikagairik inori ez ematea agintzen zitzaien, beraien etxeetarako eskatzen zutenei izan ezik (2. irudia).

Irudiaren oharra: Edari eramangarrrien aitzindariak (1715): “…dicha pena, se les manda a las taberneras de vino y sidra y aguardiente que después de dada la queda no den ninguno de estos alimentos a ninguna persona si no es a los que piden pa[ra] sus casas” (A-1-17-1, 4 au.-at.).

Beste hainbatetan bezala, udal-aktek ez digute aldaketa hauen zergatiaren ageriko arrazorik ematen. Agian baimena eman izana debeku zorrotz bat baino okerragoa suertatu zen. Azken finean, tabernariek ahalik eta negozio onena egiteko prest egonen ziren eta udalbatzaren erabakiek sal zitekeen likido kopuruaren inguruan ageriko aipamenik egiten ez zutenez, ahal zuten gehiena (eta salneurririk garestienean) salduko zuten, etxean horditzeko arriskua areagotuz.

5. Morroi eta gazteak, errudun nagusiak baina ez bakarrak

Aurreko lerroetan aditzera eman dugun ideia nagusietako bat kera-deiaren oinarrian tabernak zeudela izan da. Modu berean, leku horiek bi aldeko txanpona zirela ikusi dugu: alde batetik, tabernari, ostalari eta bentarien ardura zegoen; bestetik, bezeroen erantzukizuna. Hirugarrenik, etxeratze-aginduetan gizarte-taldeek zuten garrantziaz aritu gara. Eta azken hau da, hain zuzen ere, gaurkotasuna duen beste kontu batera garamatzana.

Ikusitakoaren arabera, agintariek argi zuten gobernatzen zailagoa zen gizarte-azienda zeinek osatzen zuen: morroiak, soldatapeko gazteak eta nerabeak, bai mutilak zein neskatoak. Beraien aipamen hutsak azterketa sakonago bat mereziko luke, halako lanetan zebiltzanek Antzin Erregimeneko Oiartzunen zuten papera aztertzeko. Gure lerro hauei dagokienez, agiriek “mozo” hitza darabilte ia etengabean. Horrek esan nahi du gizonezko gazteen aurrean gaudela, nerabeak bereziki. Horiei, gurasoen ardurapean zeuden semeak batu behar dizkiegu, beraiekin batera aipatuak izaten baitira.

Aurreko garaietan heldutasuna edo, hobe esanda, helduen mundura gu baino askoz azkarrago ailegatzen ziren gazteak, baina egun bezala, hormonak dantzan zebiltzan; eta horri alkohola, jokoa, gaua, taberna, jai eta gau giroa batzen badiegu, berehala uler dezakegu agintarien kezka. Are gehiago garai hartako gizartean indarkeria, ohorearen defentsa eta armak soinean eramatea ondo barneratuak zeudenean.

Soldatapeko morroien aipuak 1660 eta 1661ean ikus badaitezke ere (“no den naypez a los que asisten en sus casas después de anocheçido ni den a los criados que estuuieren a soldada”), hurrengo urteetan isiltasuna da nagusi; ez dira 1676ko abenduaren 31 arte azalduko. Orduko hartan jokoa galarazteko agindu orokorra zabaldu zen, ostalariei 20:00etatik aurrera naipeak banatzea debekatuz. Alabaina, ondoren xedapen zehatz bat etorri zen, mutil eta soldatapeko morroiei naipeak inoizko garaitan ez emateko adieraziz: “que los taberneros ni mesoneros no den en ningún tiempo naipes a mozos y criados que están a soldada” (A-1-3-1, 7 au.).

Argi dago talde honek agintariek artega zituela, ordutegi goiztiarrago bat izateak ondo islatzen duen moduan. Baina beraiez aparte bazeuden Bailarako gobernuan kezka pizten zuen bestelako gizatalderik. Horien artean neska gazteak ditugu, beraiei propio zuzendutako etxeratze-aginduak 1698-1701 epean dokumentatu daitezkeelarik. Beraiek ere Abemaria garaian joan behar zuten etxera, edo 1698ko abenduan zioten moduan: “que de noches, después de las Abemarías, asta el tiempo de la queda, se retiren tanbién las mozas a sus casas” (A-1-10-1, 4 at.). Handik urte gutxira, 1701eko abenduan, aldiz, agindu bera neska-mutilei zabaldu zitzaien: “Que de noches, después de las Abemarías hasta el tiempo de la queda, se retiren también los mozos y mozas a sus casas” (A-1-11-2, 3 at.). Antza denez, azken talde honek morroiena baino muga handiagoak zituen.

            Dena den, errua ez zuten gazteek bakarrik. Neskatoei agindua modu zuzenean lehenengo aldiz eman zitzaienean, 1698ko abenduaren 31n, gazte edo nerabeen kasuaz harago, beste errealitate sozial bat geratu zen agerian. Egun hartako aginduak, ordutik aurrera ohikoa bihurtuko zenak, ezin argiago uzten zuen: kera-deiaren ondotik etxera joateko betebeharra morroiei eta beraien gurasoekin bizi ziren mutilei ematen bazitzaien ere, horretan ezkondutako gizonek eta agureek izan zezaketen eragina ere agerian uzten zen. Hala, azken horiei mutilekin traturik izatea debekatzen zitzaien: “que los hombres casados y ancianos de noche en tauernas ni en otras partes no tomen conuersasión de juego ni otro con los mozos ni de los que están a soldada so la misma pena y ocho días de cárcel” (A-1-10-1, 2 au.-6 at.).

            Azken finean, adin guztietakoak ziren komunitate oiartzuarraren partaide, bai egunerokoan baina baita egun seinalatuetan ere. Jairik nagusienak gerturatzean, mozorrotzeko ohiturak anitz zorigaizto, haserre, zarata, liskar eta etsaitasunei leku egiten zien. Traza larria hartu zuten 1682ko San Joan, San Martzial eta San Pedro jaiek, hildako eta guzti (ikus Oiartzun jai giroan eta Xanixtebanak, 2020, 29-32 orr.). Hori dela eta, urte horretako irailean, eta etorkizuneko arazoak ekidite aldera hartu ziren neurrien artean, kera-deiaren ondoren, hau da, 21:00etatik aurrera, dantzak eta txistularien jarduna galaraziz (A-1-4-2, 174 au.-176 at.).

Testuinguru edo gertakari jakin batzuek ere eragina izan zuen etxeratze-aginduen arautzean. Horietako bat lapurretak ditugu. Kera-deia Bailarakoen segurtasuna mantentzeko luzatzen zen, baina baita lapurretak saihesteko ere. Hala, 1695 urtearen amaieran Elizgibel aldeko elizako atea zulatu izanaren ondorioz, etxeratze agindua jo ondoren bertatik ibiltzea debekatu zen (A-1-8-3, 208 au.-at.).

Beste esparru batek gerrarekin zerikusia du. Alde batetik, Aro Berria gerraz betetako garaia izanik, Bailaran soldaduen presentzia behin baino gehiagotan eman zelako. Bestetik, Frantzia eta Espainiako Kororen arteko harreman politikoek bateko zein besteko seme-alaben ezkontzak ekarri zituelako eta horren ondorioz, errege-segizioa Bailaratik pasa zelako, Luis I.aren alargun Luisa Elisabet Orleanskoa  1725ean Frantziara itzuli zenean bezala.

Jakina da soldaduen egonaldiak ez zeudela oso ondo ikusiak, ez beraien portaeragatik, ezta herrietako gobernuburu, auzo eta biztanleei zekarzkieketen ondorio eta eskortzu ekonomiko handiengatik ere. Beraz, 1726ko abuztuan Iruñeatik zetozen bost konpainia Bailaran kuartelaratu behar zirela jakiteak, neurri adierazgarri zenbait ekarri zuen (A-1-26-1, 237 au. eta 246 au.). Horietako bat da azpimarratu behar dena, etxeratze-agindu edo kera-deiaren ondoren Elizaldeko plazan oihukatzen eta soldaduak aztoratzen aritzea galarazten  baitzuen: “que ninguna persona de qualquiera calidad y condición sea, no ande después de la queda en esta plaza relinchandi ni dando escándalo a los soldados ni a otro alguno”. Militarren behin-behineko igaroaldiak ez ziren txapelokerren egunerokoak, baina hala ere, herri honetan ezagunak diren irudiak sortuko zituen.

***

Tabernak itxita, edari eramangarriak, etxeratze-aginduaren ordutegi aldaketa edo gazteengan begirada jartzea. Guretzako berrikuntzak direnak eta batzuen aburuz orain arte ikusi gabeak geundenak, duela hainbat mende eguneroko kontua ziren. Izurritearen ondorioz ala horren beharrik gabe. Oiartzungo agiriek argi utzi dute hori, gertakariak bere lekuan jartzeko orduan Historian murgiltzearen beharra agerian utziz.

Iago Irixoa Cortes

OHARRAK: 

(1) SALAZAR ARECHALDE, J. I.: “Ordenanzas de Orduña: de la Edad Media a la Ilustraicón”. In: Vasconia  36 (2009), 129-130 orr. (121-134); SORIA SESÉ, L.: Derecho municipal guipuzcoano (categorías normativas y comportamientos sociales). Oñati: HAAP, 1992, 27-29 etaa 41-58 orr. Ald. PORRAS ARBOLEDAS, P. A.: “La vida cotidiana en el Motril de la Época Moderna a través de los Autos de Buen Gobierno”. In: Cuadernos de Historia del Derecho, 2005 (12), 151-177 orr., bereziki, 155-156. Goizuetan, adibidez, arau hauei “urtero argitaartzen diren ordenantza” moduan aipamena egiten zaie 1825ean. Agiri honek garaiko bertsio elebiduna gorde du, eta euskarazkoan honela definitzen dira: “Goizuetaco villac bere governu oneraco (…) disponituric dauquien ordenanzac”. Ikus, TREBIÑO, I..: Administrazio zibileko testui historikoak. Oñati: HAEE, 2001, 279-294 orr, bereziki, 288 eta 293 orr.

(2) Ildo honetatik, Bailara beste erakunde boteretsu batzuen aginduei aurre  hartu ziela ematen du. Horren lekuko ditugu 1699ko otsailean Iruñeko gotzaindegiak hartutako neurriak (A-1-10-1, 149 au. eta hh. folioak). Gotzain-epaile edo probisorearen aginduak, danbolin eta arrabita jotzen zutenei Abemaria garaitik aurrera Bailarako baserrietan eta plazetan ez jotzeko debekua ezarri zien, eskumikatze eta 50 dukateko zigorpean. Bailarak erabakiari aurre egin nahi izan zion, halakorik ospatzen ez zelako eta  bestetik, usadioen aurka zihoala azalduz, lekuko agintariek horren inguruan nola jardun erabakitzeko eskumena udalbatzarena zela argudiatuz.

(3) Ald. GARMENDIA LARRAÑAGA, J.: El criado o “morroi”: visión etno-histórica. Donostia: Eusko Ikaskuntza, 2007³; LÓPEZ IGLESIAS, Fl.: “Los criados en la Asturias del Antiguo Régimen”. In: BRIEA, 150 (1997), 151-172 orr.; LORENZO PINAR, Fco. J.: “Los criados salmantinos durante el siglo XVII (1601-1650): las condiciones laborales”. In: Obradoiro de Historia Moderna, 18 (2009), 233-261 orr.; LORENZO PINAR, Fco. J.: “Los criados salmantinos durante el siglo XVII (1601-1650): conflictividad social y actitudes ante la muerte (II)”. In: Studia Historica. Historia Moderna, 31 (2009) 275-304 orr., bereziki 287-290.

---

[1] “Que los vezinos y moradores d’este Valle y en espeçial los que están sirbiendo y debaxo de la patria potestad se retiren a su casa de las tauernas y posadas de paraxes donde se vende sidra y aguardientes y de las plazas y barrios. A sauer, de verano para las nuebe oras de la noche y en el ybierno [sic] para las ocho, pena de dos ducados de vellón (…) \y ocho días de cárcel/ y para ello se tocará la canpana de la queda como se acostunbra (079-00039_0004.jpg)

Iraganeko gizartea ikertzerako garaian hamaika dira jorratzeko aukeratu daitezkeen gaiak; iturrien arabera gehiago ala gutxiago garatu ahal izatea, beste kontu bat da. Gaur egunean eta gizartearen behar, oihartzun eta kezken isla moduan, emakumeen edo generoaren historiak bultzada nabarmena ezagutu du. Hori dela eta, eta aurtengo martxoaren 8an izan zen mundu mailako greba, lanuzte edo plantoaren ildotik, aste batzuetako atzerapenarekin bada ere, aurreko mendeetan udal-aktetan emakumeei buruzko informazioa bilatzeari ekin diogu.

Dokumentazioa aztertzerakoan, gizonezkoek gobernatutako gizarte baten aurrean gaudela ematen du; emakumea bigarren mailako protagonista da eta bere papera, gizonezkoenarekin alderatuta, benetan txikia izan zela iduri dezake. Beste modu batera esateko, gaiari heltzeko informazioak, askotan zeharkakoak, sakabanatuak dira, iturri batzuek besteek baino datu gehiago eman baditzakete ere. Udal-aktei dagokienez, emakumeari edo horrek gizarte hartan zuen paperari buruzko informazioa ez da topatzen erreza, oso barreiatua baitago. Dena den, eta aurreko hilabeteetan burutu ditugun beste artikuluek erakutsi diguten bezala, aktak ez dira basamortu bat. Informazioa biltzea eta datuak lotzea lan sakona dakarte, bai, baina fruituak lortzen dira; ez da saiakera guztiz antzua.

Emaitzak datozen lerroetan ikusiko ditugu, hiru ardatz nagusiren inguruan: gizartearen baitan, gizon-emakumeen arteko harremanen arautzean; emakumearen gibide eta jardunetan eta, azkenik, alfabetizazio kontuetan.

1.- Gizartea

Emakumearen papera filosofia, erlijio edo zuzenbidearen ildotik oso baldintzatua zegoen. Asko ziren bere izaera maltzurra salatzen zuten idatziak eta gizonezkoenganako zuen menpekotasunaz. Hori dela eta, lege edo arau aldetik haien portaera kontrolatzeko ekimenak azalduko dira, bai elizari lotutako esparruan, baita alor zibilean. Aktak anitz adibidez josita daude.

Ildo nagusietako bat, jende ugari biltzen ziren leku eta uneetan bi generoen arteko banaketa bermatzean zetzan, gizonak batetik eta emakumeak bestetik; guztia, moraltasunaren eta Elizaren arauen izenean. Jende andana biltzen zen plaza inguruetan, baita benta, taberna eta sagardotegietan ere. Hori dela eta, esparru horietan bi sexuen arteko harremanak arautzeko hamaika ekimen eman ziren. 1699an, adibidez, danbolinjole edo txistulariei Bailarako hiru plaza nagusitan bakarrik jo zezatela agindu zitzaien, eta ez edozein auzune edota baserritan. Agidanez, sagardo salmenta egiten zenean, musikariak leku horietara joaten ziren, bertan neska-mutilak elkartuz eta “mucha desorden y cometer muchas ofenssas de Dios” (A-1-10-1, 48 au.-49 au.). Hemen, ordea, emakumea ez zen horren errudun ikusten; musikariak ziren beraien soinuekin jendea aztoratzen zituenak.

Jai giroaz gain, bestelako momentu handiek portaera zalantzagarri edo lizunetarako aukera ematen zuten. 1691n, Egunsentiko meza ohikoa zen orduan ospatzea adostu zen, udan goizeko 5’30tan eta neguan 7’30tan. Azkeneko garaietan goizago egitea erabaki omen zen, baina honek eragozpen ugari ekarri zituen. Besteak beste, mezetara joateko aitzakiapean, neska-mutil gazteak elkarrekin zebiltzan, ordutik kanpo eta jenderik gabeko lekuetan. Gobernuak hori debakatu zuen, baina horrez gain, gurasoen eta nagusien ardura eskatzen zuen, beraien seme-alaba eta mirabeekiko zuten erantzukizunari erreparatuz(A-1-7-1, 9 au.-10 at.).

Sexuen banaketa bermatzeko asmoak ez ziren espazio zibiletan bakarrik eman. Sinbolismo berezia zuten lekuak ere horren lekuko izan ziren, eliza eta bere inguruak, hain zuzen ere. Honela, tenpluko koru azpian, bataiarriaren inguruan eta banku edo ahulkietan gizonak eta emakumeak elkarrekin egotea eta esertzea behin baino gehiagotan galarazi zen. Badirudi neurri horiek XVII. mende amaieran areagotu zirela, 1690 urtetik aurrera, aurreko hamarkadetan ez baitugu horien inguruko informaziorik. Antzeko xedapenak hilerrirako bidean zeuden eskailerei edo hileta-segizioi ere eragin zieten, 1688an bezala (A-1-6-1, 31 au.-32 at.).

Halako arauak orokorrak ziren, ia urttik urtera errepikatutakoak, baina horiez gain, izan ziren zehatzagoak: 1695ean, adibidez, Ostegun eta Ostiral Santuz, Kristoren Heriotza ospatzean, emakumeei aldare nagusiko eskaileretan egotea debekatu zitzaien, gizonezkoak bakarrik egon baitzitezkeen (A-1-8-3, 72 au.-at.). Horren katolikoa irudikatu zaigun gizarte hartan, elizkizunak isilean baino, iskanbila ederrean ospatzen zirela dirudi. Hiletetako erostarien negar eta garrasiez gain, 1691ko urtarrileko mandatuaren arabera, emakume eta inudeak mezatara umeekin batera joaten ziren eta jendea, aldiz, zakur eta kukuekin (A-1-7-1, 9 au.-10 at.).

Genero zatiketa hori bestelako leku edo eraikinetan ere gertatu zen, ospitalean kasu. 1697ko abuztuan argitaratutako aginduek emakume zein gizonentzat berezko lekua egokitzeko asmoa zuten. Ospitaleko maiordomo zen Juan Arrondoren eskaera aintzat hartuta egin zen hori, eta helburua zalaparta edo iskanbilarik gabeko egoera bilatzea zen, bare eta baketsua, jendea behar zen moduan lo egin eta egon zedin, lotsa eta begirunearekin. Helburua ez zen berehalakoan lortu, bi urteren buruan ospitaleak oraindik inolako banaketarik gabe jarraitzen baitzuen (A-1-10-1, 95 au.-96 at.; 117 au.-119 at.).

Handik gutxira udal-kartzela izan zen neurri bertsuen helburu. Ekimen orokor baten baitan txertatzen zen erabakia izan zen. Ziegetara bideratzen ziren udaletxeko gelak oso egoera kaskarrean zeuden, osasunerako kaltegarri izateraino. Agirietan aipatzen denaren arabera, ziegatan pilatutako zikinkeria eta gorotza hain zen handia, eta komun edo karkabak horren gaizki zeuden, ezen presoak 8 eguneko epean gaixotzen ziren: “…de quán mala calidad se hallan las cárceles y calabozo d’este Valle por estar en ellas las secretas que causan fastidio y emfermedades a los presos en tanto grado que apenas pueden los hombres aguantar con salud solo ocho días…”. Gureari helduz, emakumezkoentzako kartzelarik ez zegoenez, 1700. urteko otsailean bat egitea erabaki zen, horretarako udaletxeko gela bat ziega moduan atonduz. Agidanez, ordura arte presoak udaletxeko hainbat gelatan sartzen zituzten, hauek ez zuten komunik eta gorotza pilatzen zen. Egoera oso larria zirudien eta, ospitalearekin gertatu ez bezala, hilabete gutxitan (uztailerako) lan guztiak amaituak zeuden (ikus A-1-10-2, 51 au.-at.; 88 at. eta 125 au.-at. folioak).

Azkenik, egunerokotasunean ematen ziren portaeren adibide bikaina gizon eta emakumeen arteko elkarbizitzak ematen digu; hau da, teilatu berean bizi ziren edo espazio hori partekatzen zutenen arteko bizikidetzak. Ezkongabeak ziren baina bikote-bizimodua zeramaten gizon-emakumeak Bailaran ugariak ziren Erdi Aro amaieratik gutxienez. 1499ko ondasunen estimazio-liburua edo errolda lekuko argia dugu. Orduan burutu zen errolda berriak halako bikoteen edo neska “amorante” horien egoera eguneratu zuen, maila fiskal berria ezarriz, ohiko egoera zenaren seinale (1). Berrehun urte beranduago errealitate horrek indarrean jarraitzen zuen. 1692ko uztailean, gizonekin bizi diren emakume ezkongabeak 20 eguneko epean ezkondu zitezela agindu zen eta horrez gain, gizon ezkonduekin harremanak zituztenak 8 eguneko epeaz Bailaratik ateratzeko asmoa agertu zen: “que todas las mugeres corrutas que están en este valle se casen dentro de veinte días corrientes desde oy, y las mujeres que tratan con onbres casados salgan dentro de ocho días de este valle, pena para todas de que se pondrán a la bergüenza pública” (A-1-7-2, 113 au.). Asmo horiek ez ziren zorroztasunez bete eta bi urte beranduago, 1694ko urtarrilean, antzeko xedapenak plazaratu ziren. Oraingoan, ordea, ohaideei bakarrik egiten zitzaien aipamena, apaiz eta gizon ezkonduen ohaideei, hain zuzen ere: “que ninguna muger corruta, amanzeuada o que dé mal exemplo con clérigo, hombre casado o con otro de qualquiera estado no admita ninguna persona en su casa y que salga de este valle dentro de nuebe días, con aperzeuimiento que se sacará públicamente del dicho Valle” (A-1-8-2, 2 at.).

Badirudi, Landucciok XVI. mende erdialdeko Gasteizen (edo inguruetan), gaztelaniazko “manceba” adieraren sinonimotzat jasotako “apezandrea” adiera mende luze beranduagoko Oiartzunen puri-purian zegoela. Eta, badirudi, halaber, horren katolikoa zen Monarkiaren baitan, hainbat eta hainbat portaerek ortodoxia ilun, zelatari eta beldurgarriari iskin egiten ziotela.

2.- Ogibideak eta jardunak

Udal aktek aditzera ematen duten beste esparru bat emakumeen jardunarekin zerikusia du, hau da, lan munduari.

Euskal Herrian horren tradizio handia den serorez gain, eta erlijio munduari lotuta ere, Oiartzunen XVII. mende amaiera arte oso ohiko zen limosna-biltzaileak izendatzea. Maiatz-neska edo maiatz-andere izena zuten, beraien jarduna hilabete horretan eta 20 egunetan zehar burutzen zutelako. Bederatzi dontzeila ziren izendatutakoak, auzune edo plaza bakoitzean hiru; 1691n adibidez, Mariana Seinen alaba naturala izendatu zen, nahiz eta horrek onartu nahi ez (A-1-7-1, 125 au.). Bildutakoarekin Corpus ospakizunetarako argizaria erosten zen eta, aukera bazegoen, elizaren bestelako gastuei aurre egiten zitzaien (A-1-8-1, 96 au.-97 at.).

Maiatz-andereen usadioak ez zuen ortodoxia katolikoan oso iritzi onik eta Iruñeko gotzainak, 1692ko apirilean egindako bisitaren ondotik, halako biltzaileen izendapena debekatu zuen (A-1-8-1, 147 au.-at., 149 au.-150 at.) halakoek zekartzaten “yndezenzias, liuiandades y graues ynconuenientes y ofensas de Dios, nuestro Señor” zirela eta. Apezpikuak orduko irailaren 23an epaia eman zuen, eskumikatze nagusi zigorpean; hau da, agindua bete ezean, eliztarrek ohiko sakramentu eta otoitzak hartu eta egiteko eskubidea galduko zuten. Badirudi Bailara ez zela erabaki horrekin ados egon eta epaiari muzin eginez, izendapenekin aurrera jarraitu zuen. Apirilean hori egiteko asmoa agertu zuen, baina irailean gotzainaren debekua berretsi zen eta badirudi ortodoxia usadioei gailendu egin zitzaiela, maiatz-nesken azken berriak 1694koak baitira (A-1-8-2, 65 au.) (2).

Udalbatzaren araudiei gagozkiola, emakumearen jardunaren inguruan egungo ikerkuntzen ildo nagusiak topa daitezke. Modu honetan, produktuen salmenta eta elikagaien ekoizpenari lotuta agertuko zaizkigu, saltzaile, okin, bentari edo tabernari moduan. 1681eko urtarrilean adibidez, udalbatzaren aurrean “diferentes mugeres que benden por menor en sus casas y tiendas bacallao, sardinas, grasa de ballena, tauaco, aguardiente, papel y otras menudenzias” azaldu ziren (A-1-4-1, 24 au.); 1693an, berriz, Bailarara iristen ziren fruta, barazki, arrain eta bestelako elikagaien emakume-saltzaileei aipamena egiten zitzaien (“bendedoras que binieren a este valle con fruta, ortaliça, pescado y otros qualesquier género de bíueres”; A-1-8-1, 2 at,). Askotan aipamen orokorrak dira, baina beste hainbatetan beraien izen-abizenak iritsi zaizkigu; 1704ko abenduaren 17 eta 25 arten ardoa saldu zutenak, adibidez, honakoak ziren: Maria Josefa Zugasti, Maria Josefa Olano, Mariana Zuloaga, Maria Ignazia Larrea eta Maria Akerreta (A-1-12-2, 16 at.)

Okin eta tabernarien kasua interesgarria da, dokumentazioak emakumearen munduari estuki lotuta aurkezten baitizkigu. Ogibide horien gaztelaniazko aldaera beti emakume-generoari lotuta ageri da: “panaderas” eta “taberneras” aipatzen baitira beti, inoiz ez “panaderos” edo “taberneros”. Azken bi sektore hauen aipamena ia etengabekoa izango da udal-aktetan, urtero udalbatzak adostutako prezioak baino garestiago ez saltzeko agindua ematen baitzitzaien, edota ogia ongi oratu eta egitekoa.

Halaber, eliza, baseliza edo bestelako lekutan abandonatzen ziren haurren inude moduan ikusten ditugu, Susara Olaizola 1709an bezala (A-1-14-2, 187 au., 286 eta 289 folioak).

Emakumeek udal-bizitzari lotutako esparru politikoan jardutea debekatua zuten eta, aktei erreparatuta, udal-errenten partaidetzan ere oso paper xumea izan zutela dirudi. Dena den, azken alor horrek emakumeen jardunerako aukera ematen zuen. Dakigula, Oiartzunen ez dugu errentamenduan partaidetza zuzenaren zantzurik; bai, ordea, berme edo fidatzaile bezala: Martin Oiartzabalek udaletxeko arotzeria-lanak burutzeko aurkeztutako fidantza eskrituran (1674ko azaroaren 15ekoa), bere emazte Maria Albiztur eta Matias Fagoaga eta Frantziska Azkue senar-emazteak agertu ziren bermedun gisa (A-1-2-2, 154 au.-155 at.). Azken bikote hori jardun berean aritu zen urte batzuk beranduago, 1690eko apirilean, Sebastian Azkue zaharrari dohainezko zerbitzuen gaineko sariaz gain, alkabala eta pisua eman zitzaizkionean (A-1-2-2, f.g.).

Mugak muga, emakumeek gizartearen ezinbesteko zati ziren eta komunitatearen partaide izaki, horren beharretara joateko obligazioa zuten. Modu honetan, auzolanetan arituko dira. Beraien partaidetza guztiz errotua zegoen, bideak garbitzen, lurra kentzen edota herri-lanetan. 1675eko apirilean adibidez, auzo bakoitzak beren etxetik neskame bat bidali zezala adostu zen, sakristiako lurra ateratze-lanak aurreratzeko asmoz (A-1-2-2, 2. foliazioa, 15 at.). Halakoetan kontuetan, bakoitzaren zeregina adostua zegoen. Ugarte oinetxetik Aldako teileria zaharrerako errege- eta gurdi-bidea hobetzeko asmoz, 1702ko irailean deialdia egin zen. Alde batetik, Altzibar plazako eta bere inguruetako neska eta emakumeei deitu zitzain; bestetik, Arkotza barrutiko jende guztiari. Idi zein zelabererik zutenek, horiekin joan beharko zuten; gizonezkoak aitzurrarekin batera gerturatuko ziren; emakumeak, aldiz, saskiekin. Antzeko mandatua egin zitzaien Elizaldeko ospitale atzean zegoen lurra kendu eta hau hilerrira eramateko: Elizalde eta inguruetako etxe bakoitzetik pertsona bat joango zen, ohikoa zen bezala, eta hemen ere, gizonezkoek beraien aitzur eta palekin egiten zituzten bitartean, emakumeek material-garraiolari moduan arituko ziren, saskiak erabiliz (A-1-11-2, 148 au.-at.).

3. Alfabetizazioa?

Azkenik, beste gai interesgarri bati lekua egin nahi diogu, alfabetizazioari alegia. Ohiko udal-akta liburuek ez dute prozesu horrek emakumeengan izan zuen eraginerako hurbilketa egitea posible egiten, baina Oiartzunen kasuan iturri horiek duten antolaketa eta eduki bereziari esker, hitzen bat esan dezakegu.

Artikulu-bilduma honetako lehenengo zenbakian adierazi genuen moduan, bileren erregistroak biltzen dituzten sortek, beraien barnean bestelako dokumentuak ere gordetzen dituzte; erakunde zein pertsona ezberdinek udalbatzari zuzendutako idatzi, eskaera edo gutunak, hain zuzen ere, eta horietan, emakumeak ere protagonista dira. Hor ditugu baimen eskaera desberdinak: otea mozteko, enborrak hartzeko, harria idokitzeko… Baimen horiek eskatzaileek edo eskribau batek idatzi egiten zuen, baita izenpetu ere, benetan pertsona horrek eskaera egiten zuela frogatzeko.

Laster ikusiko dugunez, idatzi horiek oso galdera interesgarriak sortzen dituzte, baina oraingoz, gera gaitezen funtsezko ideia batekin: baimen horiek eskatzaileen (ustezko) sinadurak dituztenez, alfabetizazioaren azterketari ekiteko euskarri bat osa dezakete. Ikerkuntza historikoa askatzen joaten den mataza bat da, eta eskaera horiek izaera hori dute. Tira egiteko beharrezkoa den ari-muturra eskaintzen digute: idazten zekitenen izen-abizenak. Gaian sakontzeko hurrengo pausoa, haiek jarraitzea litzateke, bai aktetan sakonduz baina, bereziki, beste iturri batzuetara joz (notario-protokoloak, auziak, eliza-erregistroak…). Baina hau lerro hauetatik at dago.

Gureari dagokionez, akta liburuetan gordetzen diren gutxi gorabeherako 490 eskaera edo baimen idatzietatik, gehien-gehienak gizonezkoak dituzte protagonista. Emakumeen ekimenez sortutakoak oso gutxi dira, 16 inguru (%3,2). Horien partaidetza maila desberdina da, bakarrik ala gizonezkoekin batera ikus baititzakegu. Modu honetan, emakume oiartzuarrak protagonista bakarrak diren adibideak hamar dira, eskritura guztien %2.

Gizon-emakumeak bost eskaeratan ditugu, dela senar-emazte moduan, dela negozio berean sartuak zeuden pertsona bezala. Eskritura hauetan gizonezkoa da sinatzaile eta, lerro nagusienetan, zuzeneko eskatzaile; hau da, bera da emakumearen izenean diharduena. Adibide moduan, hor ditugu Martin Intxaurrandieta eta Maria Martin Sein senar-emazteei, bikote ziren Juan Arrondo eta Maria Juan Indarti eta egoera zibil berean zeuden Jose Aldako eta Maria Teresa Etxeberriari emandako baimenak, hurrenez hurren 1669, 1697 eta 1709 urteetakoak (A-1-1-3, 78 au.-at.; A-1-3-2, 175 au.-at.; A-1-14-2, 139 au.-at.). Lotura zibilik gabeko protagonistak dituzten idatziei dagokienez, Olaberria burdinolako errentari Martin Ariztizabal eta Maria Josefa Bengoetxeak 1708an lortutako baimena aipa dezakegu (A-1-14-1, 208 au.-at.) edo lau urte lehenago, 1704ko martxoan, Frantzisko Zaletak eta Isabela Eizagirrek udalbatzari zuzendu zioten otea mozteko eskaera (A-1-12-1, 79 au.) (3).

Batzuetan errealitate alfabetatu heterogeneoa ikustea ez da zaila; hau da, sinadura egokiak, erdipurdizkakoak edo txarrak ikus daitezke. Hauetan, agerikoagoa da eskaeraren testua eta sinatzaileak esku desberdinek osatzen dituztela. Hor dugu, adibidez, Teresa Maria Agirre Gamarrak Isasola burdinolaren gabi nagusiarentzat bi kirten edo ardatz egiteko egurra eskatu zuenekoa, 1686ko abenduan (A-1-5-2, 186 au.-at.). Dokumentua egoera kaskarrean badago ere, argi dago Teresak sinatzen zuen bitartean, testua beste pertsona batek idatzi zuela. Baina egoera hau antzematea ez da uste bezain erraza; eta hau da, hain zuzen ere, Oiartzunek aditzera ematen duen gauzarik interesgarrienetako bat,

Emakumeen eskaeretan agertzen diren sinadurei so egiten badiegu, lehen begiratuan sinatzen dakiten emakumeetatik gehienak primeran egiten dutela ematen du; eginkizun horretan ondo heziak daudela dirudi. Hor ditugu 1658ko Margarita Oloskoagaren sinadura, Añarbe etxea berreraikitzeko baimen-eskaeran; 1686ko irailean Maria Belez Iriberrik aurkeztutako idatzian ageri zaiguna; 1706 urriaren 23an su-egurrerako beharrezkoa duen materiala mozteko baimena lortzen duen Maria Josefa Laskanbururen kasua; 1708ko apirilean teileria eta laberako otea eskatzen duen Maria Josefa Ibarbururen idatzia; hilabete batzuk beranduago, urte bereko abenduan, Klara Arburu alargunaren su-egur eskaria; edota 1709ko otsailean Maria Martin Intxaurrandietak otea mozteko asmoa agertzen duen agiria (hurrenez hurren, A-1-1-1, 47 au.; A-1-5-2, 119 au.-at.; A-1-13-1, 244 au.-at.; A-1-14-1, 80 au. eta 284 au.-at-, eta A-1-14-2, 32 au.). Baina idatzi hauek guztiek beste prozesu bat uzten dute agerian, izan ere, kasu horietan guztietan, sinaduren kalitateaz gain, emakumeek beraiek eskaeraren mamia ere idazten dutela ematen du, testua eta sinaduraren hizki motak bat baitatoz. Hau da, sinadurak egiteaz gain, badirudi emakume horiek beraiek direla idatziaren egile.

Guztia, ordea, ez da horren argia eta halako erantzunak behi-behinekotik gehiago du, baieztapen irmotik baino. 1676ko apirilean otea mozteko baimena lortzen duen Margarita Zuaznabarren kasuak tentuz ibiltzera garamatzan lehenengo lorratza ematen digu (A-1-2-3, 37 au.). Bere adibidean eskaerak, sinadurak eta, harrigarriagoa gerta daitekeena, udalbatzaren erantzunak esku berdinak idatzitakoak dirudite. Are gehiago, udalbatzaren erabakia Juan Magierena Zubieta udal-eskribauak berresten badu ere, testuaren mamia ez da berak idatzitakoa, ez baitator bere hizki moldearekin bat; ageri diren beste sinadurak ikusita, idatzi osoaren letra Ignazio Makutsoren izenpekoaren antza du, baina ezin dugu bestelako baieztapenik egin.

Margaritarena ez da egoera berezi horren aurrean jartzen gaituen adibide bakarra. Urte batzuk beranduago, 1690eko azaroan haritzak mozteko baimena eskatzen zuen Maria Josefa izeneko andrearen kasua ere, ildo horretatik ulertu behar dugulakoan gaude (A-1-6-3, 133 au.-at.). Testuaren mamiak eta sinadurak bereak baino, liburu horretan zehar hainbat alditan ageri zaigun beste letra mota bati dagozkiola ematen du, Frantzisko Arpide eskribauarenari, hain zuzen ere.

Aurreko bien egoera bertsuan dugu 1704ko abenduaren 24an ageri zaigun Olaberria burdinolako errentari zen Maria Josefa Bengoetxea (A-1-13-2, 228 au.-at.). Eskaeraren, sinadura eta udalbatzaren erabakia idazkera berdinaz osatua dagoela ematen du, eta horrek, itxuraz, ez du azalpen logikorik.

Halaber, eta emakume oiartzuar hauen ustezko alfabetizazio maila goren honi lotutako beste zalantza bat, haien sinaduren arteko alderaketa bat eginez sortzen da. Maria Josefa Bengoetxeak eta Maria Josefa Laskanburuk egindakoek oso-oso antz handia dute, esku berak egindakoak dirudite; eta Maria Josefa Ibarburu eta Maria Martin Intxaurrandietaren atzetik ere, gauza bera zegoenaren susmoa dugu.

Horri guztiari 1691ko maiatzeko Bordaberri basetxearen eta ondoan dituen udal-lursailen mugarritze autoak irakurtzen baditugu (A-1-7-1, 108 au.-110 at.), zalantzak eta galderak areagotu egiten dira. Zedarritzea burutzeko eskaera Maria Belez Iriberriren eskutik dator. Dagoeneko bere sinadura 1686an ageri zaigu eta bost urte beranduago beste horrenbeste egiten duela ematen du. Ez hori bakarrik, bere sinaduraren, aurkeztutako eskaeraren eta burutzen diren autoen letra-mota berdina da. Autoak, teorian, urte hartan udal-eskribau zen Frantzisko Arpidek izkiriatu zituen. Badakigu, baina, hori ez zela benetan gertatu, Arpideren sinadura eta autoen idazkerak ez baitatoz bat, nahiz eta Arpidek, berak (edo hobe esanda, bere aurrean) idatziak izan zirela adierazi. Bera izan ez bazen, logikoena bere ikasleren batek idaztea zatekeen, edo Bailarako beste eskribau batek. Halakoak uste baino ohikoagoak dira eta ez lukete inolako harridurarik sortu behar; notario-protokoloak ikusi besterik ez dugu idazketa errealitate anitz horretaz jabetzeko. Baina 1691 urteko dokumentu honetan, autoak eta Maria Belezen eskaera (eta sinadura) esku berak egindakoak dira, eta hemen datza gakoa. Teorian, eskaerek balio juridikoa izateko, eskatzaileen beraien sinadura ekarri beharko lukete; idazteko gai ez izatekotan, beste pertsona batek sinatuko zukeen, horren inguruan nolabaiteko oharren bat adieraziz, eskatzaileak idazten ez zekiela edo une hartan horretarako ezgai zela esanaz.

Gure aburuz, eta gaur egun ditugun ezagutza edo aurreiritziekin, normalena emakumeen ordez, eskaera horiek beste pertsona batzuek egitea litzateke. Gerta zitekeen liburuetan ageri zaizkigun eskaerak originalak ez izatea, eskribau edo beste pertsona batek egindako kopiak baizik. Edota usadio edo ohituraren bat egotea, non eskatzailearen benetako sinadura jartzea beharrezkoa ez zen. Azken horrek beste puntu garrantzitsu bat azalduko luke: aurreko lerroetan aipatu ditugun protagonistetako biri dagozkien eskritura batzuetan, beraien sinadurek bestelako itxura bat izatea, hain zuzen ere.

BENETAKO SINADURAK

MARIA JOSEFA BENGOETXEA ETA MARGARITA ZUAZNABAR

Bi emakume horiek Maria Josefa Bengoetxeaz eta Margarita Zuaznabar dira. Lehenengoari dagokionez, 1704ko maiatzean, Bailarako beste auzo batzuekin batera udalbatzari eskaera-idatzi bat aurkezten zuen, bera ere sinatzaileen artean zegoelarik (A-1-12-1, 215 au.-at.). Modu berean, 1707ko uztailaren 30ean Bengoetxeak berak ziurtagiri bat luzatzen zuen Oiartzungo udalbatzaren alde (A-1-13-2, 139 at.), azken honek Mariaren aita San Juan Bengoetxea zenari alkabalagatik zor zion dirua ordaindu diola adieraziz. Kontua korapilatzera datorren datua sinadura bera da: bi dokumentu horietan dakusaguna ez baita taulan ikus dezakeguna. Oraintxe aipatu berri ditugun bi agirietan bere benetako sinaduraren aurrean gaude; batetik, bietan berdina delako; bestetik, aurretik bildutakoaren idazkera oso susmagarria delako, Laskanbururen oso antzekoa baita.

Antzeko egoeran dago Iurrita Erdikoa etxeko jabe Margarita Zuaznabar. Berarentzako datu bakarra dugu, baina beste horrenbeste gertatzen delakoan gaude. Horren lekuko dugu 1677ko uztailean, Maria Migel Etxebesterekin batera egiten zuen eskaeran ageri den sinadura dugu; bi emakumeak dira, gainera, agiri hori sinatzen dutenak (A-1-3-1, 123 au.-124 au.) (4).

Eskaera idatziak aurkeztu eta sinatzen zuten guztiek (berdin gizon zein emakumeek) egiaz idazten al zekiten? Are gehiago, eskaera horiek sinatzen al zituzten? Zergatik batzuetan bai eta besteetan ez? Emakumezkoen egoera zibilak (alargun, ezkongabe,…) zerikusirik ba al zuen horretan guztian? Beste herrietan halakorik gertatzen al zen? Lehen begiratuan, eskaera hauen sinaduretan ageriko “faltsutze” bat zegoela ondoriozta daiteke. Hori dela eta, alfabetizazio prozesuak ikertzeko tentuz ibili beharreko iturria dirudite, hasieran uste genuen garrantzia gutxituz. Edonola ere, eskaera-idatzi hauen bitxitasun horrek ez die inolako baliorik kentzen, galdera gehiago sortzen baititu, eta ikerkuntza sakon baterako gai interesgarria direla deritzogu, baita alfabetizazioaren ondotik ere.

Iago Irijoa

(1) IRIJOA CORTÉS, I.; eta LEMA PUEYO, J. A.: Documentación medieval del Archivo Municipal de Oiartzun. I. Libro de estimaciones fiscales de vecinos y bienes raíces (1499-1520). Donostia: Eusko Ikaskuntza, 2011.

(2) Dena den, ohiturari eutsi zitzaiola ematen du, aldaketa batzuekin bada ere. Larramendik bere Hiztegi Hirueledunean terminoa jasotzen zuen, bai maiatzean emaztegai moduan janzten zen neskatoa bezala, edo berarentzako dirua biltzen zuten neskatoei erreferentzia egiteko.

(3) Ekimen gehienak esparru zibiletik ageri zaizkigu, baina badago alfabetizazio maila altuagoa zuena; moja edo lekaimeak, alegia. Oiartzunen ez zegoen komenturik, baina Bailararekin lotutako dokumentazioan Errenteriako Agustindarrak ageri zaizkigu eta bertako komunitatearen zati Bailarako emakumeren bat ere izango zela uste dugu. Edonola ere, 1691ko abuztuan, komentura eramateko asmoz Ezkonsari edo Eskonsegi ondoan harria idokitzeko eskaeran, Mariana Arangibel “presidenta”-k izenpetutako eskaera baten aurrean aurkitzen gara (A-1-17-1, 151 au.).

(4)Sinaduren “faltsutze” hau Klara Arbururen adibideak ere agerian uzten du, bere testamentuan, 1726an, idazten ez zekiela adierazten baita. Eskerrak eman nahi dizkiogu Ramon Martín Suquíari datua helarazteagatik. Testamenturako, ikus AHPG-GPAH 3/2202, 1 au.-2 at. folioak.

“Handia” filma bolo-bolo dabil azkeneko asteotan. Filmak lortutako arrakastak euskarazko euskal zinemari ekarpen itzela egin dio. Hamaika esparrutan lortu zituen Goya sariak, ondo mereziak. Pelikularen girotzea sekulakoa da, baserriko bizitza miserablea (gaur egun batek baino gehiagok irudikatzen duen bukolikotasunetik aldenduta), ohiturak, gerraren gogorra… Ildo honetatik, filma hasieran azaltzen den eszena bati erreparatu genion: Martin anaiak otsokumea hartzen duen horri, hain zuzen ere. Atentzio handia eman zigun, izan ere, garaiko giroaren adierazle bikaina iruditu zitzaigun. Bati baino gehiagori arrotza irudituko zaio, baina duela ez asko, gure basoak halako animalien bizileku ziren.

Hilabete hauetan plazaratu ditugun artikuluen artean, basoarekin zerikusia zuten hainbat aditzera eman ditugu; besteak beste, gizakiaren jardunaren ondorioz sortutako suteek eragiten zituzten kalteak hizpide izan dira. Ez ziren, ordea, arrisku bakarrak. Pentsa daitekeenez, baso eta oihanak hamaika motako piztien bizitoki ziren, eta gizakiaren presioa geroz eta gertuago pairatzen zuten heinean, abere eta aziendei kalte nabarmenak eragin zizkieten. Horregatik, “Handia”-ren otsokumea aintzat hartuz, Oiartzungo kasua ere jorratzen duten azken ikerkuntzetan oinarrituz (1) eta akten hustuketa ardatz izanik, Bailaran, XVII. mende eta XVIII. mende hasieran bizi zen egoerari buruz galdetu diogu geure buruari.

Otsoak XV. mende amaieran

Datuak eskutan, basapiztien artean otsoek izan zuten protagonismorik nabarmenena. Azeri, azkonar, basakatu, erbiñude, hartz, katamotz, lepahori edo bestelako basa-haragijaleen inguruko berririk apenas dugun. Egia da, ordea, berri horiek denbora tarte jakin batera mugatzen direla. Etorkizunean burutuko diren akten hustuketa lanek ikuspegi zabalago bat izaten lagunduko digute, baina orain dugun informazioarekin, otsoen arriskua XVIII. mende hasieran, 1700tik aurrera, bereziki larria izan zela ematen du. Hori azalduko lukeen faktoreetako bat gerra egoera litzateke, Ondorengotza Gerrarekin, hain zuzen ere. Halako garaiek, basoetan ematen zen giza-jarduna apalduko dute eta beraz, bizitza basatiak aurretik galdutako lekua berreskuratuko zukeen. Hainbat egilek prozesu hori bera XIX. mendean eman zela aipatzen dute, baita Oiartzunen bertan ere. Dena den, ohartu beharra dago penintsulan izan ziren arazoak otsoen inguruan ditugun berriak baino beranduago hasi zirela eta beraz, otsoen gaineko kezkek beste faktore batzutan izango zuten oinarria.

Arrazoia edozein delarik ere, bizitza basatiak gure gizartean beti izan zuen lekua duela gutxi arte; gizakia, zibilizazioa eta hiri mundua landa, mendi eta basoen ondoan zeuden. Harreman horretan talkak sortzen ziren. Hasiera batean, gizakiak begiz jo zuen animalia hartza izan zen; handiena eta indartsuena izaki, kalterik ikusgarrienak berak sortzen zituen. Haren aurkako ekimenak XVIII. mendean apaltzen joan ziren, kopurua gutxitu ahala, eta azkena XIX. mende erdialdean ehizatu zen. Hartzaren ondoren, otsoa izan zen gizakiaren jo-puntu nagusia. Oraindik XX. mende hasierako hamarkadetan gure mendietako animalia genuen, ordurako Aizkorri, Aralar eta Iparralde eta Hegoaldeko mugan zebilelarik (2).

Udal-aktez gaindi, Oiartzungo bestelako dokumentazioak ere hainbat datu eskaintzen dizkigu. XV. mende amaierako Errenteria eta Bailararen arteko mugarritzean, adibidez, Olaberriaga inguruetatik gertu zeuden mugarrien artean, bat otso-zulo baten ondoan zegoen: “’d’este dicho mojón a otro mojón qu’está entre dos caminos, junto a vna cueba de lobos…”. Askoz adierazgarriagoak dira, ordea, 1501eko ordenantzek dakarzkiguten berriak. Bertako 55. tituluak otso eta azeriei leku egiten die, haiek ehizatzeagatik sariak adostuz: otso heldu bakoitzeko, dukat erdia; harrapatzen zen otsokume bakoitzeko, dukat erdia; azeriko, aldiz, 3 txanfoi t’erdi. Ez hori bakarrik. Adierazgarriena ondoren ezarritako neurria da, animalia horiek oso ugariak zirela islatzen baitu. Ordenantzek urtean hiru egunez ehizaldi bana egingo zirela xedatu zuten, goizetik gauera arte iraungo zutenak. Ez zen nolanahiko ekimena, gainera. Ordenantzaren arabera, jarduna 80-100 lagun inguruk burutuko zuen, lau taldetan banatuak. Ordurako otsoak eta azeriak oiartzuarren helburua baziren ere, bazegoen bestelako piztien arriskurik, hartzak kasu. Egia da, hauen erasoaldiak urriagoak zirela, baina LXVI. ordenantzak horien inguruan aipamena egitea (otso, hartz eta “antzeko animaliek” egindako erasoak), noizean behin begiztatzen zirenaren isla dakar.

Gorenaldia XVIII. mende hasieran

Aipatutako datuez gain, udal aktetan azaltzen zaizkigun lehenengo berriak Lesakako udalbatzak Oiartzungoari bidalitako gutunei esker dakizkigu. 1696ko urtarrilaren 14an (A-1-9-1, 42 au.) herri nafarrak, egindako ehizatzearen berri eman zion Bailarari.

Handik ia urtebetera, 1696ko abendu eta 1697ko urtarrila bitartean, bi herriek hainbat gutun bidali zioten elkarri (A-1-9-2, 11 au.-11at.). Agidanez, Lesakak laguntza eske idatzi zion Oiartzuni, Anizlarrea inguruetan otsoek sortutako arazoak zirela eta. Zehazki, animalia horien aurkako uxaldian laguntza eman ziezaioetla eskatzen zuen. Oiartzunek proposamena ez zuen gaizki ikusi, eta gaia jorratzeko alkateak eta hainbat auzo bidaliko zituela adierazi zion.

Egoera bertsua azaltzen zaigu urte gutxiren buruan. Esan bezala, 1700 urtetik aurrera izan zen otsoen jardunaren gorenaldia. Udalbatzak orduko urtarrilean idatzitako hitzak, behintzat, ezin argiagoak dira:

“hauiendo reconocido los muchos y continuos daños que haçen los lobos en juridiçión de este dicho Valle y su contorno a los ganado de sus vecinos que ha llegado el aumento y rabia de aquel género de animales que aun de día ban acossando a los reuaños a vista de los pastores y raro es la cría de la yegua que dejan de comer” (A-1-10-2, 22 au.)

Horretarako ordura arte erabilitako prozedurak erabili ziren, otsoak hiltzeagatik sariak ematea, horretarako, abeltzainei eta eliz-kabildoari diru-laguntza eskatuz. Ez ziren, ordea, neurri bakarrak izan; bestelakoak abian jartzeko asmoak ere agertu ziren. Eta hauetan, egoera oso samurra ez zenaren zantzuak ageri dira.

Ordurako, urte batzuk lehenago Lesaka eta Oiartzunen artean ikusten genuen laguntza hura, hedatzeko bidean zen. 1700ko urtarrilean, Bailarak ehiza lanetan aritzeko laguntza eskatzea adostu zuen, oraingoan deialdia hainbat herritara zabalduz: Lesakaz gain, Arantza, Igantzi, Astigarraga, Irun, Errenteria eta Goizuetari asmoen berri eman zitzaien. Guztiei gutunak zuzendu zitzaizkien eta ordainetan, jakinaren berri emateagatik, horiek esker-ona azaldu zioten Bailarari, ahal zuten horretan lagunduko zutela adieraziz. Salbuespena Errenteria izan zen: otsailaren 3an bidalitako gutunean parte hartzeari uko egin zion, pairatzen zuen diru eskasia zela eta.

Goizuetak, aldiz, erantzun interesgarria eman zion. Otsoak eta bestelako piztiak ehizatu zituztenei saria emateko asmoari baiezkoa emateaz gain, eta halako lanak hobeto antolatze aldera, Lesaka, Arantza eta Aranorekin elkarte edo batasun bat sortzeko proposamena luzatu zuen:

“y porque padecen el mismo daño que V. M. y yo las villas de Lessaca, Aranaz [hau da, Arantza] y Arano, sería bien participarles esta noticia para que entre todo estos pueblos circunvecinos se otorgue vna escritura de Unión para este efecto”.

Asmoek aurrera egin zuten, eta ekimena abian jartzeko Artikutzan hainbat bilera egin ziren. Horietan adierazgarriena otsailaren 15ean ospatutakoa dugu (A-1-10-2, 36 au.), otsoak ehizatzen zituztenei eman beharreko sariaren inguruan aritzeko burututakoa. Astebete lehenago, Oiartzunek eta Lesakak batzarra ospatu zuten leku berean, baina bigarren honetan partaidetza nabarmen hazi zen: bi herri horiez gain, Arantza, Igantzi, Astigarraga, Goizueta, Arano eta Orreagako Kolegio-etxeetako ordezkariak joan ziren. Iruni ere proposamena luzati zitzaion baina ez zuen ageriko asmorik agertu, bertako abeltzainek otsoek eragindako kalterik aspaldidanik pairatu ez zutelako (A-1-10-2, 50 au.). Helburua, otsoak ehizatzeko Elkarte bat sortzea zen.

Irunek esandakoek, dena den, salbuespena ematen dute. Bestelako datuekin alderatzen baditugu, Gipuzkoan bizi zen egoera guztia lasaia ez zela ikusiko dugu. Nafarrak ez ziren izan kezka nabarmenak plazaratu zituzten herri bakarrak; gipuzkoarrek ere, beste horrenbeste egin zuten. Otsoak ia nonahi ikus zitezkeen. 1701eko apirilaren 8an, larunbat goizean, adibidez, Lezoko auzo batzuek Jaizkibelen animalia bat ehizatu zutenaren berria ere badugu (A-1-11-1, 90 au.-at.):

“…que algunos vezinos de Lezo, ayer, día sáuado, a cossa de las nuebe horas e la manana, han muerto vn lobo en el partido que llaman Gaizquibel…”

Halaber, badakigu Gipuzkoako herrien artean ere, otsoak ehizatzeko elkarteak sortzeko asmoak zeudela. Astigarragak martxoaren 5ean Oiartzuni zuzendutako gutunean, Altza, Amasa, Andoain, Errenteria, Hernani eta Irunen artean halako ekimena bultzatzeko asmoak agerian uzten zituen (A-1-10-2, 60 au.).

Oiartzun eta Nafarroako herrien arteko Elkartea (1700)

Herri gipuzkoar horien asmoak zertan gelditu zen ez dakigu, baina Oiartzun eta herri nafarren artekoak, esan bezala, aurrera jarraitu zuen. Elkartea, 1700 urteko martxoaren 9an Artikutzan ospatu zen batzarrean sortu zen (A-1-10-2, 62 au.-64 au.). Oiartzunez gain, batasun horretan Lesaka, Goizueta, Arantza, Arano, Zubieta herriak eta Anizlarrea barrutiko abeltzainak zeuden. Helburu nagusia otso eta bestelako piztiak ehizatu eta harrapatzeko kontuak arautzea zen, egoera ez baitzen bat ere samurra: “hauer esperimentado los considerables daños que hazen los louos y otras fieras en los ganados de las juriziciones de las dichas repúblicas y partes circunvecinas (…) para matar y espeler las fieras y en particular para que los cazadores se esfuercen a hacer salidas…”.

Zazpi kapituluz osatutako hitzarmenak, ehiza-sarien inguruko kontuak biltzen zituen bereziki. Elkartea zortzi urteko epeaz egongo zen indarrean, 1708 urte amaiera arte (7. kapitulua) eta sei herriz eta eskualdeko abeltzainez osatua bazegoen ere, aurreikusitako epean kide gehiago sartzeko aukera adostu zen (6. kapitulua).

Ia kapituluen erdia, hiru, sarien ingurukoak ziren. Hauen arabera, otso edo hartzen bat ehizatu edo hiltzen zuenari 28 pisu nafar emango zitzaizkion (1. kapitulua); ehizatu edo harrapatzen zen otsoko edo hartz-kume bakoitzeko, berriz, 3’5 pisu jasoko zituen. Azken kapitulu horrek hainbat zehaztapen zituen: hiru kume baino gehiago harrapatuko zituenari bikoitza emango zitzaion, 7 pisu alegia. Kopuru hau finkoa zen; hau da, ez zen gehiago ordainduko lautik gora kume atxikitzen bazituen (2. kapitulua).

Hitzarmenaren hirugarren kapituluak, aldiz, tigreak ehizatu edo akabatzen zuenaren saria xedatzen zuen. Lan hori egiteagatik, 7 pisu jasoko zituen. Azken eskupeko horren eta otso edo hartzak harrapatzeagatik ematen zirenen arteko desberdintasun nabarmena, animaliek eragindako kalteekin zerikusia izan zuelakoan gaude; ustezko “tigre” horien erasoen ondorioak, beste bi animaliekin alderatuta, askoz txikiagoak zirela islatuko luke. Eragina horren larria ez izateko arrazoiak hainbat izan zitezkeen. Batetik, “tigreak” urriagoak zirelako; bestetik, eta gure ustetan aintzat hartu behar dena, animalia horiek besteak baino tamaina txikiagoa zutelako. Izan ere, “tigre” izenaren atzetik ez dugu Asia aldeko felido handi eta marraduna ikusi behar; aitzitik, kontzeptuaren atzetik basakatu edo katamotzei erreferentzia egiten zitzaien.

Dirua jasotzearen kontua oso arautua gelditu zen hitzarmenaren 4 eta 5. kapituluetan. Ehiztariak, egindako harrapatzearen berri eman behar zuen eta horretarako, burututako ehiza edo atxikitzea 24 orduko epean jakinarazteko betebeharra zuen, bere jarduna gauzatu zuen jurisdikzioko alkatearen aurrean. Udal-epaileak lekukotza edo frogaketa egingo zuen ehiztariak jakinarazpena egin eta zortzi eguneko epean, azken horrek azaldutakoa egia zen ala ez jakiteko asmoz. Bestalde, ehiztariei beste betebehar bat jarri zitzaien: eskupekoa jasotzen zuen azken udalerrian ehiztariak larrua eta kumeak utzi beharko zituen.

Hainbat herri biltzen zituen elkarteez haratago, herri bakoitzak berezko neurriak hartu zituen. Oiartzun eta herri nafarrek sinatutako agiri horretako zazpigarren kapituluak, adibidez, otso ehizarako ehizaldiak errepublika bakoitzaren esku uzten zuen. Horrez gain, bestelako ekimenak izan ziren eta herri batek ingurukoei horien jakinaren berri ematen zien, bereziki jarduna mugakide ziren eremuetan eman behar bazen. Lesakak, adibidez, 1704ko apirilean bere eta Oiartzunekin muga egiten zuten lurretan lau ehiztari eta bi artzakur jarriko zituela jakinarazi zion Bailarari, otsoek eragindako kalteak saiheste aldera (A-1-12-1, 156 au.).

Ehiztarientzako lan-sariak

Bailarako abeltzainek edota aziendak zituen orok ehiza-sariaren ordainketan parte hartu behar zuen, udalbatzak adosten zuen diru-kopurua emanez. Sistema hori aitzindari moduan jarri dezakegu, mende luze beranduago iraun ez ezik, zabaldu egin baitzen. Horren arabera, ehiza-saria ordainduko zutenak abeltzainak izango ziren (3). 1704ko martxoan, adibiez, (A-1-12-1, 78 au.-at.), pertsona bakoitzak jarri beharreko dirua ezkutu laurden bat izan zen, aurreko bi hilabeteetan harrapatutako lau otsoengatik ehiztariei zor zitzaiena ordaintzeko 1705ean, berriz, abeltzain bakoitzari erreal-zilar bat ordaintzea egokitu zitzaion (A-1-12-2, 156 au.).

Hori bideratzeko, Oiartzunek biltzaileak izendatu zituen. 1704ko martxoan hamazazpi izan ziren hautatutakoak, Arkotz, Ergoien, Bidasorogarrika, Torresaran, Elbarren, Altzibar, Iturriotz eta Elizalden jarduteko. Adostutakoaren arabera, hamabortz eguneko epean, bildutako dirua udaletxean entregatu beharko zuten. Baina sariak kobratzearen antolaketa ez zen horietara mugatzen. Urte hartako apirilean Bailarak 1700eko elkarteari lotutako bi diru-biltzaile izendatu zituen (ald. A-1-12-1, 133 at.-134 at.), hautatuak Sebastian eta Erramus Lekuna izan zirelarik. Hauen lana, ehiza-saria bilketaren ikuskatzean zetzan eta horrez gain, auzuneetako arduradunak, dirua bi biltzaile horiei entregatu behar zieten. Ondoren, Lekunatarrek bilketaren nondiknorakoa azaldu behar zuten, zordunak dirua ordaintzera behartuz (A-1-12-1, 143 au.-144 at., 208 au.-209 at.).

Agidanez, sari-bilketa egitea ez zen beti gauza erraza izan, eta kontrol zorrotza mantendu nahi izan zen. Bikarioari 1700. urteko apirilean idatzi bat zuzendu zitzaion, abeltzainek, otsoen ehiza-sariagatik zegokien ekarpena egin zezatela jakinarazi zezan (A-1-10-2, 89 au.-89 at.). Antzeko kontuak ageri zaizkigu 1705 urtean ere eta akta-liburuetan 1704-1706 arteko zerrenda edo erroldak biltzen dira, otso ehiztariei eskupekoa ordaindu zuten eta ez zutenen abeltzain edo jendeari buruzkoak (A-1-13-1, 184 au.-190 at.; A-1-12-2, 371 au.-374 au.).

Iago Irixoa

(1) Hauen artean, zalantzarik gabe, azpimarragarrienak Alvaro Aragonek burutu dituenak ditugu. Ikus bere La ganadería guipuzcoana durante el Antiguo Régimen. Bilbo: EHU, 2009, 259-267 orr. eta Abeltzaintza Oiartzunen XX. mendearen hasiera arte. Oiartzun: Oiartzungo Udala, 2013, 100-104 orr. Bitxia bada ere, egileak ez zituen aurkeztuko ditugun hainbat datu aipatu.

(2) Ald. MÚGICA, S.: “La caza del lobo en nuestras montañas”. In: Euskal-Erria, XXXII (1895) bereziki 233-243 orr., bereziki azken hori.

(3) ARAG�”N RUANO, A.: La ganadería…, aip. lan., 263-264 orr.; ARAG�”N RUANO, A.: Abeltzaintza Oiartzunen…, aip. lan., 101-102 orr.

Aurreko artikuluan euskara
eta hezkuntzari lekua egin bagenien, oraingoan gure hizkuntzarekin
zerikusia duen beste gai bati helduko diogu. Lehenago ordea, akten
hustuketa proiektuaren inguruko ohar batzuei leku egitea interesgarria
dela deritzogu.

Jakina
denez, hilabete hauetan plazaratzen joan garen (eta datozenetan
argitaratuko ditugun) artikuluek Oiartzungo udalak bertako aktak
hustutzeko lanetan dute oinarria. Plazaratutako estreineko idatzian
hustuketa ekimen horren inguruan zer edo zer esan genuen. Ez gara berriz
horretan sartuko, baina bidezkoa deritzogu Bailararen kasuan hustuketa
ekimen horrek duen berritasun edo originaltasuna azpimarratzea,
proiektua burutzeko aukeratutako hizkuntzarekin zerikusia duena. Aipatu
genuen bezala, beste hainbat herritan ere euskara hutsean (edo euskaraz
eta gaztelaniaz) burutzeko hautua egin zen. Gehienetan, ordea, gure
hizkuntzan egindako lan horiek aro edo garai berrietan jarri dute
begirada, erran nahi baita XX. mendean edo, asko jota, XIX. mendetik
abiatutako denboretan. Eta hemen datza Oiartzungo udalak bere gain
hartutako erronkaren gakoa, Antzin Erregimena izan baita lanaren
abiapuntua. Mende haietan erabiltzen zen hiztegia arras ezberdina zen,
hamaika kontzeptu galdu edo eraldatu egin zaizkigu, ez daude euskal
hiztegietan jasoak (edo ez dirudi halakorik) eta dokumentazioa
gaztelania hutsean dugunean, euskarazko baliokidea topatzea ez da batere
erraza.

Beste
behin ere azpimarratu behar dugu gaur egun euskarazko hiztegi
historikorik gabe darraigula. Hamaika disziplina zientifikotan halako
tresnak sortzen joan dira, baina Historian, aldiz, ez. Horrek herri
honen gabezia eta mixeria handi bat agerian uzten du; gure iragana
euskaraz eta zientifikotasunak ematen duen sakontasunez aztertzea,
hagitz zaila edo ezinezkoa dela ematen baitu. Esan gabe doa guztion
errua den mixeria bat dela; lerro hauen egilea ez da gutxiago, eta bere
burua errudunen lehenengo eserlekuan jartzen du.

Hiztegi
gabezia hori dela eta, eta proiektuak proiektu eta lanak lan, akten
hustuketa lanak bideratzerako garaian gaztelaniatik euskarara itzultzeko
hamaika kontzeptuk berebiziko zalantzak eta mugak planteatu dizkigute.
Horrek, guztiz zuzenak ez diren erabakiak eta behin-behineko adostatunak
hartzera eraman gaitu. Egoerak anitz denboran bere horretan jarraituko
duelakoan gaude, denon artean fundamentuzko akordioak hartu arte; erran
nahi baita historialari, hizkuntzalari, filologo, arkitekto edo
injeniarien artean, baina baita baserritar, basozain, nekazari, mariñel,
artzain edo unaiak aintzat hartuta, horiek guztiak baitira hamaika
terminoren biziraupenean lan eskerga egin dutenak, beraien eguneroko
lanbideei esker.

Zalantzarik
gabe, hiztegia osatzerako garaian mugarik nabarmenena dokumentazioak
berak ematen digu, garaian sortutako eta guregana iritsitako idatzien
%99-a erdara hutsean baitago. Jakina da Euskal Herrian historikoki eta
administratiboki euskarak izan duen isla eskasa. Modu honetan,
erakundeek sortutako dokumentuen gehiengoa populazioaren gehiengoak
erabiltzen ez zuen hizkuntza batean ageri zaigu (gaztelania, frantsesa,
latina, nafar-erromantzea, gaskoiera…), salbuespen batzuk badaude ere
(1). Egoera hau, ordea, ez da bizi dugun hiztegi tekniko baten
gabeziaren errudun bakarra, faktore gehiago daude. Tartean,
profesionalek iturriak behar den moduan ez profitatzea. Horrek muga,
interpretazio eta ondorio zalantzagarriak ekarri ditu. Izan ere,
Historia alde batera utzita, euskararekin lan egiten edo euskara beraien
ikerkuntza esparru duten beste disziplinetako profesionalek
dokumentazioa irakurtzeko zailtasunak dituztela (edo esparru horretan
alfabetatugabeak dira). Halaber, beste batzuetan, izan ditzakegun
tresnei muzin egin diete edo ez dituzte aintzat hartu (2).

Hala
ere, gure hizkuntzak egoera dokumental diglosiko nabarmena bizi izan
bazuen ere, egunerokotasunean erabiltzen zen tresna izaki, ia edozein
zirrikitutik igarotzeko aukera izan zuen. Hori dela eta, dokumentazioan
hainbat aztarna utzi ditu; euskaldun ia elebakarra zen gizarte baten
baitan, ezin bestela izan.

Akta
liburuei dagokienez, adibideak hasieran uste duguna baino gehiago dira.
Gainera, kronologian aurrera egin ahala, hitz gehiago topatzeko aukerak
handiagoak dira. Hein handi batean, arrazoia udal akta liburuen egitura
eta eduki bereziei zor diegu, bileren erregistroaz gain memorial edo
txostenak, hitzarmenak, iritzi-idatziak, azterketa edo ikuskatzeen
nondik-norakoak eta abar gordetzen baitituzte.

Alde
batetik, udalbatzaren hainbat erabaki eta mandatu elizan eta jendearen
aurrean jakinarazterako garaian, euskaraz egiten zirela badakigu,
dokumentazioak berak hori adierazten digulako. Horren zantzuak lehenengo
momentutik ditugu, akta liburu bezala identifikatuta dagoen lehenengo
sortan halakoak aditzera ematen baitira. 1658ko urtarrilaren 6ko bileran
hartutako erabaki eta mandatuak, adibidez, elizan eta euskaraz argitara
eman zitezela adostu zen eta hala egin zen: “en alta e inteligible voz,
en lengua bascongada” (A-1-1-1, 4 au.). Ia 50 urteren ondoren, 1705eko
urtarrilaren 1ean, gauzek beren horretan zirauten: “al tiempo del
apertorio [sic] de la missa popula de oy, en lengua bulgar bascuenze
publicó y dio a entender lo contenido en las ojas antezedentes al pueblo
de este Valle” (A-1-12-2, 5 au-at.). Halaber, udalbatzaren batzarrak
euskaraz egiten zirelaren zantzuak eta datu zehatzak daude baina
zoritxarrez, halako jakinarazpenen erregistrorik ez zaigu iritsi eta
ezin dugu jakin, zehatz-mehatz, zer-nolako euskara erabiltzen zen.

“En
el valle de Oyarçun, seis de henero de mill y seisçientos y çinquenta y
ocho años, don Sebastián de Arpide, vicario, estando la gente oyendo la
missa popular, al tiempo de ofertorio, en alta e inteligible voz, en
lengua bascongada, dio a entender los capítulos del decreto de suso y en
fee de ello firmé. Juan de Magierena de Zubieta”.

Halakoez
gain, dokumentazioan bertan hamaika euskal hitz eta kontzeptu ikusteko
parada dugu; batzuk ezagunak dira, oso ohikoak, gaur egunean ere
barra-barra darabilzkigunak edo nolabaiteko erabilera dutenak. Hauetako
asko abeltzaintza edo nekazaritzarekin zerikusia dute: ainu (“espliego
silbestre, alias añoa”), ainizkar (“yerba que llaman ‘añazcarra’”),
ametz (“…robres carauallos que llaman en basquençe amezas…”), arbazta
(“necessita algunos troncos de castaños y arbastas…”), arpiko, arraska,
borra, enbor, fago/pago, heskai (“zerrar de nueuo de escayas”), kartola,
larre-ote (“larotea”), ote-motz (“otamocha”), mazo, sega edo txerto
bezalakoak. Beste batzuk, aldiz, gizartearen ohitura, usadio eta beste
jardun batzuekin lotuak ageri zaizkigu. Honela, mozorro (“los mozorros o
mascarados de San Juan y San Pedro”), segizio (“…se escuse el salir los
hombres de cimiterio al modo de seguicio…”), edo Oiartzunen tradizio
handia izan duen tobera musika tresna.

(“…nesecito
[sic] asta quarenta rastadas de añoa y árguma llamada otamocha que se
alla en el término llamado Ozalecu…” (A-1-12-1, 297 au. folioa; 1704
urtea)

Ezegunak
eta ohikoak diren hitz horien aldetik, aurreko paragrafoan aipatu dugun
“txerto” hitzak artikuluaren hasieran aipatu ditugunei heltzeko balio
digu. Izan ere, hitz horrek, dokumentazioan zuzenean eta inolako
bitartekaririk gabe murgiltzeak dakartzan aurkikuntzen adibide argia da.
Orotariko Euskal Hiztegira hurbiltzen bagara, “txertatu” aditza
Iparraldean tradizio handiko hitza dela aipatzen du, XVII. mende
hasieratik dokumentatu daitekeelarik. Hegoaldean, berriz, egile
gipuzkoarrek XIX. mende erdialdetik aurrera erabiltzen dutela dio. Gure
aldetik, aipamenik zaharrenak 1700 urtetik datozela ematen du, alegia,
uste baino mende t’erdi lehenagotik (¡?). Honela, urte hartako maiatzean
Frantzisko Erretegik gaztainondoetan egin beharreko txertatzeei buruzko
memoria edo txostena aurkezten du: “Memoria jurado que yo, Francisco de
Retegui, tengo en chertar los castaños con diferentes sujetos”
(A-1-10-2, 101 au.).

Agirien
aukerak, ordea, ez dira hor gelditzen. Izan ere, hitz ezagunez gain,
topa daitezkeen beste ele batzuk ezezagunagoak dira eta gaur egunera
iritsi zaizkigun idatziengatik ez balitz, zeharo galduta leudeke (3).
Hauek dira interes handiena piztu dezaketenak; ez bakarrik alboratutako
hitzak azaleratu daitezkeelako, beste egoera bat islatzen dutelako
baizik: euskararen aberastasuna eta dinamismoa, teknologia, industria
eta bestelako esparruetan garatutako hiztegia agerian utziz.

Burdinolen
mundua da, zalantzarik gabe, diogunaren lekukorik bikainena: bai
euskararen erabilera agerian uzten duelako, baita hamaika kontzeptu
zeharo arrotz egiten zaizkigulako. Oiartzungo Olaberria burdinolarekin
zerikusia duten agiriak dira hiztegi hau ageri-agerian geratzen dutenak.
1694an egin zen inbentarioa adibide ezinhobea da (A-1-8-2, 79 au.-81
au. folioak). Bertan euskarazko kontzeptuak etengabe ageri zaizkigu:
agerrietako-kakoa, agoagorrika, aldabarra, boga, burniperekia,
eskanbela, gorba, makoa, suar(e)a, tormentatokia, traba, zamargorrika,
zigilua… Honako testua adibide azpimarragarria da:

“…hazer
entrega de las herramientas de la dicha herreria a Miguel de
Ynchaurrandieta… y en cunplimiento, justas sus concienzias, declararon
lo seguiente:

Primeramente
(…) vnas gorricas suficientes; vna palanca de aboapalanca; dos
palanquetas de fundidor; otra palanqueta para limpiar la tobera; vnas
gorricas para apanar agoas; otras gorricas que llaman agoacorrias; otras
gorricas para partir las agoas y su talladera; vna (…) tres arpones; vn
mazo mayor; otro mazo biejo que está en el fogón; dos bogas de fierro
que están en el fogón; una cruz de pessar fierro con sus tablas y
cadenas que no están de prouecho; vn quintal de pesar fierro; otra pessa
de dos arrobas; vn perequi de fierro; vn gancho de fierro; la cadena
llamada aguerrietacocacoa; tres gorricas con su talladera, mayores que
de la de arriba; vn junque; vn perequi de fierro; vna suara; vnas
mojorretas.

Y
para las cosas que rezeuió el dicho Ygnacio de Olaizola, faltan en esta
entrega y deue entregar al valle dicho Ygnacio: vna pala de fierro; vn
burniperequi de fundidor para la fragoa; vnas samargorricas; dos
aldabarradas de fierro; vn martillo para enderezar la planchuela; tres
martillos del prestador para la mena.

Y
además de ello ha entregado dos escanbelas, dos argollas y dichas
escanbelas, dos macoas, todas de fierro; quatro cepos de dicha
barquinera con sus cauillas de fierro; unas gorbas de apañar las piezas.
// r.º Y el miembro llamado zigilua se ha de hazer nuevo a costa del
dicho Ygnacio de Olaizola, quien hademás [sic] de las cossas referidas
deue entregar un gancho de fierro que falta de las que rezeuió (…).

Y
los dichos Miguel de Aldaco y Miguel de (Aldaco) Ysasti como tales
carpinteros, so cargo del dicho juramento, declararon hauer reconozido
(…) las anteparas de dicha herrería (…)

Yten,
por quanto en la parte llamada tormentatoquia, digo barquinera, vn
fierro llamado traua, le condenan al dicho Ignacio por su balor (…)

Yten declaran que las estoldas están limpias y en buen estado con sus ballados.

Yten
la galdurra de la pressa falta y conbiene que se aga con toda breuedad a
costa del Valle porque está en gran peligro la pressa”.

Urte
ezberdinetan han egindako konponketa lanetan ere (besteak beste
A-1-10-2, 41 au.-46 at.; A-1-11-1, 131 au.; A-1-11-2, 144 au.-145 au.
folioetan), hainbat hitz daude: bioholadura (“violadura”), gezurraska,
gailur (“galdur”), uztarri, uzkurriko (“uzguerrico”), alasea, errezuma,
burukotegi, zinguna, azpizungile edo azpizunbilkoak ditugu. Goizueta eta
Oiartzunek Urraideko zubian konponketak egiteko 1701an adostutako
hitzarmenean, aldiz, zumizamarrak, zapatak, karelak, uztarriak eta,
berriz ere, “zinguñak” (A-1-11-1, 162 au.-164 au.). Azken hitz hau,
adibidez, “zinkuna” aldaera jasota, berriki burdinolen inguruko
hiztegitxoa plazaratu duen Iñaki Azkuneri esanahi ezezagunekoa zaio (4).

Bestalde,
euskara eta toponimia uztartzen dituen datuak ere topatu ditugu;
erdarazko dokumentazioan agertzen diren herri edo herrialdeen euskal
formak, hain zuzen ere. Honela, Donostiako udal-diruzain Sebastian
Larreandiak Oiartzungo udalbatzari 1696ko maiatzaren 27an idatzi
zionean, Mutrikuko Batzar Nagusietako banaketa-sutenaren inguruko
kontuak zirela eta, “de lo repartido en la de Mutricu” adierazten zuen
(A-1-9-1, 123 au.-at. folk.). Bestalde, 1697ko urtarrilean egin ziren
Migel Agirrekoa agotearen aurkako kanporatze-autoetan, Agirrek honela
deskribatzen zuen bere burua: “dijo que es vezino y natural del lugar de
Arbona, en la Prouinçia de Lapurdi, Reyno de Francia, de edad de veinte
y dos años (…) y su oficio es de jular [sic]” (A-1-9-2, 48 at) (5).

Argi
dago, beraz, orain arte egindako lanez gaindi, euskararen ezagutzan
sakontzeko udal aktak (eta bestelako dokumentazio historikoa)
etorkizunean jorratzeko zain dugun sail edo alorra direla, sastraka eta
sasi artean ezkutaturik ditugun fruituak noiz bilduko zain dagoena.

Iago Irixoa

(1)
Errealitate arras desberdinak zirela ikusteko, berriki Peio Monteanok
argitaratutako liburuan agertutakoak irakurri besterik ez dugu. Bere
kasuan, Nafarroa Behereko XVI. mendeko eta XVII. mende erdialdera arteko
dokumentazio administratiboa, pribatu eta notariala gaztelaniaz zegoela
jakitea. Ikus MONTEANO SORBET, P. J.: El iceberg navarro. Euskera y
castellano en la Navarra del siglo XVI. Iruñea: Pamiela, 2017, 142 orr.
eta hh.

(2)
Horren inguruko hainbat ausnakerta, honako artikuluan: IRIXOA CORTÉS,
I.; eta PRIETO GIL DE SAN VICENTE, M.; “Abelbidetik Zaborrera: Erdi Aro
eta Aro Berriko euskararen ikerkuntzari buruzko hainbat ohar eta hitz
zerrenda bat”. In: Euskalerriko Adiskideen Elkarteko Boletina, LXVII
(2015), 129-172 orr.

(3)
Ikus ibidem eta laster plazaratzea espero dugun IRIXOA CORTÉS, I.; eta
PRIETO GIL DE SAN VICENTE, M.; “Agarriatik Zuzijakira: Iragan mendeetako
euskal hitzen bilaketarako hainbat ardatz eta adibide”. Azken honetan
Oiartzungo adibide batzuk jaso ditugu.

(4)
AZKUNE, I.: “Zestoako burdinoletako euskal terminologia (1519-1544)”.
In: Euskalerriko Adiskideen Elkarteko Boletina, LXVII (2015), 217-231
orr.

(5)
“Lapurdi” aldaera, XV. mende amaierako Gaztelako administrazioak
sortutako dokumentazioan ere topatu dezakegu. Ikus AGS. RGS, 1488-III,
198 folioa.

Abenduaren 3a Euskararen
Nazioarteko Eguna dugu; euskaldunontzat data berezia dugu, beraz. Hori
dela eta, oraingoan Oiartzungo udal aktek euskararen inguruan aditzera
ematen diguten datu bat plazaratu nahi dugu.

Jakina
da aurreko mendeetako dokumentazio historikoaren portzentaia nagusia
erdaraz idatzita dagoela; hagitz gutxi dira testu elebidunak edo euskara
hutsean sortutakoak. Egon badaude, baina erdararen ozeanoetan
uhartetxoak bailiran agertzen zaizkigu; edo hobe esanda, eta duela
hilabete gutxi batzuk plazaratutako oso ikerkuntza interesgarri baten
hitzak geure eginaz, “iceberg” bat bezala. Izan ere, eta errealitate
dokumental erdaldun horri azterketa kritiko bat eginez gero, euskarari
lotutako hainbat arrasto, ideia eta lorratz eskuratu daitezke. Dagoeneko
hamaika dira hori agerian utzi duten lanak, baina ez genuke aukera
galdu nahi azkeneko boladan argitaratu diren bi azpimarratzeko: alde
batetik, orain aipatu dugun eta XVI. mendeko Nafarroa hizpide hartuta,
aurten Peio J. Monteanok burutu duena; bestetik, eta XVII-XVIII.
mendeetako Euskal Herriko egoera aintzat hartuta, Juan Madariagak
egindakoa (1).

Testu
historikoen aprobetxamendua anitza da eta gure hizkuntzari lotutako
datu hauek zuzenean nahiz zeharka ikus ditzakegu, baita Oiartzunen ere.
Batetik, ageriko informazioa dugu, erran nahi baita euskal hitz, esaldi
edo testuak biltzen dituzten dokumentuak. Lehenengoetarako udal aktek
hamaika adibide eskaintzen dizkigute, eta beste artikulu batean
jorratzeko asmoa dugu. Aurrerapen bezala, euskararen presentzia esparru
ugaritan agertzen dela esan dezakegu: burdinola, errota edo zubiak
bezalako azpiegituren inguruko eraikuntza- edo konponketa-hitzarmenetan,
abeltzaintza edo nekazaritzari lotutako idatzietan, gizarte ohitura eta
usadioei dagokienetan eta abar. Halaber zeharkako datuak daude, eta
oraingoan hauei helduko diegu.

Udal
akordioetan agertzen zaizkigun informazioen artean, hainbat profesional
kontratatzeko asmoz egindako hitzarmenak ikus daitezke, eskola-maisuak
horien artean. Halako eskrituretan bi aldeek hainbat betebehar edo
baldintza ezartzen dizkiote elkarri, eta biek ala biek horiek
errespetatzeko hitza ematen dute. Oso informazio aberasgarriak dira eta
gainera, esparru horretan euskarak izan zuen, izan ez zuen edo izan
zezakeen presentziarekin lotutako datuak eskuratu ahal izan ditugu.
Horrek garrantzia du, gaia oso gutxitan aipatzen baita eta bere inguruan
daturik jasotzen bada, zeharkakoa da, edo ez oso sakona. Behin edo
behin, ordea, begira ematen duen informazioa azaleratzen da, eta esan
bezala, horri lotutako informazio bat hizpide hartuko dugu; sakontasun
handiagoa merezi beharko lukeen datua eta gaia jorratu duten
ikertzaileei baliogarria izango zaiena.

Aktetan
topatu ditugun eskola-maisuei buruzko lehenengo aipamenak 1672koak
dira. Orduan Matias Fagoaga besamotza eta Karlos Irisarri jardun
horretan aritzeko adostu zen. Beraien egitekoak honakoak ziren: “ambos
los otorgantes de maestre escuela de niños y niñas del dicho Balle,
enseñándoles a leer, escriuir, contar, ajudar a missa y la dotrina
cristiana”. Urte gutxiren buruan Irisarri zendu zen eta Fagoagak lan
hori burutzen jarraitu zuen, eragozpen fisikoak eragozpen; ez hori
bakarrik, lana ondo antzean egiten zuela ematen du, 1677ko abenduan bere
kontratua beste 6 urtez luzatu baitzen. Orduan jasotzen zen moduan,
bere jardunean bete beharreko helburuak honakoak izango zituen:

“enseñándoles
y documentándoles a leer, escriuir, contar, ayudar a misa y la dotrina
christiana y otras oraziones y virtuosas en nombre y gloria de Dios,
nuestro Señor, y vien d’ellos y enseñándoles ansí vien la urbanidad,
cortesía y modo con que se an de portar sin que por y negligencia [sic]
del dicho Mathías de Fagoaga pierdan los niños el natural que trajeren”.

Ikus
daitekeenez, hizkuntzaren inguruan ez da inolako aipamenik egiten.
Horretarako XVIII. mende hasiera arte itxaron beharko dugu, 1702ko
ekainera arte hain zuzen ere. Andres Albirenarekin garai hartan
hitzarutako kontratuan, maisuak, zetozen bi urteetan honakoa egin
beharko zuen: “los tendrá en la escuela a los muchachos, hixos de
vezinos y moradores del dicho valle enseñándoles la Doctrina Cristiana,
leer, escriuir, contar y castellano”. Esan bezala, hau da hizkuntzaren
irakaskuntzari buruz Bailarako udal-aktetan topatu dugun lehen datua.
Ziurrenik aipamenak azkeneko urteetan umeei gaztelaniaz irakasteko
helburuak oso zorrotz betetzen ez zirela aditzera eman nahi du. Lanean
ardura gehiegi ez jartzearen inguruko salaketak ez dira ezohikoak.
Errenterian, adibidez, halako egoera mende t’erdi luze bat lehenago
dugu, 1547an hain zuzen ere. Beraz, gurean gaztelania aipatzearen
zergatia, hizkuntza hau fundamentuz ez irakastearen ondorioa izatea.

Gure
lerro hauen helburuari begira, ordea, 1704ko abenduaren 6an Oiartzungo
udalbatzak Frantzisko Juanaberria Urnietako eskola-maisuarekin
adostutako hitzarmena da benetan interesatzen zaiguna.

Ikusi
dugunez, maisuaren betebeharrak hainbat esparrutara hedatzen ziren, ez
soilik idazten, irakutzen eta zenbatzen jakitera; hezibide eta portaera
onak sustatzeko kontuak ere bazeuden. Besteak beste, pertsona nagusiak
pasatzerakoan kapela kentzea, birao egiten zutenei zigorrak jartzea eta,
hezkuntza zorrotz eta gogor baten isla moduan, eskolan ondo edo ondo
baino hobeto zihoazenei laudoriorik ez egitea; aitzitik, noizean behin
zigortzea ondo letorkioke, nahiz eta errurik ez izan (A-1-12-1, 324 au.
folioa).

Oraingoan
baina, beste neurri bat da atentzioa ematen duena, euskararen
ingurukoa. Hartutako xedapen gogorrak ikusita, bi urte lehenago
Albirenarekin sinatutako baldintzek islatzen zutenaren ildotik ulertu
behar direla ematen du; alegia, gaztelania ondo irakasteko asmoekin.

Hasiera
batean, Juanaberriaren baldintzetan euskararen aldeko ekimenen arrastoa
dugu, dotrina euskaraz ematea adosten baita: “y podrá mandar a un
muchacho que sepa bien, diga las oraciones, a la mañana en bascuenze y a
la tarde en romance”. Pixkat beherago ordea, aldeko jarrera hau
jazarpen gordin bihurtzen da. Maisuaren egitekoen artean, umeei, eskolan
ez ezik, kalean euskaraz hitz egitearen debekua gogoraraztea eta hori
bideratzea dago:

“El
berano, desde marzo asta los húltimos de septiembre, yrá el maestro a
la escuela a las siete de la mañana y podrá salir como arriua está
dicho. Y a la hora de salir les dará orden para que ninguno able
bascuenze, y que los acusadores tengan también particular cuydado para
auisar al maestro quiénes hablan”.

Bai
azken puntu hau zein dotrina euskaraz ematearena Juanaberriak
sinatutako irizpide edo araudian agertzen dira; hau da, profesionalak
udalbatzari aurkezten zion plangintzaren baitan zegoen kontua zen.
Ondorioz, herriko gobernuaren esku zegoen horiek onartu ala ez.
Agidanez, Oiartzungo agintariek begi onez ikusi zituen, behin-betiko
adostutako neurrietan honakoa jarri baitzuten:

“2.
Yten, que les aya de enseñar a los muchachachos [sic] que asistieren a
él a leer, escriuir, contar y dotrina christiana, yntroitos y romanze,
dándoles para ello los acusadores y palillos que combengan para mayor
cuydado y vijilancia, de manera que los dichos muchachos dentro de la
escuela y fuera de ella, en las plazas y calles, no ayan de hablar
vascuenze sino castellano vnos con otros, poniéndoles para ello penas,
acusadores y palillo”.

Ikusten
denez, ordurako salatari eta zigorren dinamika martxan zegoen.
Bailararen kasuan ez zen denok buruan dugun eraztuna, zotz edo
“makiltxoa” baizik. Baina tresna edozein delarik ere, Oiartzungo kasuak
beste gauza bat agerian uzten du: zigortu eta debekatu beharreko
esparruen artean euskararen erabilera zegoela, eta jazarpen honen
inguruko ekimenek izaera goiztiarra izan zutelarena.

Jakina
da euskararen inguruko neurriak XVI. mende erdialdetik eman zirela.
Batzar Nagusietan prokuradore izateko gaztelania, irakurtzen eta idazten
jakin behar zen. Izatez, ez dugu euskararen aurkako jarrera bat bezala
ikusi behar, elitizazioa eta gobernuaren partaidetza ixteko asmoz
egindako saiakera moduan baizik. Izan ere, ia bere osotasunean euskaldun
elebakar eta alfabetatugabea zen lurralde batean gobernu itxi bat
lortzeko eta gobernu-erakundeetan jarduteko zer hobe eta halako
baldintzak ezartzea: irakurtzen eta idazten jakitea, eta gainera hori
gaztelaniaz egitea.

Neurri
hauek maila probintzialetik hiri eta herri mailetan pixkanaka ezarri
zen, baina halako xedapenak teorikoak ziren, leku askotan ez baitziren
bete. Denbora igaro ahala, ordea, gaztelaniari geroz eta garrantzia
handiagoa ematen hasi zitzaion, maisuei eskolak hizkunta horietan
ematera agindu zitzaielarik. Modu honetan, XVIII. mende erdialdean ez
ziren gutxi euskararen galeran maisuak eta eskolak faktore nagussi
moduan jartzen zituztenak.

Halako
erabakien atzetik Borbondarren politika zentralistek lotura estua izan
dute, eta gaur egun indarrean dauden tesiek horietan oinarritu dira.
Bailararen adibideak, berriz, agerian uzten du ideia horrek ausnarketa
sakonago bat merezi beharko lukeela; halakoak zein testuingurutan eta
zein helbururekin egiten ziren ulertzea ezinbestekoa da. Ez dugu ahaztu
behar 1704rako Felipe V.-ak Espainiako koroa eskuratua bazuen ere, gerra
garaia zela, Ondorengotza Gerraren garaia, hain zuzen ere. Eta
testuinguru horretan hezkuntza eta jazarpen politikak abiaraztea zaila
zen, edo ez zuten lehentasunik.

Ondorioz,
Oiartzunen ikusten duguna, XVII. mende amaieran indarrean zer nolako
ideia, proposamen eta ekimen zeuden azterttzera eraman behar
gaaituelakoan gaude, eta bereziki, zer helbururekin egiten ziren. Eta
jakina, halakoek denboran zehar jarraipen bat izan zuten ala ez; debeku
soil batetik jazarpenerako bidea egin zuten. Izan ere, gaur egun minez
ikusten ditugun neurriak euskaldunek beraiek (edo, hobe esanda, udalek)
sustatu zituzten, hein batean bada ere. Zaila gerta dakiguke halakorik
onartzea edo ulertzea, baina duela denbora asko ez dela hamaika
herritako agintariek bertako umeei gaztelaniaz egoki edo ahalik eta
ondoen irakasetaren beharra oso buruan zuten. Ez ziren gutxi maisu eta
maistrei kezka hori helarazten zizkietenak, bereziki gazteak
soldaduskara joan eta gaztelaniaz ongi (edo bat ere ez) ez jakitearen
ondorioz pairatzen zituzten iseka eta krudelkeriak direla eta.

Azken
finean gure iragana ez da beti loriatsua, bukolikoa eta bikaina izan;
argilunez betetako unibertsoa dugu. Eta hori da Historiaren lana:
halakoak ezagutaraztea eta jendeari ulertaraztea; ulertzeak ez baitakar
ikusten dugunarekiko adostasun bat. Gauzak dagozkien testuinguruan
jartzea ezinbestekoa da, iragan mendeetan ez baitzen guk horren
perfektutzat dugun eskema mentala jarraitzen. Hori bai, horretarako
fundamentuzko lan bat burutu behar da; ustez desmitifikazio objetibo bat
bilatzen duten baina benetan partzialtasunez beteriko mamia duten
sasiekimenetan erori gabe.

Iago Irixoa

(1)
MONTEANO SORBET, P. J.: El iceberg navarro. Euskera y castellano en la
Navarra del siglo XVI. Iruñea: Pamiela, 2017 eta MADARIAGA ORBEA, J.:
Sociedad y lengua vasca en los siglos XVII y XVIII. Bilbo:
Euskaltzaindia, 2014. Eskola kontuetarako, lehenengoaren 105 orr. eta
hh., eta bigarrenaren 239 orr. eta hh.

Aurreko batean meatzeen inguruan jardun gara, Oiartzun inguruetako
ezaugarririk nabarmenetako bat, baina aldi berean dokumentazio
historikoaren aldetik ezezagunenetako bat, jorratuz. Ez dira, ordea,
Bailarak aurreko garaietan zituen gauza azpimarragarri bakarrak; oihanak
ere, hor zeuden.

Basoa aspalditik izan da aberastasun iturri:
jatekoa lortzeko, behar ezberdinetarako materialak eskuratzeko, lanbide
ezberdinen jardunleku… Lurralde zabal nahiz txikiko herrietan, ohiko
baliabide-meatze bihurtu zen. Toki guztietan, baina, ez zuen garrantzia
bera izan. Lekuan lekuko eta unean uneko gizartearen behar eta
garapenaren arabera, oihanaren erabilerak eta ustiaketak maila
ezberdinak ezagutu zituen. Oiartzun bezalako tokietan, burdinola kopuru
handi batekin, basoak eskaintzen zituen produktuekiko eskaera agerikoa
zen, bereziki ikatza egiteko edo arragoetarako egurra lortze aldera.
Baziren, halaber, oihanean beraien premiei erantzuteko gaiak topatu
zituzten beste jarduera batzuk; ontzigintza, eraikuntza eta
abeltzaintzak ere basoa oinarrizko helduleku izan zuten. Modu honetan,
eta baliabide-iturri preziatu bihurtuta, aurreko hamarkada eta
mendeetako gizartea, inguru horretara estuki lotuta ageri zaigu.

Anitz
jende eta ogibideren lan-esparru zen heinean, halako eremu batek presio
nabarmena jasan zuen, arautua zein arautu gabekoa. Esku hartze horiek
hamaika ekintzatan gorpuztu ziren, legez kanpoko zuhaitz mozketak edota
gehiegizko lepatzeak, besteak beste. Egoera hau dela eta, ez zen bat ere
ezohikoa suteak sortzea, naturalak zein gizakiak sortutakoak, nahigabe
edo propio eragindakoak. Horregatik, eta bereziki azken asteotan Galizan
zein Portugalen jazotako egoera lazkarrien ondotik eskuratu duen
gaurkotasunaren ildotik, aurreko mendeetan gaiaren inguruan iritsi
zaigun informazioari buruz galdetu diogu geure buruari.

1.- Etengabeko ardura

Gizakiari
dagokionez, suteak suaren beraren erabilera hasi zenetik sortutako
gertakariak dira. Modu honetan, aktetan topatzen ditugun lehen datuak ez
ditugu beraien hastapen moduan hartu behar. Are gehiago, beste leku
batzuetako dokumentazioak ere Oiartzunen edo oiartzuarren eta suteen
arteko loturak islatzen ditu. Errenteriako udal aktek, adibidez, bere
mendietan Bailarako hainbat auzok sortutako erreketen berri ematen
digute, hala nola 1611n Migel Bidarte ikazkinak sortutakoa, Frantzisko
Arpidek 1647an burututakoa edo beranduago, 1691 eta 1705ean,
eragindakoak.

Oiartzungo udalbatzaren erregistroei dagokienez,
erreketen berriak ugariak dira. Alde batetik etxeek, elizak edo
bestelako eraikinek pairatutakoak ditugu: Añarbe etxea 1658an, Igartza,
Azkue eta Maritxonea etxeak 1697an edo elizako koruan 1707an
gertatutakoak kasu (A-1-1-1, 47 au.-48 au.; A-1-13-2, 188 au.-192 au.).

Ondorengo
lerroetan begirada mendietan jarriko dugu, baina sute-arriskuaren
egunerokotasuna ikusteko, hiri-munduko adibide bat eman nahi genuke,
1707ko abenduan udalbatzak emandako mandatu bat, hain zuzen ere. Orduz
geroztik udaletxeko geletan lasto, ale, gari, egur eta bestelako
trasteak sartzea debekatzeaz gain, une hartan zeudenak kentzeko agindua
eman zen (A-1-13-2, 194 au.-194at.). Honek, etxeetan suak hartzeko
arriskua zuten hamaika gauza pilatzen zirela adierazten du. Ez da
harritzekoa, beraz, udal-agintarien ardurak etengabeak izatea eta
halakoak gertatzen zirenean hainbat pauso finkatuta egotea; izan ere,
edozein unetan garrek beraienak eta bi egin zitzaketen.

Beste hainbat
gertakarirekin lez, ezkilak edo kanpaiak ziren suaren berri emateko
tresnak, 1678, 1683 eta 1691n dakusagun moduan (A-1-3-2, 56 au-at.;
A-1-5-1, 62 au.; A-1-7-1, 38 au.-39 at.). Horiek aditu orduko jendea
elkartzen zen, sutea zegoen lekura joanez. Komunitateko partaideek
betebehar hori barneratuta zuten eta era berean, udalbatzak, ardura
horretan zebiltzanei askaria eta freskagarria emateko obligazioa zuen.

Suteen
kontua aintzat hartzeko gaia zen heinean, hamaika lekutako
udal-ordenantzek haien aurka egiteko neurriak bildu zituzten; hedatuena,
ezbairik gabe, garrak amatatzeko gai moduan sagardoa eta ardoa
erabiltzean zetzan, gure begietara harridura sortu badezake ere. Horrez
gain, Oiartzungo kasuan Elizaldeko iturria funtzio horretara bideratu
zen; are gehiago, 1695an beste inolako erabilerarik ez izatea adostu zen
(A-1-8-3, 101 au.-at.). Dena den, bere erabilera erabilera auzunean
gertatutako suteen aurka bideratuta egongo zen, hau da, gertu ematen
ziren horietara.

Aktek mendietan jazotako suteei buruz dakarten
lehenengo datua 1665ekoa da. Orduko apirileko idatzi batek
Borrokazelaieta edo Borroagazelaieta eremuan izandakoaren berri ematen
digu, bertako herri-larreetan jazotakoa. Agidanez sutea ezin izan zen
segituan itzali; aitzitik, azkar asko hedatu zen. Eremu zabal bati kalte
egin zion, eta besteak beste, ametz ugari erre zituen (A-1-1-2, 21
au.-22 at., 6. foliazioa).

“con gran trabajo se apagó (…) se a quemado partida de amezes”

1686an
Iturrola eta Zumalikarreta artean eta Fagolako sarobean gertatu ziren
bi suteek informazio zehatzagoa dakarte. Lehenengoan hirurogeita hamar
zuhaitz-lepatu eta hamasei ipinabartu erre ziren; bigarrenean, berriz,
hamazazpi lepatu (A-1-5-2, 41 au.-at.). Urte batzuk berandugo Beotegin
gertatutako sutean, aldiz, lepatu eta enborrei dagokienez, hogei ez
beste guztiak kiskalita gelditu ziren, kalteak 180 errealetan baloratuz.
Erretako lursailak aldiz, bi golde edo uztaldiko tamaina zuen, 0’62 bat
hektaera gutxi gorabehera (A-1-9-2, 213 au.-at.) (1).

2.- Errudunak eta zigorrak

Suteen
aurrean, eta kalteak balioztatu eta erantzuleak topatzeko asmoz,
udal-gobernuek beraien taktikak abian jarri zituzten. Horretarako,
justiziak frogaketak egin eta lekukotzak hartzeko ardura zuen. Aipatu
dugun 1686ko bi suteei buruzko informazioa hartzeko, inguruetako auzoak
atxilotzea adostu zen (“se haga cautura de todos los circunbecinos de
los parajes arriua dichos”); 1693an, berriz, susmagarri zirenak deitu
eta atxilotzea erabaki zen (“llamar y prender a los indiçiados”).

Ikazkinak
ziren horrelako jazoerak sortzen zituztenetako batzuk: txondorra egin
eta hau zaintzen zuten bitartean, txinparta batek inguruan jo zezakeen,
suari bidea irekiz. Baina beraiek ez ziren erantzule bakarrak;
abeltzainen jardunak ere ondorio horiek ekarri zituen. Horren lekuko
dugu Hamabiaritzetan eta Beobieta artean Sebastian Oiartzabal eta Martin
Bengoetxeari 1697 urte erdialdean gertatu zitzaiena. Agidanez, biek,
beraien 12-13 urteko morroi Joanes Bengoetxea lagun zutela, otadi zati
txiki bati su eman zioten, azienda xehearentzako bazka sortzeko asmoz:
“con prestesto de que huuiese un poco de pasto para el ganado menudo (…)
dieron fuego a un poco de argomal”. Egindakoak, ordea, esku artetik
ihes egin zien, suak ustekabean indar gehiago hartu eta beheranzko bidea
hartu baitzuen. Itzaltzeko saiakerak antzuak suertatu zirenez, hainbat
kalte eragin zituzten (A-1-9-2, 187 au.-at.).

Beharginek izan
zezaketen arduraz gain, suteen kontua gaur egun hainbat eta hainbatetan
susmoa hartzen diegun kontzientzia txarreko jendearen ekimenak
ziruditen, giroa lagun zutela sortutakoak gainera. Arbide eta Oiartzabal
inguruetan nahita piztutako suteak hori islatzen du, hegoaizea zebilela
piztu baitzen: “alguna persona de mala conciencia auía dado fuego y
yncendió a la juridizión d’este valle junto Arbide y Oyarzabal, que con
la violençia y rigor de los vientos solanos peligrauan los montes y
casas…”.

1705eko otsailean egin zen galdeketan berriz, egilearen
nondik-norakoak ez daude oso argi, baina Pedro Altamira 29 urteko
ikazkin oiartzuarraren esanek nahita eragindako gertakari baten aurrean
gaudela aditzera ematen dute. Hark zioenez, lanean zebilen lekutik
“hiruzpalau moskete tirora”, kapusaia soinean zeraman gizon ezezagun bat
inguruari su ematen ikusi zuen. Altamiraren erreakzioa tipo horri
garrasi egitea izan zen, kargu hartuz eta haren aurkako biraoak botaz:
“vio a vn onbre con ropa de capussay y que estaua encendiendo fuego y le
gritó al tal ombre maldiciéndole, pero no conoció al sugeto” (A-1-12-2,
44 au.-46 at.).

Sutea sortzeko zergatiak zergati eta interesak
interes, erantzulea topatzea ez zen beti samurra izaten; hainbat adibide
dira horren lekuko. 1691ko otsailean Arbide eta Oiartzabal arteko
sutean edo 1693 uztailean Barkardaztegi errotatik gora sortutakoan, hori
lortzeko zailtasunak agerian geratzen dira (A-1-7-1, 38 au.-39 at.;
A-1-8-1, 140 au.-141 au.). Adibiderik azpimarragarriena, ordea, Iturrola
ondoko mendietan gertatutakoari eta bertan kiskali ziren haritzei buruz
1705eko galdeketa dugu. Hori ikertzeko hartu ziren 25 lekukoetatik seik
bakarrik eman zuten nolabaiteko informazioa, laurdenak baino gutxiagok
alegia, baina hobendunari dagokionez, datuak askoz urriagoak izan ziren.

Errudunei
hainbat zigor mota ezarri zitzaizkien: axolagabekeria hutsez jokatzen
zutenei, Jose eta Juan Perez Isasa ikazkinei Txaradin gertatu bezala,
isun batez gain haritz-mintegi bat egiteko ardura ezarri zitzaien 1687an
(A-1-5-3, 56 au.-57 au.). Bederatzi urte beranduago, 1696an, egoerak
okerrerantz egin zuela ematen du. Orduko maiatzaren 19an hartutako
erabakien artean, adierazgarri baino adierazgarriago bat hartu zen:
uda-mendiei su emango zion pertsona orori heriotz-zigorra ezarriko
zitzaion, erreinuko legeetan adostutakoa jarraituz (A-1-9-1, 112
au.-114 at.).

“…ninguna persona sea osado de dar fuego a los
montes y jurisdiciones de este Valle, pena de que el que se probare, se
le dará la pena capital de muerte…”

Azkenik, garrantzitsua deritzogu
beste kontu bat aipatzea: erretako egurra edo sutearen ondoren kalterik
gabe geratzen zen zura aprobetxatzen zen. 1687an Txaradin erre ziren
ikatz-egur zamak, adibidez, enkantean atera ziren (A-1-6-1, 106 au.-107
au.; eta A-1-6-2, 111 au.-at.). Honek, ezbehar baten ondotik sortutakoek
ere nolabaiteko erabilera zutela erakusten du. Eta hori da, basoaren
kasuan, aurreko gizartearekiko desberdintzen gaituena. Salbuespenak
salbuespen, beraien bizitzan gertu eta eskura zituzten oihan, zuhaitz
eta bertako fruitu eta animaliek gurean baino protagonismo zuzenagoa
zuten.

Iago Irixoa

(1) Garaiko neurriei dagokienez, ikus CARRIÓN ARREGUI, I. M.ª: “Los antiguos pesos y medidas guipuzcoanos”. In: Vasconia, 24 (1996), 59-79 orr., bereziki 64 orr. eta 24 oin-oharra.

zArditurriko meatzeek ez
dute aurkezpen handirik behar. Milaka urteetan zehar izan duten
erabileraz gain, duela hainbat denbora abian jarritako interpretazio
zentruak beraien ohiartzuna areagotu egin du. Toponimia arloan ere
jarduera horrek arrastoak utzi du, eta horren adierazle dira “Gazteluko
meatzea”, “Gazteluko meatze zuria”, “Matxin-meatze”, “Meatzegorrieta”
edo “Meatzezuloeta” bezalako leku-izenak.

Dirudienez,
erromatarrek burdinari jaramon handirik ez zioten egin, beste metal
batzuetan interesaturik baitzeuden. Modu honetan, Erdi Aroan Aiako
Harrian material haren erretserbak ia oso-osorik zeuden. XIII. mendeko
bigarren erdialdetik meatzeen ustiaketak garrantzia nabarmena eskuratu
zuela ematen du, inguruetako ibai, lats, erreka edo errekastoean
ezartzen joan ziren ur-olek ongi islatzen duten moduan. Horren lekuko,
erregeak emandako Burdinolen Forua dugu. Araudi hau jaso zuten
lehenengoak Irun eta Oiartzungo olagizonak izan ziren 1328an, nahiz eta
denbora gutxian, handik hamar urtera hain zuzen ere, Gipuzkoako lurralde
osora hedatu. Egia da burdin-mea gehiena inportatu egiten zela, baina
ez dugu ahaztu behar bertakoa gertuen eta eskura zegoela; hortaz, horrek
ere bere eragina izango zuen araudi hori jasotzerako garaian.

1.- Mineral ustiaketa, erregearen esku

Meatzeak
erregalia ziren. Monarkia aginte gorena zuen erakundea izaki, hainbat
esparru eta baliabideren gainean berezko zituen edo berarenak bakarrik
ziren pribilegioak aitortu zitzaizkion, meatzeak horiek artean.
Funtsean, mea ateratzeko baimena emateagatik sari jakin bat jasotzean
zetzan, dirutan zein metaletan. Honek esan nahi du erregea zela
esparruaren gaineko kontrola eta azken hitza zuena.

Hau
hala izanik ere, burdina lurretik ateratzearen inguruko mundua anitza
zela esan daiteke. Erregeak ez zuen gaia zuzenean kontrolatzen eta
zegokiona kobratzearekin nahikoa zuen. Egunerokotasunean, beraz, hamaika
egoera eman ziren: batzuetan meatzeen jabetza herriarena zen, eta auzo
guztiek eskubidea zuten inguruetara hurbildu eta horiek ustiatzeko.
Baina besteetan, denborak aurrera egin ahala, jabetasunak
pribatutasunerantz jo zuen, eta pertsona ezberdinak ziren ondasun hori
kudeatzen zutenak, lan-hitzarmenak sinatuz.

Meatzaritza
munduak, harekin estuki lotutako burdinolekin gertatu bezala, legedi
goiztiarra izan zuen. Nahiz eta korrejidorea mundu horri lotutako
kontuak epaitu eta aztertzen zituena izan, hainbat lekutan meatzariek
garrantzia handia eskuratu zuten. Arrasaten, adibidez, lanbideak berezko
kofradia edo elkarte bat sortu zuen, eta meatzaritzari lotutako hainbat
esparru oso goiz arautzen hasi ziren, 1434 urtea baino lehenago.

Esan
bezala, monarka zen metal-gune horiek ustiatzeko baimena ematen zuena,
gerora Probintziak hori berretsi behar bazuen ere. Erdi Aro eta XVI.
mendean zehar ez dirudi erregeek halako askorik eman zutenik, baina
Oiartzungo udal aktek horren inguruko adibide bat ematen digute, 1706
urtekoa. Orduan Migel Justizkoa erregearen aurrean aurkeztu zen,
Oiartzungo mendietan zeuden “berun, kobre, zilar eta urre” meak bilatu,
aurkitu eta ustiatzeko asmoz. Monarkak plangintza begi onez ikusi zuen
eta baimena eman zion, urriaren 22ko errege-zedula bidez. Bertan,
jarduera hori bideratzeko Justizek beharrezko zituen putzu eta zundaketa
lanetan inolako trabarik jarri ez ziezaioten agintzen zion Bailarari.
Migelek Aldundiaren aurrean aurkeztu zuen dokumentua. Probintzia
ikerketa lanetan hasi zen berehala, jarduera hori Bailararen (eta
Probintzia beraren) kaltetan zihoan ala ez jakiteko asmoz: Agidanez,
azaroaren 28an Oiartzunek emandako erantzuna ikusita, ez zen inolako
eragozpenik ikusi (A-1-13-1, 264 au.-264 at).

2.- Aiako Harriak, herri ezberdinetako meatzarien liskar leku

Meatzaritza
Oiartzuni estuki lotutako gaia bada ere, aktetan topatutako aipamen edo
berriak ez dira ugariak. Horietako hainbatek izaera negatiboa dute,
erran nahi baita Aiako Harrietako lurretan eskumenak zituzten herrietako
auzoen arteko liskarrak emandakoak direla. Gunea herri ezberdinen
arteko mugetan egonik, ohikoa zen batekoen eta bestekoen arteko
eztabaidak sortzea, hala nola Irunen eta Bailarako meatze-gizonen
artekoak. Halakoak 1672, 1679, 1687 edo 1694 urteetan agerikoak dira:
1679ko abuztuan, adibidez, udalbatzak Juan Ribera eta Juan Albisturren
aldeko ordainketa-gutuna eman zuen, Bailararen jurisdikziopeko
meatzetara joan eta bertan topatu zituzten Irungo sei meatzari preso
hartzeagatik (A-1-3-3, 102 at.-104 au.). Hainbat urte berandugo berriz,
1694an, Joanes Makutso oiartzuarrak Aiako Harrietan ustiatzen zuen
meatzean jazotakoa azaltzen zaigu. Dirudienez, Gabriel Irigoienek eta
Irungo beste hainbat auzok hark ateratako mea hartu eta Lesakako Erkazti
burdinolako olagizonari saldu zioten. Kontuak ohiko salaketarako
aitzakia emanik ere, uste baino garrantzia handiagoa zuen, txertatzen
zen testuingurua zela eta. Ordurako Irun eta Oiartzunen arteko tentsioak
agerikoak ziren eta aurreko hilabeteetan herri bateko zein besteko
justiziek aurkariaren meatzarien atxiloketa eta ondasunen bahiturak
burutzen ari ziren.

“…diferentes
cargohauientes de la vnibersidad de Yrun, con comisio´n de la justicia
de Fuenterrabía, ha llebado pressos a algunos menaqueros del Valle que
trabajaban en sacar mena en dicho puesto [Aiako Harrian] y enbargádoles
la bena que tenían echa, como por lo conseguiente la justicia del Valle
ha hecho cautura de diferentes vecinos de Yrun, menaqueros, en el mismo
puesto, y traídolos presos a la cárzel del juzgado de dicho Valle y
enbargádoseles sus bienes” (A-1-8-2, 96 au.-96 at.)

Tentsio
hauek direla eta, gaia Batzar Nagusietan eta errege-auzialdietan
jorratzen hasi zen. Arazoa konpondu bitartean egoerak lehenera egiteko
agindua eman zen, herriek inolako justizia-jardunik burutu gabe egon
beharko zutelarik eta meatzariek beraien jarduna normaltasunez
jorratzeko aukera izango zutelarik. Justizen kasua ikusita, ordea,
mandatu horiek ez zuten eragin handirik izan; ez behintzat meatzeetan
lan egiten zutenen artean.

3.- Meatzariak, Oiartzungo gizartearen parte

Kaletar,
baserritar, ikazkin, olagizon, artzain, unai, behizain eta
bestelakoekin batera, meatzariak Bailarako gizarteko zati ziren, Modu
honetan, udalbatzarentzat ia etengabeko buruhaustea zen bideen
konponketan, antolatzen ziren auzolanetan parte hartzen zuten. Honen
arabera, meatzariek Ergoien aldean bizi edo denbora dezente ematen
zutela dirudi. 1691an adibidez, Olaizola-garrika, “Olaizes-egurregi” eta
Eizagirretik Madariegira bitarteko biztanle eta meatzariei, Sangio edo
Zaingiriko bidea konpontzeko lanetara deitu zitzaien; 1692, berriz,
meatzari, ikazkin eta Ergoiengo auzoak Aiako Harriko eta Gaztelu
barrutiko bideak lamatzera bidali ziren (A-1-7-1, 139 au.-140 au.; eta
A-1-7-2, 169 au.-169 at.)

Behargin
guztien beharra zegoen halako lanetan, bereziki bideak zabaldu edo
handitu nahi zirenean. Meatzariei dagokienez, beraien lanabesak haitzak
puskatzeko oso aproposak ziren, eta horren lekuko dugu 1701 urte
hasierako adibidea. Udalbatzak, bideen konponketa-lanetara aritu behar
zirenak Zistiaga etxera joateko agindua eman zuen. Mandatuaren arabera,
auzoak aitzurrekin joango ziren; itzainak aldiz, idiekin; mandazainak,
zelabereekin; eta azkenik, hargin eta meatzariak harpiko, burdinaga eta
borrekin.

“acudan
todos los menaqueros d’este dicho Valle al puesto y caminos de Sanguio
con sus arpicos y palancas, para adrezar dicho camino y ronper vnas
peñas…” (1691. urtea; A-1-7-1, 140 au.)

4.- Bertako mearen esportazioa, etengabeko arriskua

Burdinolen
lehengai moduan Bizkaiko mineralak lehentasuna izan zuen, hainbat
faktore direla eta: lortzeko erraztasun handiagoa, kalitate hobea eta
Gipuzkoan bertan behar adina mineralik ez zegoela, besteak beste. On
Manuel Lekuona zenak bere Oiartzuni buruzko monografiaren 80 orrialdean,
mearen inportazioari buruzko hainbat datu ematen zituen, 1698an zehar
udalbatzarretan gaia jorratu zela adieraziz. Baina hori guztia hala
izanik ere, horrek ez du esan nahi Gipuzkoan zegoen minerala erabiltzen
ez zenik.

Probintziak
etengabeko ardura izango du bertako meari babesa ematerako garaian eta,
bereziki, Gipuzkoako burdinolei minerala erabiltzeko lehentasuna
ematerakoan. Hau dela eta, ez da harritzekoa aktek burdin esportazioa
debekatzen duten neurrien berri ematea. Are gehiago, liburuetan meatze
munduarekin zerikusia duten lehenengo aipamenak XVII. mendearen bigarren
erdialdekoak dira, eta debeku horren inguruan dihardute.

Probintziak
mea esportatzeko debekua plazaratu zuten 1664 aldera. Bailarako
olagizon eta burdinola jabeentzat onuragarria zen neurria ordea, ez zen
guztien gustuko izan. Erabaki horrek Bailarako meatzariei kalte egiten
zien, gertu zituzten Nafarroako burdinolekin negozio bikaina baitzuten.
Horren lekuko dugu gorago aipatu dugun Makutsoren kasua, baina Lesakako
Erkazti burdinolaz gain, Artikutzakoak ere interesa zuen Oiartzungo meaz
hornitzeko. Honen aurrean debekua saihesten ahalegindu ziren eta
segituan Bailarak Probintziara kexuak adierazi zituen, mea esportazio
horrek bere burdinoletan eragiten zuen kaltea zela. Bailarak argudiatzen
zuenaren arabera, kanporanzko bidea baimentzekotan, bertakoek lehengai
kopuru txikiagoa izango zuketen eta horrez gain, prezioek goranzko
bideari ekingo zioten (A-1-1-2, 5. foliazioa, 19 au.-20 at. eta 32
au.-33 au.).

Probintziaren
xedapenek epe laburrean eragina izan zutela ematen du, baina luzera
mendeetako joera etetea zaila suertatu zen. Aurreko debekua eta hogeita
hamar urtera, 1692an, mea-esportazioak eragiten zuen egoeraren larria
azpimarratzen zen, meatzeak bukatzen ari zirelako eta burdinolentzako
kalte handia zekarrelako: “atento se rreconoce que las meneras se ban
acauando y sino se pone esta prouidencia, en breue se acauarán las
dichas meneras y se quedarían las herrerías sin materiales” (A-1-7-2, 10
au.-10 at.). Agindua berriz ere 1696an eman zen, betetzen ez zelaren
seinale, baina egia da ondorengo urteetan gaiari lotutako informaziorik
ez dugula.

5.- Izen eta protagonista batzuk

Olagizon,
ikazkin eta mendietan, baso eta oihanen ilunetan, lan egiten zuten
beste beharginen antzera, meatzarien bizitzaren nondik norakoen berri
askorik ez dago. Datuak ateratzeko udal aktez haratago doan
dokumentazioa kontsultatu beharko genuke, notario-protokoloak eta
bereziki, auziak. Edonola ere, udalbatzak hartutako erabakien ondotik
informazioa ez da guztiz antzua, eta datu bat izanez gero, haritik
tiraka beste hainbat topatzeko aukerak egon daitezke.

Mea
esportatzeko debekuei esker adibidez, meatzari horien izen batzuk
plazaratzen zaizkigu. Arrazoia, logikoa da: udalbatzak hartutako
erabakien jakinarazpenak akta-liburuetan erregistratzen ziren eta
horietan pertsona jakin batzuen izenak jaso egiten ziren. Halako kasua
1664 urtekoa dugu, honako meatzariak aipatzen direlarik:

– Sebastian Arburu

– Juan Etx[…]

– Felipe Intxaurrandieta

– Juanes Isasa

– Martin Perez Pikabe

– Migel Pikabe

– Martin Perez Altamira

– Juan Olaziregi Arain, gaztea

– Juan Goronezbere (?), Juan G[…]agakoaren morroia

– Bonifazio Etxebeste

– Juanes Ibarburu Beroaltza

– Pedro Maia

– Pedro Isasti

– Juan Makutso Algorri

– Juanes Errekarte, Pedro Larrearen morroia

– Juanes Inda, Pedro Larrearen morroia

Gehienei
buruz ez dugu daturik eta batzuetan beraien izen-abizenek informazioa
jakitea zailtzen dute, garaiko homonimia dela eta. Adibidez, Juanes
Ibarburu bat alkate dugu 1691 eta 1695ean, eta alkateorde 1681ean;
halaber, Sebastian Arburu bat, 1664an “gazte” moduan aipatzen dena,
1677ko haragi hornitzailearen fidatzaileetako bat izan zela. Ezin
ziurtatu, ordea, datuek meatzarien artean agertzen zaizkigun bi
lagunekin lotuta dauden ala ez.

Batzuetan,
berriz, informazioa agerikoa da. Juan Olaziregi Arain gaztea, adibidez,
1674an Iturriozko pisuzain izendatu zen. Pedro Larrearen morroi den
Juanes Inda, berriz, 1701ean dugu. Orduan udalbatzak bere aldeko
ordainketa agindu zuen, erregearen etorrera zela eta bideen
konponketa-lanetan harpiko eta beste lanabesetan izandako kalteengatik.
Baina adibide guzttietan adierazgarriena, zalantzarik gabe, Bonifazio
Etxebesterena dugu. Bere kasuak meatzari eta olagizonen artean zegoen
lotura estua islatzen du, Olaberria burdinolako errentari izan baitzen
1686-1688, 1695-1696, 1701 eta 1705 urteetan gutxienez. Horrez gain,
hainbat mendi-sail enkantean lortu zituen eta 1704an udalbatzak
mendi-ikuskatzaile moduan izendatua izan zuen. Lan mundutik kanpoko
berriei dagokienez, 1689an kapare edo aitonseme moduan aitortu zitzaiola
azpimarratu dezakegu.

Azkenik,
datu azpimarragarri bat meatzarientzat morroi lanetan zihardutenen
ingurukoa da. Aurreko zerrendan egoera horretan daudenak hainbat lagun
dira. Ez da harritzekoa, garaiko gizartean guztiz errotutako kontua
baitzen, beste hainbat ogibidek islatzen duten moduan. Baina informazio
hori 1701 urtean bideak konpontzeko emandako mandatuarekin lotu
dezakegu. Azken honetan datu deigarri bat aditzera ematen da: langileei,
beraien ordez umerik bidali ez zezatela agintzen zitzaien (A-1-11-1, 25
au.). Agidanez, auzolanetan aritu behar zirenek beraien negozioari
lehentasuna ematen zioten, komunitatearekin zuten konpromisoari baino;
baita meatzarien kasuan ere.

Iago Irixoa