Lekuonan garatzen ditugun kultura mediazio lanak gehienbat Lekuona Fabrikak eskaintzen duen Legamia programarekin lotuta daude, nahiz eta Legamiatik kanpo ere beste lanen bat ere burutu izan dugun. Hauen artean, besteak beste, herriko ikastetxe ezberdinekin lantzen dugun Kultura Podcasta edo udaletxeko sail ezberdinak edo liburutegiarekin egindako kolaborazioak daude tartean.

Legamia egitasmoa Errenterian errotu eta eragina izango duen egonaldi eta mediazio programa da. Arte biziei (antzerkia, dantza, zirkua) loturiko proiektu artistikoen sorkuntza eta ikerketa prozesuak, edozein fasetan daudela ere, babestu, erraztu eta laguntzea du helburu.
Horrekin batera, Errenteriako Kultura saila eta honekin lankidetzan aritzen diren eragileen artean garatuko duen mediazio plangintza baten bidez, sorkuntza bera Errenteriako eragile eta herritarrekin partekatzeko asmoa da programa honen ezaugarri nagusienetakoa.
Aurten Legamiaren barruan dantza, musika, antzerkia, opera edo zirku proposamenak landu dira, hauen bitartez, besteak beste, maskulinitate toxikoa, gurasotasuna eta lana, espazio publikoaren erabilera, sare sozialak edo transesualitatearen ingurukoak landu ditugu. Doos Colectivo + Marie de Jongh, Txalapart Produkzioak, Berdinki zirkua, Goitibera, Trapu Zaharra edo Marta Eguilior bezalako konpainia eta artistekin lan egiteko aukera izan dugu.
Adibide labur moduan Doos kolektiboa + Marie de Jongh konpainien artean Legamiako egonaldian landu duten “Esna” dantza ikuskizuna eta Txalapart taldeak egonaldian aurkeztu duen “Orbela” ikuskizunaren inguruan egin dugun mediazio lanak aurkezten dizkizuegu ondorengo lerroetan:

“ESNA” haur eta familiei zuzendutako antzerki-dantza proiektua da, non esperimentua esperientzia bihurtzen den. Ikuskizun honek balioan jartzen du pertsonek beren gorputzekin edo irudimenarekin esperimentatzeko duten gaitasuna, rol desberdinak jokatzeko, munduarekin erlazionatzeko, harremanetan arakatzeko, probatzeko, bilatzeko gaitasuna. Finean, hainbat aukera ikertzeko gaitasuna. Balio hori erreibindikatu beharra ikusten dugu gizarte mesfidati batean, dena presaka etiketatzeko joera duen gizarte honetan. Huts egiteko eskubidea aldarrikatzen dugu, baita porrot egitekoa ere, bizitza bere sakonera osoan ulertuko badugu.

Doos eta Marie de Jongh konpainiekin Errenteriako Egiluze eta Koldo Mitxelena ikastetxeekin lan egin dugu, 8-10 urte bitarteko haurrekin gorputza eta norberak nahi duen hori izateko ahalmenaren inguruko gogoeta egiteko dinamika praktiko ezberdinak aurkeztuz.

Saio hauetan parte-hartzeaz gain eskola ezberdin hauetako ikasleak entsegu ireki batetara gonbidatu ditugu, bertan, konpainien lana gertutik ikusi eta zuzenean beraiekin hitz egiteko aukera izatea ahalbidetuz.

Haurrekin hezkuntza bidetik lan egiteaz gain herriko dantza eskolako ikasleekin ere “masterclass” antzeko bat ere antolatu dugu, bertara euskal dantza edo balleta lantzen duten ikasleak gerturatu ziren.

Txalapart

Txalaparten kasuan berriz Hiru artista eszenatokian biltzen dira musika, antzerkia eta kantuan oinarritzen den emanaldi batean. Bertan txalapartaren inguruan mugitzen dira eta hiru oinarrizko material jotzen dituzte : burdina, harria eta zura.
Proiektu hau bereziki interesgarria iruditu zitzaigun hasera batetik, normalean 2-6 urte bitarteko haurrentzat ez baitira horrelako proposamenak lantzen. Soinua, kantua, musika eta antzerkian oinarritzen den proposamena da. Arteak haur txikien atentzioa erakartzen du eta haien alde arrazionala deskonektatzen du formen, koloreen, erritmoen, melodien eta disonantzien erabileraren ondorioz. Horrek haurren irudimena, haien sentitzeko eta hautemateko gaitasuna, eta baita haien gogoa ere pizten du.

Txalapartekin batera Errenteriako Haur hezkuntza eskola gehienetatik pasa gara, egin diren emanaldi ezberdinetan ikasle txiki hauen jarrera eta atentzioaren inguruko jarraipen bat eginez. Orokorrean proposamenaren lanketa oso arrakastatsua izan dela esan dezakegu, haur, irakasle eta artistak egin den lanarekin oso gustura agertu baitira.

Kultura Podcast
Kultura Podcasta herriko ikastetxeekin sortutako programa da; bertako kultur ekitaldi eta proposamenei buruz hitz egingo duena. Bertan 10-18 urte bitarteko eskola ezberdinetako gazte taldeek hilero herrian kulturaren alorrean egiten diren egitasmo ezberdinak aztertuko dituzte.

Metodologia ezartzeko saioak antolatu ditugu eskoletako koordinazio taldeekin. Eskola guztiek metodologia bateratu bat jarrai dezaten. Gure partetik proposamen malgu baina bideratu bat eramango dugu horretarako. Bestalde Ikasle nagusienak teknikoki prestatzeko ikastaroak ere antolatu ditugu.

Podcastari dagokionez aurten Egiluze ikastetxea eta Orereta Ikastolak parte hartu dute proposamenean. Bi talde erabat ezberdinak dira, batzuk LH5 kurtsokoak eta besteak berriz DBH1-2ko komunikazio klasekoak. Gazteenekin herriko kultura guneak eta bertan lantzen diren proposamen ezberdinen inguruko atalak landu ditugu, hauen artean Legamia programaren parte den “Aquerra goyti, aquerra beyti” opera proiektuaren Marta Eguilior eta Mara Monreali elkarrizketa bat egiteko aukera izan dute.

Orereta Ikastolako ikasle helduagoekin egin dugun lanketan berriz alderdi teknikoa azpimarratu nahi izan dugu. Herri Arte Eskolako Irrati estudioa erabili dugu eta bertan podcasta grabatzeko beharrezkoak diren oinarrizko aspektu teknikoak erakutsi dizkiegu.

Gizarte modernokoak ginen, erreferente berriak sortu, ikur foralak arbuiatu hispanidadearen moldea apurtu zutenetakoak, alegia.

Orduko pentsalari asko, gizonak, poetak ziren. Filosofoek ere jende arruntak ulertzeko moduan kontatzen zuten kontatu beharrekoa.

Aresti aspertzen zen.

Azurmendik 1968an libertadea eta ikono horiek kontrakoak zirela zioen (Olerti aldizkarian. Hitz berdeak liburuan, berriz, 1971an  zentsuratu. Atzeratu zen manifestua Susak Hitz berdeak liburuan publikatu nahi izan zuan, baina zentsuratu egin ziotean beste zenbait poema bezala. Gero Susak publikatu zuen Manifestu Atzeratua.

Izagirrek aldarrikatu zuen hori guztia.

Laboak pista txiki bat ere eman zuen, Brechten eskutik.

Eta Aranbarrik argiki azaldu zuen 2016an (Txanton Garrote agertokitik jetsi zen egunean)

Modernoak ginen, bai. Orain, berriz, errekreazionismo historikoa loratzen dugu, sinisten dugu, aldarrikatzen dugu. Etorkizuna horri kateatzen diogu. Eta nazio mailako eztabaida bihurtzen dugu iruzurgileen negozien defentsan. Neoforalismoaren garaian.

*Irudiaren jatorria: Wikimedia

Aurreko azaroaren 25 eta 26an, Gasteizen EHUk duen Letra Fakultatean, unibertsitate arteko Arca Comunis sariak kongresu bat antolatu zuen, Gerra eta ekonomia ardatz hartuta. Aditu desberdinen eskutik, ekarpen interesgarriak izan ziren. Ekitaldiak, ordea, bazuen helburu sentiberago bat ere. Sare horren partaide izandako Ernesto Garcia Fernandez katedradunari omenaldia egitea, hain zuzen ere, bere erretiro akademikoa zela eta; hau da, gure tesi-zuzendari izandakoari.

Alde batetik, bere lagun eta ikerketa-kideen hitzak izan ziren, José Ramón Díaz de Duranarenak, kasu. Bestetik, eta ezusteko polit moduan, harekin tesia burutu genuenon ekimenari leku egin zitzaion, Imanol Vitoresek gidatuta eta Paula Martinezek eta Javier Goicoleak gauzatuta. Ernestok berak eman zigun bere omenaldiaren berri eta batek baino gehiagok, maltzurki, hara gerturatzea ia ezinezkoa izango zitzaigula erantzun genion. Ezkutuan, ordea, oso bestelako lana burutzen ari ginen. Nola, bestela! Ezin genion berari publikoki eskerrak emateko aukerari muzin egin. Asmoak hainbat astez giltzapean gordez, hilaren 25ean hitz eta oparitxo xume batzuk emateko aukera izan genuen; Ernestoren erreakzio hunkigarria ikusi genuenean, biziki poztu ginen. Berarekin tesia egindako guztiok hitz beretsuak ditugu berari dagokionez, baina hala eta guztiz ere, blog hau baliatu nahiko nuke berari beste modu batean eskerrak emateko.

Ernesto Garcia Fernandez (El Villar, Araba, 1957), 1984tik aritu da buru-belarri EHUn, Erdi Aroko katedra 2003an lortu zuelarik. Azken ia lau hamarkadetan benetako erreferente historiografikoa izan da guztiontzat. Karrerako azken urteetan geundela, 2001 aldera, bere lanak euskarri garrantzitsuak suertatu zitzaizkigun, berak eta beste ikertzaileek osatutako ekoizpen handiko taldeak Gipuzkoa izan baitzuten aztergai. Gerora, Salamancako doktoradutza kurtsoetan zein Gipuzkoako Artxibo Orokorraren bekaren bidez egindako lanaren harira, bere ikerkuntzekiko interesa areagotu zitzaigun,

Zehazki ez dugu oroitzen harekin izandako lehenengo kontaktua; bai, ordea, e-mailez izan zela. Hasieran ohiko kontsultak bihurtu zirenak, harreman sare bat josten joan ziren 2005 erdialderako. Nonbait, tesia burutzeko ideia zoroa otu zitzaigun, eta, gutuneria birtualaz bazen ere, Ernestok gurekiko izandako harreman abegikorra eta adeitsua aintzat hartuz, tesi-zuzendari izateko proposamena luzatu genion. Erantzuna harrigarria izan zen: EHU-rekin inolako loturarik ez zuen pertsona arrotz batek egindako gonbitaren aurrean ez zuen zalantzarik egin eta baiezkoa eman zion; bere magalean hartu gintuen.

Horren ondotik etorri zen gure lehen berriketaldi fisikoa, 2006ko martxoan, Gasteizko fakultateko liburutegian. Harrotasunez eraman genion bere “Gobernar la ciudad en la Edad Media: Oligarquías y elites urbanas en el País Vasco” lana. Katedra eskuratzeko aurkeztu zuen ikerketa mardul bezain oinarrizkoa zen guretzat, eta horregatik beragatik, berak eskainia eta sinatua izan zedila nahi genuen. Horrenbesterainokoa zen Ernestoren lanekiko genuen atxikimendua.

Modu honetan, 2006ko azarotik eta 2016ko urtarrila arte, gure tesi-zuzendari bilakatu zen. Egiari zor, unibertsitatearekin zuzeneko harremanik ez genuenez eta tesia gure kabuz, inolako bekarik gabe, burutzen ari ginenez, Ernestorekin izandako lotura ez da Imanol, Javier, Jose, Miriam edo Paula bezalako doktoregaiek garatu zutena bezalakoa, xumeagoa baizik. Akaso ere, beraiek baino zortedun izan gara!, Ernestoren zorroztasuna zein diplomaziaz eta abegikortasunez egindako kritika, iradokizun eta oharrak modu zeharkakoago batean bizi izan ditugulako.

Edonola ere, Ernestok beti hartu ditu aintzat bere ikasle eta doktoregaien egoera desberdinak. Bakoitzaren bide eta asmoekin biziki ulerkorra izan da, eta horren arabera neurtu ditu indarrak. Baina hori horrela izanik, bakoitzarekin fundamentuzko azterketak burutzeko helburuari ez dio sekula muzin egin. Hori izan da bere benetako iparrorratza, jendea ongi prestatzea; galdetu, bestela, Iosu eta Jorgeri.

Halaber, guztioi ikerkuntza proiektuetan parte hartzeko aukera emateko garaian ez du zalantzarik izan, baita tesia burutu ondoren ere. Ernestori esker, hamaika lekutako ikertzaile ezagutzeko parada izan dugu, baita beraiekin parez-pare lan egiteko ere. Bera bezalako pertsona langile, fin, umil, xume, abegikor, jator, pentsakor eta jakintsu batek mundu akademiko osoaren errespetua eta miresmena lortu du, eta hori, esan gabe doa, ez da ahuntzaren gauerdiko eztula! Eta berarekin batera burututako bilera eta kongresuei esker, elkarrekiko harremana ere sendotu egin da, bidaietan emandako orduetan bizitza akademikoaz harago doazen kontuak partekatu baititugu.

            Gure aldetik, bereziki pozik gaude berarekin eta Javier Goicolearekin batera 2018an argitaratu genuen “Mercaderes y financieros vascos y riojanos en Castilla y Europa en el tránsito de la Edad Media a la Moderna” liburuaz. Bere azalean hiruon izena ikustea izan da, zalantzarik gabe, gehien harrotu eta harritu egiten gaituena. Izan ere, 15 urte luze lehenago, artean Historia ikasle soil ginela, benetako erreferentzia historiografikoak genituen bi ikertzailerekin lan bat partekatzea gauza handia da; orduan halakorik biziko genuela esan izan baligute, nekez sinestuko genukeen! Eta hori ere Ernestori zor diogu.

            Gehiago luzatu gabe, eskerrak ematea besterik ez zaigu falta. Ernesto, zuzendari eta maisu, lagun eta adiskide, MILA ESKER GUZTIAGATIK. Ohore bat izan da zurekin urte hauetan bizitza partekatzea. Goza ezazu bizitzaren garai berri honetan, beti bezain fin lan eginez.

Etorkizunean lanak eta proiektuak partekatuko ditugunaren esperantzaz,

                        Çoure guçya, et anyz stimáçen ssaytoubena,

                                                           Jacobus, doctor Ernesti.

Kim Stanley Robinson

(The ministry for the future)

El ministerio del futuro

Minotauro, 2021

Liburuari buruz eginiko iruzkinetatik liburua bera laguntzeko hautatu esaldiak ezin zintzoagoak izan. Guztiekin gatoz bat. Alegia: pertsonen arteko elkartasuna eta elkarrenganako konfiantza mundua salbatzeko abiapuntutzat jotzen du autoreak; idazlan politikoa da; zientzia-fantastiko ez fiktizio kontakizuna da; biosfera erortzear dugu, galiarren ospetsuen amets gaiztoetan bezala; ekintza sorta eskaintzen du aurrera egin ahal izateko.

Muturreko egoera batek irekitzen du kontakizuna, covid garaiaren hasieran ekin omen zion eta idazteari Robinsonek. Pandemia ez, beroaldi hilgarria dugu gertaera hori. Hortik aurrera, kapitalismoaren erokeriak biosfera ez txikitzeko ahalegina bihurtzen da liburua. Beraz, fantastikoa baino egiazkoa da argumentua. Are, kapitalozenoa Cthulhuzenoa bihurtuko ez bada, Robinsonek hainbat bide proposatzen du. By any means necessary, dela keynesismo ezkertierra, dela CO2ri lotutako monetarizazioa, dela geoingeneritza poloetan, dela aberatsak gutxitzeko misil harrikatzaileak… munduan zehar jada biosfera bermatzeko eta bizitzari eusteko indarrean dauden ereduak dokumentatzea ere. Artean, euskara eta euskal kooperatibismo klasikoa. Gaudenen eta egongo direnen izenean etorkizunerako ministeritzak sustatuta.

Harrigarriena da azken asteotan prentsan idazleak aipatu bide bat baino gehiago hasi dela aipatzen: FMI eta karbonogabetzea, CO2 atmosferatik xurgatzea, tokiko monetak,…

Stanley Robinson da, ez dugu trama bereziki korapilatsua askatu behar, ezta joan etorri zorabiagarriak segitu ere. Balizko egoerak deskribatzen eta munduaren gainean pentsatu bitartean mundua berridurikatzea baizik.

Beraz, bai. Irakurri gabekoa da eta bide horiek guztiak batzea ere bai. Ahaztu gabe bide horiek guztien gibelean Plan B guztiz beharrezkoa dela. Aipatu ezin den -ismo hori, bizitzarako ezinbesteko gaiak merkatutik at bermatzen dituena eta herritarren ordezkaritza politiko zuzena bermatzen duena, hain zuzen ere.

Elkarrizketa eta Galde-Erantzun sorta bi artikulu hauetan (gazteleraz):

El ministerio del Futuro

https://www.xataka.com/n/kim-stanley-robinson-autor-ministerio-futuro-capitalismo-algoritmo-demasiado-simple-que-intenta-resolver-todos-problemas-vida-solo-metodo

Alfonso

Fiel.

Nunca soportas abusos del poder.

De pocas palabras. Todas escritas.

Permanecen.

Extraño, junto con ella, al servilismo,

Nunca baja la cerviz.

Silencio al error.

Siempre atisbos de esperanza en lo nuevo.

Ostracismo desde lo histriónico.

Lucidez, perseverancia, frío…

Ya no estáis.

Frantxi Lopez

Irudiaren jatorria: https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Alfonso_Sastre#/media/File:Alfonso_Sastre_antzerkigilea_(headshot).jpg

Badira pertsona batzuk lehen kolpean harrapatzen zaituztenak. Gero eta gehiago ezagutu ahala ondoan nahi dituzunak, eta euren ondoan zure burua egotea ere nahi duzuna.

Hala gertatu zitzaidan Iñakirekin. Ondo baino hobeto dut gogoan elkar ezagutu genuen eguna, Bergarako udaletxeko ganbaran. Orduan ezin nuen imajinatu aurrerago berarekin lan egiteko aukera izango nuela ia 5 urtez, Laboratorium proiektu zoragarrian.

Jakina, are gutxiago imajinatzen nuen nire burua lerro ziztrin hauek idazten, zer dela eta Iñakiren heriotzaren harira. Madarikatzeko tartea baino uzten ez duen heriotza. (halakorik nola pentsa!)

Gizon handia izan da Iñaki (“izan da”, “zen” baino errazagoa egiten zait). Handia, eskuzabala, argia eta alaia. Gustuko zuen entzutea eta, ondorioz, ez zuen zalantzarik berea bota eta horren gaineko iritzia galdetzeko. Ondo pentsatu ondoren erabakiak gauzatzeko plana egin eta lanak banatuta, zuzendari ona. Une goxo asko pasa genuen elkarrekin, garaipen txiki asko gainontzeko lankideekin batera. Porrotak ere bai, baina horietan ere lemari heltzeko ardurari uko egiten ez ziona. Horrekin batera, tokikotasunaren garrantzia, tokiko sustapena eta ekoizpena ikasgai ederra izan zen. Bergara hezur muineraino.

Barre algara asko egin genuen “Eburniko kattana”ren zirriborroarekin. Eta ezin askatu arantza izango dut berak “Eburniko kattana” osorik irakurri ez izana. Tira, hori eta beste adina solasalditxo geratzen zaizkigu zintzilik: Bergara 1766, antropozenotik kapitalozenorako saltoa, Aritzetako San Miel, autokarabana berria, ardoa, Gipuzkoako basogintza, herri lurrak,…

Nagusia baino lagun mina.

Adiorik gabeko agur ezak uzten duen minaren tamainakoa.

Gugan beti Iñaki!

David Zapirain

(Irudia diariovasco.com helbidekoa da)

Moore, Jason W.
Capitalism in the web of life: ecology an the accumulation of capital
Verso, 2015

El capitalismo en la trama de la vida: ecología y acumulación de capital
Traficantes de sueños, 2020

Le capitalisme dans la toile de la vie : écologie et accumulation du capital
Les editions de la asymetrie, 2020

Egokia eta argigarria dugu izenburua. Izan ere, Mooreren proposamena da balore-legearen inguruko definizioa eta haren ezaugarriak eguneratzea. Beraz, kapitala metatzeko beharrezkoak diren besteratzeak argitzea. Besteratze horien baitan, kapitalak debalde lortzen duen natura ez gizatiarrari ematen dio zentralitatea. Langileen esku lan merketua ez ezik, (hura ere natura dela irizten dio autoreak) naturaren eraldaketa eta debaldeko ustiaketa guztiz beharrezkoa da sistema ekonomikoa bideragarria izango bada.

Zer gertatzen da, ostera, naturaren muga guztiak zeharkatu direnean?

Berez, ikuspuntu berritzailea da oso, eta, esaterako, Covid bera hobeto ulertzeko bide ematen du, nahiz eta orain dela 5 urte argitaratutako lana izan.

Bestalde, modernitatearen hastapenetara jotzen du Moorek. Natura ez gizatiarraren eraldatze sistemiko eta mugagabea, kapitalaren metaketa bideratu zuena, hobeki ulertu eta azaldu ahal izateko. Pentsamolde kartesiarra ezerk baino hobeto azaltzen du gizakia eta naturaren arteko banaketa kontzeptuala. Alegia “ni naiz” haren gainean, gizakiak bere burua naturarengandik ateratzen du, hura “gauza” hutsa bihurtuz. Berdin beste “natura” batzuekin, arrak eta zuriak ez direnak, hain zuzen ere.

Azkenik, hirugarren zutabe bat eraikitzen du Moorek, eraldaketarako ezinbestekoa dena. Antropozenoa deritzan kontzeptuaren aurrean, Kapitalazoneoa daproposa. Horrela, apokalipsia denon ardura izan beharrean, kapitalaren errua eta ardura dela argudiatzen du. Horrek, eraldaketa klimatikoa eta beste desastre “naturalak” historikoak bihurtzen ditu. Eta historikoa denak bere legeak ditu. Norabide batean ala bestean joateak gizartean elkarren aurka borrokatzen duten indarren baitan dago.

Horrekin batera, Aro moderno-garaikidearen periodizazio berritua ekartzen du Moorek, beti ere ekosistemen eraldaketa masiboen haritik.

Beraz, tokikotasuna eta oinarrizkoa beharren desmerkantilizazioa aldarrikatzen ditu Moorek, kapitalaren apetak antolatzen ez duen ekosistema berritu batean. Horrela, iturria duen mundu-ekonomia wallersteindarrari mundu-ekologiarekin ematen dio berak segida.

Marvin Harrisek ekologia/ekosistema eta tabuak/gizarte antolaketaren arteko harremana biziki ongi argitu zituen; Polanyik, Thompsonek, Hespanhak, Frigok, Dumont, Marx, Braudelek…kapitalozenoaren aurreko arauak azaldu zituzten gainera. Kate horretan egungo mundua ulertzeko ezinbestekoa bihurtu da Moore. Lan gehiago, hizkuntza ugaritara: Jason W. Mooreren webgunean.

ROSA, Isaac

Tiza roja

Seix Barral, 2020

MILLS, Magnus

[The restraints of beast (1998)]

El encierro de las bestias

El Aleph, 2002

[All quiet on the Orient Express (1999)]

Sur le depart

10/18, 2002; Cambourakis, 2013

Sin novedad en el Orient Express

Random house, 2000

J. Mortimerren eta batez ere J. Coeren lanetan, mendebaldeko Europaren bizimoduaren malda behera gurea baino aurreratuagoa zegoela iragartzen da. Berdin gertatzen da M. Millsen lehen bi nobelekin, 1998an eta 1999an argitaratuak, hain zuzen ere (hirugarrena ere hor sartzen ausartzen gara, irakurri izan ez arren, baina izenburua ezin adierazgarriagoa da: the scheme for full employment).

Are, honen gaineko ondoko kritika gure hitzak baina argiagoak izango direla uste dugu.

Ez dago epikarik Millsen lanetan, soilik gure errealitatearen kontaketa ia surrealista bezain erreala; izan ere, TMEOren azalak jada motz geratu diren honetan, erreala eta fikzioa bereizteko zailtasuna gure aro honen ezaugarria da.

Irribarre txikiarekin irakurtzen dira nobela hauek, beldurra eta izua ezkutatzen dituen irribarrea, alegia. Kontatzen dena horren absurdoa izanik, ezin sinetsi geratzen gara, guztiz sinesgarria bada ere. Azken batean, lana, lanaren monotonia, lanaren besteratzea, besteratze hutsa… Stephen Kingek berarentzat nahiko lukeen doinu tentsoa sortzen du Mills-ek. Zer gerta geratzen gara, ikara gertatzen den xalotasun horrek sortzen duela konturatu arte. Ez da, inolaz ere, lasai geratzeko modukoa.

Rosak, berriz, oso bestelako estiloa darabil. Zuzena. Errealitatea azaltzeko hainbeste metafora, berrirakurketa, interpretazio, deskonstrukzio eta berrizendatze jasatea aspergarri bilakatzen ari den honetan, Rosaren pilulak gibelera doaz zuzenean.

Deskribatzen dituen egoerak Millsenak bezain gordinak badira ere, Rosak, ostera, arazoak indibiduoengandik atera eta komunitatera eramaten ditu. Klariona gorriz itxaropen izpia marrazten du, ozpin eta etsipenaren artean. Madrilgo kresalak ez baitu Isaac Rosa kaltetu.

Euzko
Nekazarien Bazkunak Getarian izandako presentziaren inguruko zenbait
datu eman ziren aurreko idatzian. Baina, hau izan ahal zen herrian egon
zen lehen nekazal elkartea? Artxiboko dokumentazioak argitzen digunaren
arabera, galdera honen erantzuna ezezkoa izango litzateke. Beste
sindikatu baten aipamena, zeharka bada ere, aurki daiteke, argi eta
garbi bere existentzia frogatzen duena, nahiz eta elkarte honen izaera
ez dagoen batere argi.

1910eko
urriaren 2ko udal akten arabera, Gipuzkoako Aldundiak zabaldutako
zirkular baten aipamena egiten da, non nekazal sindikatuek zituzten
abantailak herrian zehar zabaltzeko ardura Getariako udalari ematen
dion. Badirudi honek bere eragina izan zuela, 1918an sortu baitzen
Getariako nekazal sindikatua.

XIX.
mendean zehar nekazal munduan zailtasun ugari egon ziren arren, XX.
mendearen hasieran aurrerapen nabarmena eman zen produktibitate indizeek
adierazten dutenaren arabera, bai espainiar lurralde osoan eta baita
euskal lurraldean ere. Kontuan izan behar da euskal lurraren lanketaren
ehuneko handiena esplotazio minifundistek egiten zutela, laborantza
lurrez inguratutako etxe isolatuek. Aski ezagunak diren baserriak
alegia. Nekazaritzaren suspertzeak ez Estatuak eta ezta norbanako edo
baserritarrak aurre egiteko prest ez zeuden inbertsioaren hazkundea
exijitzeen zuen. Nola egin zitzaion aurre egoera honi? Nekazal
asoziazionismoa izan zen baliabide urriak zituzten baserritarren aukera
bat.

Egungo
Euskal Autonomi Erkidegoa osatzen duten probintzietan sindikalismo
katoliko modura ezagutzen denak pisu garrantzitsua izan zuela esan
daiteke, batez eta Arabaren kasuan. Gipuzkoan aldiz, oso presentzia
mugatua izan zuen. Sindikalismo katolikoak sindikatu modura ezagutzen
ziren nekazal kooperatibak zituen herri ezberdinetan. Probintzia
bakoitzean federazio bat edukitzen zuten, guztiak Confederación Nacional Católico Agraria izeneko Espainia mailako erakundeak gidatzen zituelarik.

Getariako
artxiboko dokumentazioak eta Espainiako Sustapen Ministerioak
eskaintzen diguten informazioaren arabera, Getariako sindikatua ez zen
aipaturiko konfederazioaren zati. Egia esan, harritzekoa ez dena, 1934ko
datuen arabera, Gipuzkoan zeuden 28 sindikatuetatik 8 bakarrik
baitziren katolikoak. Dagoen informazioarekin, bi ondorio atera
daitezke:

Getariako nekazal sindikatua 1918ak sortu zen, iturri ofizialen arabera.

Ez zegoen C.N.C.A. izeneko erakundearen barnean.

Zein izaera edo joera zuen Getariako nekazal sindikatuak?

Xabier Etxeberria Lasa

Irudia: San Blas baselizako pintura, aztergai daukagun garaian itsasoak eta baserriek zuten garrantziaren isla. Iturria: http://www.guregipuzkoa.eus

Uda jai garaia dugu, zalantzarik gabe. Festak hamaika lekutan ospatzen dira, izan hiri, herri edo auzuneak. Sanjoanetatik hasi eta aste luzeetan zehar, ondo pasatzeko giroa nagusi da. Denbora asko ez dela, herrietan ematen ziren ospakizun, festa eta jai gehienak egutegi kristau-katolikoak finkatuak ziren. Errealitate hau askoz adierazgarriagoa izan zen Antzin Erregimenean, Elizaren presentzia gizartearen hamaika esparrutara hedaturik baitzegoen. Edolona ere, hainbat antolakuntzan gizarte zibilaren partaidetza agerikoa zen, leku ezberdinetako auzo eta gobernuek beraien zeregina bete zutelarik. Hori dela eta, udal aktetan maiz agertzen dira mundu horrekin zerikusia duten kontuak.

1. Egutegi finko bat eta ez-ohiko hainbat gertakari

Elizari lotutako ekitaldiez gain (sermoiak, mezak, prozesioak…), Bailaran bestelako jarduerak ospatzen ziren garaiak bost ziren: Pazko garaia, Corpus eguna, uda hasierako San Joan, San Pedro eta San Martzial egunak eta, jakina, Done Eztebe, Oiartzungo zaindaria. Azkeneko biak izan ezik, beste data seinalatuak herriz herri ospatzen ziren; hau da, Mendebaldeko zibilizazioan, eta zehazki herrialde katolikoetan.

Baziren, hala ere, beste egun berezi batzuk, hala nola erregeei lotutako gertakari gogoangarriak: jaiotzak, heriotzak, koroatzeak edo igarotzeak. Orokorrean halakoak alardeekin ospatzen ziren: hor ditugu 1665ean Carlos. II.aren koroatzea zelebratzeko egindakoa edota Felipe V.a bailaratik 1701 eta 1706 urteetan pasatzean burututakoak.

Batzuetan ekitaldiak alor militarretik haratago zihoazen, 1707ko iraila aldera infantearen jaiotza ospatzeko adostutakoak, kasu. Ondorengotza Gerraren ondorioz egoera ekonomikoak okerrerantz egin bazuen ere, Probintziaren idatziak aintzat hartuz, hainbat ekitaldi burutzea pentsatu zen: gozematea, dozena erdi antzarren lasterketa, zezenketak, idi-suzkoa (“que se haga una manta cargada de cuetes para un buey que corra el primer día de los toros”) eta musiganga bat; hau da, mozorro xelebre edo bitxiekin antolatutako herri-festa, bereziki deabru edo animaliak irudikatzen zituztenak.

1702an erregearen guda-garaipena ospatzeko hartu zirenak, berriz, bitxiagoak dira, hainbat auzok aurkeztutako ekimen baten aurrean gaudela ematen baitu eta ez, ordea, udalbatzaren erabaki baten ildotik antolatutakoa. Hasiera batean hainbat gizonezkoek udalbatzari Mikelazulo edo Galardigibel inguruan jaia egiteko asmoa agertu zioten, baina gobernuak Elizaldeko plazan egitea adostu zuen, leku hura zikina egoteaz gain, eremua (“despoblado”) zelako. Horren ordez, Elizaldeko plazan egitea erabaki zen, berri ona ospatzeko asmoa zuten Bailarako beste baserri, basetxe eta auzoekin batera. Ez zen gutxiagorako, izan ere, antzar harrapaketa, txupiñ eta itxaferuez gain, emakumeekin dantzaldia (“baile con nuestras mujeres”) ospatzekoa asmoa agertu zuten; eta badakigu elizak halakoei zer beldur zien.

Erregeari lotutako ospakizunez gain, erlijioarekin zerikusia zuten ez-ohiko festak ere izan ziren. Batetik 1662an Sortzez Garbiaren eguna ospatzeko antolatutako sermoia, suak eta bolbora pizteak. Bestetik, eta Bailaran berebiziko garrantzia izan zuena, Done Eztebe martiriaren erlikiak Errenteriatik Oiartzunerako lekualdatzea ospatzeko 1692ko irailaren 12an antolatu zirenak (1). Adostutakoaren arabera, gorpuzkinei ongi etorria emateko egun horretako goizeko 8’00tan bailarako auzo eta biztanle guztiei Arragoako larrera joatea agindu zitzaien, Errenteria eta Oiartzunen arteko mugara hain zuzen ere, beharrezko zituzten arma, bolbora, soka eta bestelakoekin batera; eliz-kabildokideak berriz, beraien arroparik onenak jantziko zituzten. Horrez gain, predikatzaile bat, zezenak, txupiñak eta itxaferuak, 8 antzarren lasterketa, alardea ospatzeko bi danborjole eta, azkenik, Donostiatik propio ekarritako organojolea eta berarekin batera jarduten zen kornetajolea ekartzea erabaki zen.

Erlikiaren etorrera ospatzeko ekitaldiak islatzen dituen udalbatzarra

2. Jaiak ospatzeko ekitaldiak

Aurreko adibideak ez-ohiko jaiak baziren ere, garaiko ospakizunetan antolatzen ziren ekitaldien nondik-norako nagusien berri ematen digute. Batzuetan Bailararen egoera ekonomikoak gauzak aldatu bazituen ere, ekitaldirik nagusienak txistulariak, dantzak eta zezenketak zirela esan daiteke. Herri-musikariak Bailarakoak zein inguruko herrietakoak izan zitezkeen: Donostia, Irun edo Iparraldekoak, 1679ko San Joan, San Pedro eta San Martzial jaietan aritu ziren Juan Zumakoitz danborjolea eta Martin Etxeberria txistularia kasu. Zernolako musika edo dantzak ziren ez da jakiten erraza. Ezpata-dantza oso ohikoa zen, baina ez bakarra: 1702an emakumeekin batera egiten zirenen adibideaz gain, 1704 urtean Donostiatik etorritako musikariek ezpata-dantza “eta beste dantza berezi batzuk” (“otras danzas particulares”) jo omen zituzten.

1704ko Done Eztebe jaietan parte hartu zuten musikariei buruzko oharrak

Zezenketei dagokienez, antolakuntza nabarmena zuten: hesiak jarri eta kendu, itzainak kontratatu, zezenak bilatu eta bertaratu, hagak lortu… Horrez gain, oholtza bat antolatzen zen Bailarako agintariak esertzeko. Halakoei gozemate edo gozemaitza izeneko askari gozo bat ematen zitzaien. 1704ko Done Eztebe egunekoan, adibidez, bizkotxo-lehorrez egindako gozokiak, azukrea, limoi edo zitroinak, Donostiatik ekarritako elurra, fruta eta ardoz osatutako askaria antolatu zen.

Elizaldek hainbat kontutan ospakizunen zentraltasuna bazuen ere, gehienak, Pazko, San Joan eta San Pedro egunetako ospakizunak besteak beste, Oiartzungo hiru plazetan egiten ziren, Altzibar, Iturriotz eta Elizalden. Dena den, udalbatzak hainbat kasuetarako esparru bereziak antolatzeko asmoa azaldu zuen, 1705eko otsailean Jose Arizabalo eta Antonio Aurelari Madalensoron lizarrak landatzeko emandako mandatuan ageri denez. Bertan, udalbatzak lursail horiek helburu jakin batzuetarako eskuratu zituela adierazten zen: zuhaitzak ipini eta erregeak edo bestelako printzipeen igarotzea ospatzeko burutzen ziren alardeak egiteko, baina baita auzoen aisialdirako: “para vestir de árboles y poner recreo para sus vezinos y usar d’él poniendo su jente en esquadrón en los tiempos de passar por este Valle los señores reyes y otros principes” (2).

Mozorroak, inhauterietatik haratagoko ohitura

Edonola ere, hiru auzune horiek berezko izaera zuten, oso bizia, eta hau Oiartzungo jaien inguruko beste ohitura adierazgarri batean ikus dezakegu: San Juan, San Pedro eta San Martzial egunez antolatzen ziren mozorroen usadioan, hain zuzen ere. Are gehiago, gaur egunean jaien inguruan segurtasun kontuak eta kezkak dauden bezala, orduan ere halakoak agerikoak ziren: mozorrotzearen anonimotasuna aprobetxatuz iskanbilak eta liskarrak sortzen zirelako, bereziki auzune edo plaza ezberdinetako bizilagunen artean.

Egoera hau hainbatetan agertzen zaigu udal-aktetan. Hasieran mugak esparru jakin batzuetan aplikatu ziren: 1668an bi egunen arteko denboran Bailaran zegoen inor, ez bertakorik ez kanpotarrik, armak eta mozorrorik soinean eramateko debekua plazaratu zen (3); 1679an, berriz, bezperak eta arrats-otoitz edo konpletak esan baino lehen eta jendea elizatik atera aurretik, mozorroak ezingo ziren Elizaldeko plazan eta kaleetan zehar aritu; are gehiago, mandatu nagusia Elizalde aldeetarako bazen ere, agindua Altzibar eta Iturriozko plaza eta inguruetara hedatu zen (4).

1682 urtea mugarri izan zen mozorro kontuetan, harik eta guztiz debekatu arte:

“de aquí adelante, para siempre jamás, no se hagan ni salgan ningunas personas de qualquiera calidad, sexo y condición que sea, echo mozorro y disfrazado en los días del señor San Juan y San Pedro ni San Marçial ni en otras fiesta(s) y día alguna, por las plazas y calles d’este dicho valle, de día y de noche, por los yncombenientes que se an experimentado…” (5).

Zer dela eta debeku zorrotz hori? Esan bezala, mozorroen anonimotasunak mendeku, ezinikusi eta bestelako tentsioei bidea egiten zien, batez ere auzune batekoak bestekoen aurka zihoazelako. Urte hartan, ordea, egoerak okerrerantz egin zuen nabarmen, harik eta heriotza ekarri arte; Jose Olaziregirena, hain zuzen ere: “a subcedido este presente año la muerte de Joseph de Olaçiregui, dueño, en el ruido pendencia y alboroto que se hiciera en la plaça de Elizalde (…) entre los dichos vecinos y naturales d’él y mozorros que salieron mascarados…” (6)

Jose Olaziregiren heriotza aipatzen den zatia

Debekuak hurrengo urteetan berritu ziren. Gertakaria jazo eta 4 urtera, 1686an, gainera, mozorrotzeari heriotzarekin eta ondasunen bahiturarekin zigortu zen; dantza eta txistularien jardun-ordutegia arautu zen eta jaialdi horietan plaza bateko auzoei besteetara joatea debekatu zitzaien. Izan ere, liskarren zein Olaziregiren heriotzaren atzetik plaza ezberdinetako auzo eta biztanleen arteko ezinikusiak omen zeuden. Heriotza horren ildotik hartutako debeku-erabakiak gauez eta hiru plazen artean zebiltzan dantza eta mozorroek sortutako liskarren ondorioa ziren; hala adierazten zen 1697 urtean: “para que por este medio se euiten enemistades, odios, recelos, heridas y muertes que an suzedido entre los dichos vecinos y yncomuenientes que pueden resultar encontrándose los de la parzialidad de un barrio con otro” (7). Azken urte horretan, udalbatzaren aginduak aintzat hartu gabe, San Juan eta San Pedro arteko gau batez Altzibarko gazteek dantza bat antolatu eta bertatik atera ziren. Elizaldetik igarotzean zalapartak sortu omen ziren, protagonistetako hainbat atxilotuz.

Modu honetan 1697 horretako uztailaren 13an xedapen zorrotzak eman ziren, beste behin ere. Done Joane egunetik San Martzial ospatzen zenera arteko 8 egunetan, Altzibar, Elizalde eta Iturriotzek, bakoitzak bere aldetik, ospakizunak antolatzeko baimena zuten, baina hainbat mugarekin: txistulari eta dantzariek ez zuten danborjoeen laguntzarik izango; ekitaldi guztiak kera-dei edo etxeratzeko aginduaren ondoren amaituko ziren (gaueko 21’00etan); eta 1679an bezala, bezperen aurretik ospatzen ziren eguneko kalejirak debekatu egin ziren. Hau guztia betetzen ez zuenari Bailaratik deserriratzeko zigorra ezarriko zitzaion.

Egiari zor, mozorroen aurkako zorroztasunak bere eragina izan zuela ematen du, 1697ko gertakaria salbu, 1683tik aurrera gaia ez baita aktetan jorratzen. Debeku hauek guztiak, ordea, ez ziren doakoak. Askotan, horien atzetik zegoen erakundea Eliza zen. Ortodoxia katolikoa, Trentoko Kontzilioaren eta Kontraerreformaren inguruko xedapenek ezarritako moraltasuna bultzatu nahian, aurreko garaietako hainbat ohitura eta usadio debekatu edo moldatzeko asmoz hamaika ekimen abian jarri ziren. Oiartzungo mozorroen kasuan halakorik egon zela pentsa dezakegu: debeku gehienak udalbatzaren aldetik etorri baziren ere, ezin dugu ahaztu 1682ko akordioek Bailaran misiolari moduan zeuden bi Jesuiten parte-hartze zuzena izan zutela.

Iago Irixoa

(1) A-1-7-2, 163 au.-164 au. folioak.

(2) A-1-12-2, 53 au.-at. folioak

(3) A-1-1-3, 43 au.-45 au. folioak.

(4) A-1-3-3, 97 au.-98 au. folioak.

(5) A-1-4-2, 174 at. folioa.

(6) A-1-4-2, 175 au. folioa.

(7) (A-1-9-2, 216 au.)

Orain
urte batzuk arte, egungo herriak hiri-gutuna lortzearekin batera
sortzen zirenaren ustea zegoen. Hiri-gutunarekin hiribildu berri bat
sortzen zen, bai. Horrek, ordea, ez du hiribildua sortu aurreko
populazio eza adierazten. Bai dokumentazioak, bai arkeologiak,
hiribilduak sortu aurreko populazio guneak zeudela erakutsi dute eta
hiribilduen sorrera populazio horren nahiaren emaitza direla.

Beharrak
edota nahiak bultzatuta, ingurune horietan bizi zirenek gune libre bat
behar zutela erabaki zuten; lege, epaile eta arau propioak zituena.
Hiribilduak izaki politikoak dira eta hauek ez dira ezerezetik sortzen.
Gizakien borondatea dute abiapuntu eta bizimodua hobeto antolatzeko
sortzen dira. Hiri-gutunaren aurreko dokumentuek ingurune populatuen
berri ematen digute, baita azken urteotako lan arkeologikoek ere. Azken
hauek ezinbestekoak gertatzen dira dokumentazio falta nabaria denean.

Zumaiako
Udal artxiboan hiri-gutuna lortu aurreko dokumentazioa topatzeko zortea
dago. Zumaiari aipamen zuzena egiten dion lehenengo dokumentua 1292koa
da. Bertan “monasterio de Sancta María de Çumaya, que es en Guipúzcua”
irakur daiteke. Dokumentu honek, ordea, ez du zehaztasun handiagorik
ematen. Hori dela eta, oraingoan, artxiboan gordetzen den 1344ko
dokumentuari erreparatu diogu. Zumaiak hiri-gutuna lortu baino 3 urte
lehenagoko dokumentua da hau.

Tamalez
nahiko egoera txarrean dagoen dokumentu honek1, 1344ko Zumaiako
biztanle eta populazio guneen berri ematen digu. Zumaiako bizilagun
nagusiek, bertako apaiz den Beltran Martinez de Ochangori
prokurazio-gutuna ematen diote, Zumaiako Andra Mari monasterioak dituen
zenbait lur eta ondasunen lagapenerako enfiteusi-zentsu baten kontratua
formaltzeko. Idatzian agertzen diren Zumaiako bizilagun nagusiak Beltran
Yuaynes de Dornutegui, Beltran de Arteaga, Iohan Martiniz de Ochango,
Martin Lopiz de Liaouiaga eta Pero Yuaynes de Matauca dira.

Hau
izango da, Zumaiako bizilagunek hiri-gutuna lortu aurretik,
antolakuntza amankomunerako emango duten lehen pausoa. Bertan, Zumaia
eta inguruak populatzen zituztenek, Andra Mari monasterioarenak ziren
zenbait lurren eta ondasunen gaineko eskubideak lortzen dituzte, urtean,
Done Mikel egunean, Orreagako ospitaleari 440 marai ordaintzearen
truke. Helburua “que puedan en el dicho logar de Çumaya poblar et ffaçer
puebla nueua e hy habitar en tal manera et conditión que ellos et
aqueyllos que por todos tiempos serán enpués d’eyllos”. Hau da,
dokumentu honek Zumaiako lehen lurralde antolakuntzaren berri ematen
digu.

Zumaiako
ingurunean bizi zirenek, Zumaia izeneko gunea hiribildu gisa antolatzeko
toki aproposa zela pentsatu zuten. Beraz, hiribildu titulua jasotzeko
beharrezko lehen pausoa emana zuten. Dokumentu honek komunitate baten
nahia adierazten digu. Zumaiaren proiektua inguruko biztanleek bultzatua
izan zela argi geratzen da hemen. Baina, zein lur eremu eta zein
ondasun bildu zituen Zumaiak?

“Ardança
e Yçurun e Narruondo con la meytat de la rrueda de Narruondo e con las
pertenencias que sson desde el dicho [logar de Narruondo fasta Çumaya e
entre el camino dende es el agoa, et otrossí vna tierra labrada que es
clamada] Picote et otrossí Çabaliaga e Sarasgarate et Otabarça et el sel
d’Olano en el término de Yçiar [et la presa de Yrure] et Vitarte et
Barçusta et Çumayegui con ssu arenal, et Yregui con ssu parte de la
rrueda, et Ozpide dos pieças e en Obilos vna pieça, et en Orebia e en la
rribera de Atecherbia vna pieça, en Larrançadi vna pieça e delante la
iglesia [de Sant Bartolomé de Oiquina vna pieça, et en Urteaga una
pieça, et otrossí el logar que sse clama Aguirre con la casa] et con
todas ssus pertenençias, et la parte de la rrueda de Yregui”

Datu
hauek aurrean izanik, joku bat proposatu nahi dizuegu. Zumaiako 1344ko
lurralde antolakuntzaz jabetzeko, Zumaiako mapa toponimikoa hartu eta,
bertan, dokumentuan aipatzen diren izenak egungo toponimoekin
identifikatzen saiatu. Batzuk identifikatzen errazak dira, besteak
zailagoak eta beste batzuk galdu direla konturatuko zarete. Ariketa
honekin, ordea, 1344ko biztanleek lortu zuten lur eremu eta ondasunen
zabaleraz jabetuko zarete eta Zumaiako toponimo zaharrenak ezagutuko
dituzue. Honek, gainera, gune horien antzinatasunaz ohartaraziko
zaituzte. 1344ko lurralde antolakuntzak, hein batean, egungo mapa
toponimikoan fosilizatuta jarraitzen duela ikusiko duzue.

Oihana Artetxe

1. Lanbide berezi baten nondik-norakoak

Historian
zehar, eta gizartearen beharren arabera, lanbide mota ezberdinak
sortzen joan dira, esparru ezberdinak hartuz. Prozesu orokor horren
baitan, ogibide batzuk beren horretan diraute, hainbatek moldatu behar
izan dute eta beste asko, desagertu egin dira edo desagertzeko zorian
daude. Gaur egungo begietatik, antzinako gizarteetan murgiltzen garenean
atentzioa ematen diguten hainbat topa daitezke, erakargarritasun, xarma
edo berezitasun handiagoa baitute; hala nola borreroa, ehortzailea,
zirujau-bizargina, albaitaria… Horien guztien artean bazen beste bat,
kondaira edo aurreko mendeetako gizartearen sinismenekin estuki lotuta
egon dena, eta XX. mende hasieran ordaindik bere jarduna mantentzen
zuena: amorratzaile edo salutadorea, hain zuzen ere.

Amorrua
oso hedatua zegoen gaixotasuna zen, bereziki landa eremuan. Bere eragin
handiak eta aurre egiteko tresna mugatuek, gaitzaren inguruan hamaika
sinismenen sorrera ekarri zuten. Amorratzaileak gaixotasun horren
sendaketaren baitan sortu ziren, nahiz eta bestelako gaitzak ere jomugan
izan zituzten. Lan egiteko prozedura misteriotsua zen, benetan: beraien
arnasa, hatsa edota listua erabiliz sendatzen zuten, baita pixa ere,
eta hori egiten zuten bitartean otoitzak eta konjuruak burutzen
zituzten. Izaera bitxia hortik haratago zihoan: gizartean barneratua
zegoen sinismen arabera, halako jardunean aritzen zirenak bikote bereko
zazpigarren semea edo alaba ziren, beti ere tartean kontrako sexuko
umerik jaio gabe; ohikoena gizonezkoen baitan garatutako lanbidea bazen
ere, ezagun da emakumeak zeregin horretan aritu zirela. Horrez gain,
Gabon Gauean edo Ostiral Santuan jaiotakoek ere amorratzaile-dohaiak
garatzeko joera omen zuten. Hori guztia gutxi balitz, gorputzean, eta
beraien patuaren adierazgarri, markak garatzen zituzten; ezagunenak
mingainpean, ahosabaian, hanketan, bularrean edo esku-azpian
gurutze-seinaleak ziren, ezbairik gabe. Modu honetan, halako ezaugarri
guztiak edo horietako hainbat izatea, pertsona horri dohai misteriotsuak
ematen zizkion, amorratzaile lanak egiteko funtsezkoak zirenak.

Horiek
alde batera utzita, salutadoreak gizarteak zuen eskari bati emandako
erantzuna izan zirela aitortu behar dugu; bereziki, esan dugunez,
amorruari aurre egiteko garaian. Zeregin horietan oso ohikoa zen
gaixotasuna pairatzen zuten udalerrietatik kanpoko pertsonak ekartzea.
XVII. mendeko Hernanin, adibidez, Alegi eta Gabiriako auzoak aritu ziren
amorratzaile lanetan, batzuetan 10 urterako kontratuak eginez;
Antzuolan salutadore lanetan Ezkio, Ormaiztegiko eta Oñatiko auzoak
arituko dira; Errezilen, berriz, Albizturko auzo zen Martin
Aranburukoarekin 6 urterako kontratua adostu zen 1742 urtean. Ikus
daitekeenez, hamaika lekutatik zetozen, baina badirudi
Ezkio-Gabiria-Ormaiztegi alde horrek (eta Albizturrek) amorratzaileen
gune kuttuna osatzen zuela, baita Oiartzunen ere.

2. Frantzisko Altube, Oiartzungo amorratzailea (1696-1707)

Bailarako
udal aktei erreparatuta, XVII. mende amaiera arte ez dugu sendagile
misteriotsu horien arrastorik, 1696. urtera arte hain zuzen ere. Ordutik
eta hamarkada luze batez, Gabiria-Ormaiztegi aldeko auzo bat ibili zen
lan horretan: Frantzisko Altube edo Anduaga izenekoa (bi abizenak
agertzen dira, lehenengoa ugariena delarik). Berari buruz datu gutxi
eskuratu ditugu, eta ez dira oso argiak. Ezkioko bataio-agirietan,
Frantzisko Altube Mendia agertzen zaigu 1654ko maiatzaren 25ean. Bere bi
abizenak aintzat hartuta, hiru anai-arrebetan nagusiena izan zela
ematen du. Ondorioz, amorratzaileen inguruko kondariak ezarritako
hainbat baldintza betetzen ez zituen pertsona baten aurrean gaudela
ematen du, ez datari dagokionez, ez zazpi anai-arreben inguruko
konturari dagokionez. Badirudi 1674ko uztailean Ormaiztegira ezkondu
zela, bertan izen bereko baten eta Angela Agirrezabalen arteko lotura
dokumentatua baitugu. Herri horretan bertan zendu zen, 1711n, otsailak
25 zituela (2).

Oiartzunen
izan zuen jarduerari dagokionez, 1696ko otsaila inguruan aritu zen.
Lehen datua hil horren 19koa da eta horren arabera, Maria Angela
Urbietarenean zortzi egunez apopilo hartuta egon zen, egonaldiaren
gastuak udalbatzaren gain gelditu zirelarik (A-1-9-1, 41 au.).

Altube
ez zen hamar urte luze horietan era finko batean jardun; aitzitik,
iduri du bere zerbitzuak aldizkakoak izan zirela. Kontsultatutako aktek
behintzat, ez dute berarekin sinatutako hitzarmen, kontratu edo
akordioei buruzko daturik ematen, eta badirudi garaian garaiko beharren
arabera dei egin zitzaiola. Honela, lehenengo aztarnak izan eta
hamarkada luze bat arte ez dugu gurean ikusiko. Urtea 1707 zen eta
gaixotasuna uste baino hedatuagoa zegoen. Hasiera batean, amorratzailea
martxoa erdialdera iritsi eta egun gutxi batzuk egin zituen. Handik 3
astera, ordea, berriz deitzeko erabakia hartu zen. Arrazoia apirilaren
9an Jeronimo Unseinek udalbatzaren aurrean agertu zuen: salutadoreak
bere lana amaitu eta Oiartzun utzi ondoren, zakur amorratu batek
Jeronimoren eta beste hainbaten abelburuei kosk egin zien (A-1-13-2, 58
au.-at.).

Amorratzailea Oiartzunen egon zelaren lehenengo datua: Maria Angela Urbietarenean apopilo egon zenekoa (1696ko otsaila)

3. Salutadorean jarduna gurean

Bailararen
hedadura aintzat hartuta, amorratzailearen lanak errazte aldera eta
funtsezkoak ez ziren gastuak saihesteko asmoz, barruti bakoitzean
elkartze-puntu jakin bat adostu zen, bertan auzo ezberdinen azienda
bildu eta hauen ikuskatze lana egiteko: “se les encarga alos vecinos
que tengan promptos y recojidos a un paraje los ganados (…) de forma que
(…) tengan los vecinos este alivio y se eviten los gastos supérfluos” (A-1-13-2, 61 au.-62 au.).

Esan
bezala, XVIII. mendera arte ez dirudi Oiartzunen salutadorearekin
inolako hitzarmen formalik egin zenik eta agian, horregatik, baldintzen
artean ez zegoen soldata edo eskupeko zehatzik finkatu. Gurean,
udalbatzak lismona bat antolatzen zuen baserri eta etxeen artean, eta
auzo bakoitzean jardungo ziren biltzaileak izendatzen zituen. Ohikoena
dirutan ordaintzea zen, baina gutxi batzuek artotan ere egin zuten. Modu
berean, normalean familia bakoitzari erreal bateko lismona ezarri
zitzaion, baina batzuetan guztiek ez zuten diru-kopuru bera ordaindu:
1696ko otsaileko etxeen zerrendak ikusita, gehienek erreal bat eman
zuten, baina bazeuden 0’5, 2, 2’5 edo 3 eman zituztenak ere, Berueta eta
Markola etxeak kasu (A-1-9-1, 20bis au.-20bis at.). Hamaika urte
beranduago, aldiz, egoera bestelakoa zen. Espainiako Ondorengotza Gerra
medio, Bailararen baldintza ekonomikoek okerrerantz egin zuen eta etxe
bakoitzari erreal bateko limosna emateko agindua eman bazen ere,
udalbatzak gastuak bere gain hartzen amaitu zuen, auzoengandik
kobratzeko zailtasunak agerikoak baitziren (A-1-13-2, 166 au.-at.).

Salutadorearentzako limosna ordaindu zutenen etxeen zerrenda (1696)

Idatziek
ez digute jardunaren inguruko aztarnarik ematen; ez da gaixotasunerako
zernolako botikak, sendagaiak edo prozedurak erabilerari buruzko
aipamenik egiten. Dena den, akta liburuek oso datu adierazgarri bat
ematen digute; 1707ko apirilaren 16ko batzarrean, Frantzisko Altube
amorratzaile moduan aipatzen zen, baina ez edozein, Inkisizio Santuak
onartutakoa baitzen:

“…de
Francisco de Altuue, vecino de la villa de Ormaiztegui, saludador
aprouado por la Santa Ynquisición, que vino a este Valle para remedio…” (A-1-13-2, 60 au.).

Ogibideak
biltzen zituen hamaika zurrumurru eta kondairaren aurrean eta
amorratzaileek gizartean guztiz txertatuta zeudela ikusita, erakunde,
ofizialtasun edo garaiko ortodoxiak nolabait beraien jardunari oniritzia
eman zion. XVI. mendetik aurrera beraien jardunak ezagutu zuen
gorakadarekin batera, amorratzailearen inguruan eztabaida sakon bat
ematen hasi zen, beraien jarduna egokia zen ala ez erabakitze aldera:
salutadoreak zer ezaugarri zituen eta bere lanaren natura (jankotiarra
edo deabruzkoa) zalantzan zegoen, baita teologoen artean ere. Hau dela
eta, Elizak nolabaiteko eskuhartzea egin zuen, amorratzaileen ezaugarri
eta jarduna aztertuz (3).

Horrez
gain, Probintziak berak XVIII. mende erdialdetik salutadoreak
jo-puntuan izan zituen eta haien aurkako hainbat xedapen eman zituen.
Orain arte hustutako aktekin Oiartzunen honek guztiak zer eragin izan
zuen ezin dugu jakin, baina ziur gaude artxiboko funtsetan informazio
gehiago topatzeko aukera dagoela.

Iago Irixoa

Oharrak

(1) Ikus AGUIRRE SORONDO, A.: “Los saludadores”. In: Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, 56 (1990), 307-319 orr.; Antzuolarako http://irinmodo.blogspot.com.es/2015/12/salutadorea-antzuolan.html.
Errezilgo kasurako: Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa
(AHPG-GPAH) 2/2413, 182 au.-183 au. Salutadoreen ikuspegi negatibo
baterako, GOROSABEL, P.: Noticia de las cosas memorables de Guipúzcoa, vol. 1., Tolosa: E. López, 1899, 360-362 orr. (II. Liburua, II. Kapitulua, III. Atala; http://www.ingeba.org/klasikoa/noticia/marnotie.htm helbidean kontsultagarri).

(2) Datu hauetarako, ikus http://mendezmende.org/eu.

(3) ALAMILLOS ÁLVAREZ, R.: Hechicería y brujería en Andalucía en la Edad Moderna. Discursos y prácticas en torno a la superstición en el siglo XVII. Córdoba 2015 (http://helvia.uco.es/xmlui/handle/10396/12669)

San Pedrotan murgilduta
dago Zumaia egunotan. Herriko zaindariari eskainitako jai hauek
aspaldidanik ospatzen dira. Gaur egun San Telmoak nagusitasuna kendu
dieten arren, gustora murgiltzen dira zumaiarrak festagiro epeleko jai
udatiar hauetan.

San
Pedro jaien inguruan gehiago jakin nahian gerturatu gara oraingoan udal
artxibora. Jaietako programak miatzea izan da gure lehen asmoa, baina
1957ko egitarauak bereganatu du gure arreta. Orain 60 urte ospatutako
San Pedro jaietako egitarauak bertan burututako ekintzen berri ematen
du, ezin bestela izan. Urte horretan San Pedroak ekainaren 28tik
uztailaren 7ra bitartean ospatu ziren, jai egunak ekainaren 28, 29, 30
eta uztailaren 1 eta 7 izanik. Azken egun honek “errepikapen igande”
izendapena jasotzen zuela ikusi dugu.

Egitarau
honetan jaiei hasiera ematen dien ohiko txupinazoa ez aurkitzeak
harritu gaitu. Pentsatu baino ohitura berriagoa dela dirudi. Izan ere,
urte horretan, Lizarrako dultzaineroek lagunduriko buruhandi eta
erraldoien kalejirak eman zion hasiera jaiei. Ekintza desberdinez
beteriko jai egunak etorri ziren jarraian. San pedroetan ohikoak diren
elizkizun, pilota partidu, diana, dantzaldi eta su artifizialez gain,
argazki eta Langile Eskolako ikasleen lanen erakusketak, San Pedro
egunari ongi etorria emateko danborrada nagusia, txirrindulari
lasterketa, plater-tiroketa lehiaketa, batel estropada, sokamuturra,
jokoak eta ahate eta antzara lasterketa besteak beste.

1957ko
San Pedro jaietako egitarauaren orriek, ordea, beste zenbait informazio
ere eskaintzen dituzte. Hala nola, garai hartan Zumaian zeuden enpresa,
jatetxe, kafetegi eta saltokien ispilu bezala agertzen da. Izan ere,
jaietako programaren orriak iragarkiak txertatzeko leku ezin hobeak
ziren. Herriko etxe guztietara iristen den zerbait izanik, norberaren
negozioaren promozioa egiteko aukera paregabea dira. Kasu honetan,
denbora gutxian, kontuan izan 60 urte besterik ez direla pasa, Zumaia
zenbat aldatu den konturatzeko balio izan digu. Batzuk oraindik
gogoratuko dira egitarauan iragartzen diren zenbait enpresa eta
zerbitzuetaz. Gaztetxoenak, ordea, Zumaia ezezagun bat topatuko dute
egitarau honen orrietan. Izan ere, agertzen diren saltoki eta enpresa
bat edo beste oraindik edo orain gutxi arte martxan egon den arren,
gehienak desagertu dira.

Alde batetik Zumaiako industri iragana gogora ekartzen duten enpresen iragarkiak ditugu: Carmelo
Unanue S.A., Julian Eguiguren, Cementos de Zumaya S.A., Talleres
Mecanicos Beal, Autornifer S.A., Carmelo Echave, Otto Holke, Simon
Olaizola, Balenciaga S.A., Francisco Aizpurua, Mendiaraiz, Yeregui
Hermanos S.A., Conservas Ortiz, S.A., Artaza y Compañía, eta abar.

Bestalde, Zumaian zeuden zerbitzuei buruzko iragarkiak: Juan Cearreta alokatzeko bizikletak eta mota guztietako konponketak, Viuda de Aguinagalde jatetxea, Juan Goicoechea eta Fermin Lopez Sarasa ardo salmentak, Venancio Múgica eta Juan Olaizola ileapaindegiak, Hotel Zumaya, Foto Gar, Juan Solano Uriarte dentista, Jose I. Otaño Farmazia eta laborategia, Otaño drogeria eta opari denda, Gau-Chori Sagardotegia, Artadiko Chiquito taberna jatetxea, Gran Hotel y Cine Amaya, Valentin Manterola elektrikaria, Francisco Berasategui denetariko denda, Jose Corta okindegia, Lopez Txurro eta izozki egilea, Alberdi gozotegi eta denda, Sarra taberna, Leoncio Mugica burdindegi eta alokairuzko kotxe zerbitzua, La Zumayana txurro-denda, Uranga Hotela, Martiarena inprimategia eta abar luze bat.

Baina
iraganeko Zumaia ezagutarazteko elementu bat izateaz gain, 1957ko San
Pedrotako egitarau honek azken ezusteko bat gordetzen du orrien artean.
Jaietako egitaraua agertzen den orriekin txertatuta, garai hartan udalak
gauzatu nahi zituen hiru egitasmoen ilustrazioak topa ditzakegu.
Lehenengoa egin zaigu bitxiena eta uda garairako egokiena: paolazpian
itsasoko urez beteriko igerileku naturala. Ideia hau behin baino
gehiagotan entzun izan da Zumaian, baina honen inguruko ilustrazio bat
ikusten dugun lehen aldia da. Ziur irakurleari ere bitxi zein eder
suertatuko zaiola. Bigarren ilustrazioa egungo Amaiako Plazarekin bat
etorri daitekeela dirudi. Bertan “Plaza de Galvez Cañedo, calle de
enlace a la carretera de Izurun” irakurri daiteke. Hirugarren
ilustrazioak, hobeto esanda hirugarren elementuari dagozkion hiru
ilustrazioak, eraikin erlijioso bat erakusten dute. Bertan ez da inolako
aipamen argigarririk ageri eta ezin izan dugu elementua guztiz
identifikatu. Arritokieta baseliza izan daitekela pentsatu dugu, baina
ezin 100% ziurtatu. Ea ilustrazioak ikustean zuek identifikatzeko gai
zareten!

Oihana Artetxe