XVIII. mende hasierako euskarazko oharrak

            Oiartzungo artxiboak euskararen ezagutzarako duen materialaz behin baino gehiagotan aritu gara. Bertan gordetzen den aspaldiko dokumentazioak gure hizkuntzaren nondik norakoak aztertzeko euskarri garrantzitsua da.  Horren lekuko ditugu euskara aintzat hartuta burutu ditugun bestelako berriak, azken egunetan aurkeztu den 1743ko euskara hutsean idatzitako eskutitza ahaztu gabe.

            Euskarazko printzak horren ugariak izatea, dokumentazioaren beraren osaeran datza, akta-liburuen eduki anitzari esker. Datuen bilaketa bide desberdinetatik iristen da: batzuetan erraz, lehen kolpean, topa daitezke; bestetan, berriz, begia zorroztu beharra dago, oharkabean igarotzeko aukerak handiak baitira. Oraingoan, azken horietako batzuei leku egingo diegu. Gainera, Abenduaren 3a ospatzeko modu aproposa dela deritzogu. Bigarren aldia da Oiartzungo udal-aktek Euskararen Egunaren baitan ekarpenen bat egiteko aukera ematen digutela. Duela urte gutxi batzuk euskararen debekua hizpide izan genuen; orain, berriz, hizkuntzaren indar eta beharra islatzen dituztenak jorratuko ditugu.

1. Eliza eta euskara

            Sortetan gordetzen diren agirien artean, bikarioari zuzendutako idatziak daude. Bertan, udalbatzak adostutako agindu, erabaki eta xedapenak elizan argitaratzeko eskaera egiten zitzaion parrokoari. Pentsa daitekeenez, argitara eman beharreko kontuak hagitz desberdinak ziren: errenten eta basosail edo mendisailen enkanteak, udalbatza irekietarako deialdiak, produktuen prezio edo salneurrien inguruan adostutakoak eta abar.

            Meza garaia jende andana biltzen zuen unea izaki, ezin egokia zen xedapenen berri emateko. Hartara, auzo eta biztanle gehienek beraien berri izango zuten, arau-hausteen aurrean ezjakintasuna aitzakia moduan ezin erabiliko zelarik. Jakinarazpen hauek guztiak euskaraz egiten ziren (1). Halakoak ia hasiera-hasieratik ikus daitezke. Oiartzungo lehenengo akta liburuan, 1658ko horretan, urtarrilaren 6ko batzarrean adostutako neurria elizan jakinarazi ziren: “en alta e inteligible voz, en lengua bascongada”, Orokorrean, horrelako oharrekin moldatu behar dugu, hots, ez dugu egindako itzulpenaren zantzu fisiko edo idatzirik. Badira, ordea, salbuespen batzuk, eta noiz edo noiz udalak hartutako erabakien testua euskaraz idatzita egotea suertatu da. Horren lekuko dugu 1822 urtean burututako bat (2).

            Badira, halaber, muturreko bi egoera horien erdibidean dauden agiriak. Izan ere, bikarioarentzat ziren idatzi horietako zenbaitetan, euskarazko ohar argigarriak azaltzen dira, hau da, gaztelaniazko kontzeptuak azaltzeko erabilitako hitzak; glosak, azken finean. Ez dira euskaraz  hutsean burututako testu luzeak, apunte ñimiño batzuk baizki. Hala eta guztiz ere, gure hizkuntzaren Historian sakontzeko baliagarriak direlakoan gaude.

Horien ingurukoak aipatu baino lehen, ohar pare bat egin beharrean gaude, Erabili ditugun iturriak, ohikoa denez, udal-akten hustuketa prozesuari lotuta daude. Horrek esan nahi du orain arte landu diren liburuetan jarri dela begirada. Lerrooi dagokienez, 1742koetara artekoak hartu dira, hori barne. Badaezpabada, bilaketak 1750 urtera arte zabaldu ditugu, baina, lehen begiratuan, emaitzak antzuak izan dira. Edonola ere, material horretan guztian sakonduz, etorkizunean ohar gehiagoren berri izatea gerta daitekeela uste dugu.

Halaber, paragrafo hauen helburua ez dela azterketa filologiko sakon bat egitea, ezta gutxiago ere. Hasteko, esparru horretan dugun formakuntza hutsaren hurrengoa delako. Bigarrenik, lerro hauek ematen digutena baino tarte gehiago eta denbora luzeagoa erabili beharko litzatekeelako. Gure xedea hitzak aditzera ematea da, besterik gabe.

2. Oiartzungo “glosak”

Aldeak alde, ohar berezi horiek euskarari buruzko lehen esaldi idatzietara garamatzate, hots, oihartzun handia izan duten X. mendeko Donemiliaga Kukulako glosetara. Batzuek zein besteek itxura antzekoa agertzen dute eta biek, funtsean, helburu berari heltzen diote: erdarazko testu batean agertzen diren hitz batzuei argi ematea. Hala, gaztelaniazko hitz jakin batzuen alboan edo goialdean euskarazko kontzeptu bat gehitzen da, azalpen moduan. Oiartzunen, 1742ra arteko liburuetan topatu direnak I Taulan ikus daitezke, gazelaniazko zein euskarazko hitzak agirietan agertzen diren bezala jasotzen ditugularik. Irudiak, berriz, artikuluaren amaieran ikus daitezke.

I Taula

Bikarioari zuzendutako jakinarazpenetan dauden euskarazko ohar edo glosak

Gaztelaniazko hitza	Euskaraz	Urtea	Signatura
Alecho	Yraze	1710	A-1-15-1, 97 au.
Sel	Saroe	1710	A-1-15-1, 97 au.
Acebo	Gorost	1711	A-1-15-2, 101 au.
Cortar	Satice	1711	A-1-15-2, 165 au.
Montes	Oy? (Ay?)	1711	A-1-15-2, 165 au.
Robles y castaños recién plantados	Landareas	1711	A-1-15-2, 165 au.
Bodas	Estayes	1712	A-1-16-1, 107 au.
Lama	Planch	1712	A-1-16-1, 39 au.
Suegro	Guiarraba	1712	A-1-16-1, 107 au.
Presno	Lirarra	1715	A-1-17-1, 211 au.
Yunque	Ungudea	1716	A-1-17-2, 221 au.
Yunque	Yngudea	1716	A-1-17-2, 247 at.
Junio	Ereyaroa	1721	A-1-20-2, 193 au.
En çinco viberos	Miteguitan	1737	A-1-36-1, f.g. (57 au.)
Yunque	Yngudia	1737	A-1-36-1, f.g. (57 at.)
Mazo	Cabia	1738	A-1-37-1, 541 au.

Topatutako glosak testuen garaikideak direla esan behar dugu; ez dira gerora idatzitakoak. Lerrorik nagusienetan, oharrak 1710-1716 artean burutu ziren, baina ondoren egindakoak ere azaldu zaizkigu. Data horietatik gertu, 1721ean, “erayaroa” dugu. Une honetan aurkitu ditugun azken hiruak, berriz, hamabost urte beranduagokoak dira: horietako bi 1737an idatzi ziren eta beste bat, 1738an. Aipamen kopuru handiena 1710-1712 urteetan eman zen, bederatzi. Gerora, oharrak urritzen joan ziren: 1715 eta 1721 artean lau aipamen ditugu, horietako bi urte berekoak (1716). Orduz geroztik isiltasuna da nagusi, harik eta 1730eko hamarkada amaieran berriz agertu arte.

Zerrendan bildu ditugun hamasei oharren artean, lurrari eta bereziki basoari lotutako hiztegia da islarik nabarmenena duena. Mundu horri bederatzi ohar dagozkio, tartean hilabete baten izena. Landare-espeziei buruzkoak ditugu (iratze, lizar, gorosti, oihan), baita burutzen ziren jardunen ingurukoak ere (sarobe, landare, mintegi). Talde horren barnean sartuko genuke “zatitze” aditza ere, ahuntzei lotuta badago ere, animalia hauek haritz- eta gaztaina-landareak sortzen zuten txikizioari aurre egiteko hartu baitzen. Agidanez, kalte horiek ekiditeko erabaki irmoa hartu zen: animaliei hortzak zatitzea, hau da, errotik kentzea baino, horiek puskatu edu gutxitzea: “mandaron sus merçedes que todos los vezinos y moradores d’este dicho Valle que así tubieron cabras, los agan ^satice cortar los dientes dentro de dos días d’esta publicata” (A-1-15, 165 au.).

Basoari buruzko multzo honetan bada ilunagoa gerta daitekeen kontzeptu bat, “monte” hitzaren argigarri jartzen dena, hain zuzen ere. Agiriak berak ez du bere irakurketa errazten eta, gainera, ez dakigu osorik dagoen ala ez. Glosa moduan “oy” edo “ay” hizkiak jasotzen dira. Ingurumaria ikusita, ziurrenik “oihan” kontzeptuarekin lotu beharko genuke.

Beste hitzei dagokienez, bostek burdin munduarekin dute lotura (hiru “ingude”, eta “plantxa” eta “gabi” bana) eta, azkenik, gizarteari lotutako bi kontzeptu ditugu: “eztei” eta “giarreba”.

Hitz gehienek, garaiko Oiartzunen hizkuntza-errealitatearen goinafartasunaz dihardute. Orotariko Euskal Hiztegian azaldutakoak aintzat hartzen baditugu, argia da hori. Horren lekuko dira “eztei” eta “ereiaro” kontzeptuak, goi-nafarreraz, lapurteraz edota behe-nafarreraz erabiltzen baitira; errail bera markatzen dute “guiarraba” eta “miteguitan” hitzek ere, eta beste horrenbeste ikus daiteke “iratze” eta “saroe” kontzeptuekin. Agian ohar horiek idazteko beharra, hizkuntzari argibideak ematean zetzan. Erabakiak euskaraz aditzera emateko ardura zuen horrentzako argigarri suerta zedin egingo ziren, Oiartzunen nola esaten zen ez zekielako.

Baina hau guztia hipotesi hutsa besterik ez da. Gainera, euskalkiaren isla logiko honen ondoan, deigarriagoak suertatzen dira “gorosti” (“gorost”) edo “lizar” (“lirarra”) kontzeptuak glosa moduan azaltzea, euskalkietan erabilitako hitzak ez baitira oso aldakorrak: leixar edo korosti, korostu, korosti, goosti, kostei… Beharbada, euskalki desberdina hitz egin baino, komunikatzailearen euskara gaitasunean legoke gakoa; baina ideia ahula delakoan gaude, zer esanik ez bikarioak halako kontuak etengabean aditzera ematen zituenean.

Halaber, glosa hauetako zenbait aldaera ez omen daude Orotarikoan bilduta. Bertan Eraiero edo Eriaro azaltzen diren moduan, Oiartzungo testuan idatzita dagoen Ereiaro (“Ereyaro”) hitza ez da ageri. Adierazgarriagoa gerta dakiguke inguderen kasua, Orotarikoak biltzen dituen 15 aldaeretan, 1716ko glosa batean azaltzen den “ungude” ez baitago. Adibide hau bitxia da, urte berean, eta esku berak, “yngudea” idazten baitu.

3.- Egilearen inguruan, bi ohar

Hitzei erreparatuta, oinarrizko kontzeptuak biltzen dituen hiztegi baten aurrean gaude. Sinpletasun edo ohikotasun hori da, hain zuzen ere, oharren zioari buruzko hamaika galdera sorrarazten dituena: zer behar egon zitekeen egunerokotasunean barra-barra erabiltzen ziren hitzei argibide bat emateko? Nork, norentzat eta zertarako idatzi ziren?

            Oharrak agiri-mota berean agertzen dira beti: udalbatzak bikarioari edo bere laguntzaileren bati zuzendutako idatzietan, hain zuzen ere. Hortaz, testuaren egilea eta hartzailea beti berdinak dira. Idazleari dagokionean, eta udal-agiriak izaki, glosak urte horietako bakoitzean udal-eskribau moduan jardu zuenaren lumatik atera zirela pentsa daiteke. Kargu hori, beste asko bezala, urtero aldatu egiten zen, Bailarako zenbaki-eskribauen artean aukeratuz. Hortaz, oharrak agertzen diren urteak ikusita, guztiak idazle berdinari dagozkion ala esku desberdinek burututakoak izan ziren ondoriozta daiteke.

Hipotesi hau ardatz hartuta, eeta lehen begiratuan, oharrak hiru gizonezkori lotuak azaltzen dira nagusiki: Frantzisko Arpide Mirandakoa, Frantzisko Antonio Urbietakoa eta Frantzisko Zuloagakoa. Momentuz dokumentatua dugun azken oharra, 1738koa, Jose Antonio Altza Fagoagakoarena dugu, 1733 eta 1776 urte bitartean Oiartzungo zenbaki-eskribau izan zenarena.

Azken hori kenduta, hiru eskribau nagusietan oharrik gutxien burutu zituena Frantzisko Arpide izan zen: bi 1716an eta bat 1721ean. Urbietak eta Zuloagak kopuru handiagoak dituzte, bakoitza 6 oharren ustezko egilea baita. Urbietak hiru glosa idatzi zituen 1712an, bi 1710ean eta bakarra 1715ean. Zuloagak, aldiz, lau 1711n eta bi 1737an (II Taula).

II Taula

Eskribauen eta ohar kopuruaren arteko harremana

Udal-eskribaua	Kontzeptua	Urtea	Gaia
Urbieta, Frantzisko Antonio	Iratze	1710	Basoa
Urbieta, Frantzisko Antonio	Saroe	1710	Basoa
Zuloaga, Frantzisko	Gorosti	1711	Basoa
Zuloaga, Frantzisko	Zatitze	1711	Basoa / Azienda
Zuloaga, Frantzisko	Oihan	1711	Basoa
Zuloaga, Frantzisko	Landare	1711	Basoa
Urbieta, Frantzisko Antonio	Eztei	1712	Gizartea
Urbieta, Frantzisko Antonio	Plantxa	1712	Burdina
Urbieta, Frantzisko Antonio	Giarreba	1712	Gizarte
Urbieta, Frantzisko Antonio	Lizar	1715	Basoa
Arpide Miranda, Frantzisko	Ingude	1716	Burdina
Arpide Miranda, Frantzisko	Ingude	1716	Burdina
Arpide Miranda, Frantzisko	Ereiaro	1721	Gizartea
Zuloaga, Frantzisko	Mintegi	1737	Basoa
Zuloaga, Frantzisko	Ingude	1737	Burdina
Altza Fagoaga, Jose Antonio	Kabia	1738	Burdina

            Oharren gehiengoa 1710-1716 urte bitartean kokatzen bada ere, ordurako ez Arpide, ez Urbieta, ezta Zuloaga ere, ez ziren hasi berri batzuk. Zuloagaren jarduna bere lehenengo oharra gauzatu baino zenbait urte lehenago hasi zen, 1696 amaieran (A-1-19-1, 80 au.-at.). Orduz geroztik udal-eskribautza askotan lortu zuten: bost aldiz aritu zen 1697 eta 1708 artean eta, hortik aurrera, beste hamabitan jarduteko aukera suertatu zitzaion (III Taula).

            Urbietak eta Arpide Mirandak, berriz, Zuloagak baino lehenago hasi zuten beraien ibilbidea. Oharrak idatzi ziren garairako, eskuak udal-eskribautzan trebatuak zituzten: Urbietak, adibidez, 1710eko oharra baino lehen, 1688-1707 artean, zazpi aldiz aritu zen udal-liburuak idazten. Arpideren eskarmentua handiagoa zen. Bere 1716ko idatzietan lehenengo oharrak azaldu aurretik, hamarkada luzetan zehar aritzeko parada izan zuen: udal-eskribau moduan dakusagun lehenengo urtea 1674koa da, eta ordutik beste 15 urtez lanbide horretan jardun zuen. Urterik gehienak glosak burutu aurretik eman zituen: hamabi aldiz izan zen udal-eskribau 1716 baino lehenago (III Taula). Urbietaren eta Arpideren jarduna beraien azken oharrak egin eta urte gutxira amaitu zela ematen du. Arpideren amaierako udal-eskribautza 1721ekoa izan zen, bere heriotza 1723 amaieran jazo zelarik. Urbietari dagokionez, 1718ko abenduan zendu zen, udal-eskribautzan ikusten dugun urtea 1715ekoa delarik.

III Taula

Oharrei lotutako eskribauen udal-eskribau jarduna*

Eskribaua	Udal-eskribautza
Zuloaga, Frantzisko (1696-1737)	1697, 1701, 1702, 1706, 1708, 1711, 1714, 1717, 1718, 1720, 1722, 1723, 1724, 1726, 1728, 1730, 1733, 1737.
Urbieta, Frantzisko Antonio (1685-1718)	1688, 1692, 1693, 1696, 1700, 1705,  1707, 1710, 1712, 1715.
Arpide Miranda, Frantzisko (1673-1722)	1674, 1678, 1682, 1683, 1686, 1689, 1691, 1695, 1699, 1704, 1709, 1713, 1716, 1719, 1721.

* Azpimarratutako urteak glosak azaltzen direnak dira.

Alabaina, horren udal-jardun nabarmena duten eskribauek ohar gutxi batzuk egitea, eta hauek hainbat urtetan pilatuta egotea, ez du ageriko logikarik. Batetik, itzultzen diren hitz horietako gehienak etengabean agertzen direlako, izan bikarioari zuzendutako agiri horietan zein beste batzuetan. Bestalde, oharretako hiru protagonista nagusiek horiek egin baino lehen eta ondoren ere udal-eskribau jarduna burutu zutelako. Euskarazko  hitzak, ordea, eta salbuespenak badaude ere, oso epe kronologiko laburrean idatzi diren. Ondorioz, glosak idatzi ziren unean behar bereziren bat sortu zela pentsa daiteke.

Hau guztia, jakina, oharren egilea edo egileak eskribau horietako bat izan zenaren ideia babesten baldin badugu. Hipotesi honek, ordea, zenbait ahulezia ditu. Orain aipatutakoez gain, 1742ko ohar batek zalantzak areagotzen ditu. Bertan gaztelaniazko bi hitz agertzen zaizkigu, informazio gehigarria edo testu nagusia idazteko garaian ahaztua geratu zena jartzeko asmoz: “…para fin de obrar vna porsión de tabla ^{p(a)ra cuba}, y suplica…” (I Irudia). Eta glosaren hizki moldean begirada jartzen badugu, Urbieta edota Zuloagaren testuetan ageri diren oharrak burutu zituen esku berak 1742ko hau egin zuela deritzogu. Ordurako, ordea, gure hiru hautagai nagusiak mundu honetatik joanak ziren.

I Irudia

Euskal idazlearen gaztelaniazko jarduna (1742) (A-1-41-1, 341 au.)

• 

            Argi dago hizki molde bera edo antzekoa 1710-1742 urte bitartean ikusteak, analisia zaildu egiten duela. Glosen egilearen ingurukoak aztertzeko, ohar horien idazkeran begiak zorroztu beharrean gaude, eta eskribau desberdinek aurkezten dutenarekin alderatu. Esker txarreko lana da, luzea, korapilatsua eta errazetik uste baino gutxiago duena; ondorioz, lerro hauetatik haratago doan egitekoa dugu. Dena den, ez genuke hasierako gerturatze bat egiteko aukera galdu nahi.

Esan bezala, oharrak dituzten lau eskribauak desberdintzea ez da samurra. Alderik agerikoena aurkezten duena 1738ko “cabia” da; kasu honetan, badirudi eskribaua eta oharraren egilea pertsona bera izan zirela, hots, Jose Antonio Altza Fagoaga.

Urbieta, Zuloaga eta Arpideren dokumentuetan azaldutakoak argitzea, berriz, beste upel bateko sagardoa da. Behin baino gehiagotan hiruen idazkerak oso antzekoak dirudite. Egoera hau prozesu natural baten baitan txerta daiteke, jaso zuten hezkuntza edo trebatzeko modua antzekoa izan zela pentsatuz. Baina badago hizki parekotasun hori adieraz dezakeen beste arrazoi pisuzko bat: udal-eskribau jakin bati dagokion urtean, eta titularrak dokumentuari sinadura ematen zion bitartean, testua beste batek idatzi izana, hain zuzen ere. Adibide bat “ezteiak” eta “ginarreba” kontzeptuak azaltzen diren 1712ko dokumentuak osatzen du. Teorian Urbietak idatzia da, eta berak sinatua dago, baina agiriaren lehenengo zatia, eta euskarazko glosak dituena, Arpidek idatzi zuela argi eta garbi azaltzen da; azken honek bere udal-jardunean burututako testuak ikusi besterik ez ditugu egin behar, hori hala izan zela frogatzeko. Halaber, 1737 urteko oharrak, Zuloagaren jardunari dagozkionak, beste pertsona batek idatzitako testu batean ageri dira. Kasu honetan, idazle desberdintasuna liburuaren hastapenetik nabari da: urteko lehenengo udalbatzarrari dagozkion hasierako 6 folioak ez ditu Zuloagak idatzi, beste esku batek baizik, nahiz eta Zuloagak berak sinatu; ondoren datorren pisuzain berrien zina, aldiz, Zuloagak berak izkiriatua da.

            Oharren egiletasunaren inguruan beste hipotesi bat ere mahaigaineratu daiteke, gaia gehiago korapilatuz. Honen arabera, idazlea eskribau zibilen mundutik at eta hartzailearen esparruari lotuta legoke, erran nahi baita, Oiartzungo elizgizon batek egin zituela. Hemen ere, matazak zenbait hari-mutur aurkezten ditu. Ohar gehienak burutu ziren garaian, Fausto Zuaznabar izan zen Bailarako bikarioa. Kargu horretan aritu zen gutxienez 1704tik. Zoritxarrez, bere egiletasuna baztertu behar dugu, 1718ko uztailaren 3an zendu baitzen (AHPG-GPAH, 3/2162, 60 au.). Pulpitutik aditzera emateko ardura bikarioarena bazen ere, bere ordezkoren batek ere egin zezakeen eta, beraz, garai haietan eliz kapitulua osatzen zuten beste kideen inguruan ikerketa grafologiko bat egin beharko litzateke.

            Jesukristo hil eta piztu zenaren sinesmena bezala, oharrek beste misterio bat azaleratzen digute. Ikertzaileek, beraz, badute zer aztertua.

IV Taula

Ohar edo glosak

Iago Irijoa Cortes

***

(1) Ikus MADARIAGA ORBEA, J.: Sociedad y lengua vasca en los siglos XVII y XVIII. Bilbo: Euskaltzaindia, 2014, 314-329 orr. eta ald. LEKUONA, Del Oyarzun antiguo (monografía histórica). Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia, 1959, 103 orr. Elizgizonak ez ziren komunikatzaile lanak egiten zituzten bakarrak. 1658ko urtarrilaren 13an ospatu zen udalbatzar irekian, adibidez, eskribauak gaztelaniaz eta euskaraz jakinarazi zuen sisa berri bat ezartzearen inguruan Bailarari zuzendu zitzaion errege-probisio edo mandatua: “yo, el escribano, les leí e hize notorio la real prouisión (…) dándoles a entender su contenimiento en la lengua castellana y en la natural bascongada de la tierra para que, comprendido su tenor, diga cada vno su sentir y parecer” (A-1-1-1, 6 au.). Beste adibide bat 1718an topa daiteke, Bailaran ostatu hartuko zuen baitailoiarentzako hornigaiak prest izateko Probintziak zuzendutako idatziaren baitan: “y dado a entender el contenido de dicha carta a todos los vecinos una y más vezes en lengua bulgar de bascuenze y comprendido por ellos…” (A-1-18-2, 50 au.-53 au.).

(2) MADARIAGA ORBEA, J., aip. lan., 327-328 orr. eta, bereziki, https://klasikoak.armiarma.eus/testuak/testuak19009.htm.

Mendebaldeko gizartearen osasunaren inguruan egun dauden arazoak ez dira gutxi. Horietako hainbatek eta hainbatek elikadurarekin zerikusia dute, garai bateko ohiturak, errezetak eta produktuak geroz eta gehiago baztertzea faktoreetako bat delarik; azkeneko urteetan albo batera geratzen ari direnak suspertzeko etengabeko lanak egiten ari dira. Bestalde, gure herriaren identitatearen ustezko oinarri moduan sukaldaritzak eskuratu duen protagonismoa oso argia da, ia folklore arruntean edota sasizientifikotasun batean erori delarik. Egoera honen aurrean, harrigarria gerta daiteke ikuspegi historikotik egin diren azterketa eskasak. Aspaldiko gizarteen elikadura eta jatekoei buruzko lanak ez dira oso ugariak; aitzitik, hurbilketa batzuk egin badira ere, azterketa sakonak ia hutsaren hurrengo izaten darraite.

1.- Egunerokotasunaren printza batzuk

Elikadurarena propio garatutako gaia baino, jan-edan kontuak beste ikerkuntza alorren menpe gelditu dira gehienetan, besteak beste, jarduera ekonomikoen edota udal-gobernuen eskumenen analisiak egiten dituzten horien baitan (1).

Azken hauen inguruan Oiartzungo udal-aktek hamaika datu eskaintzen dizkigute, eta anitz ikuspegirekin. Garaiko udal-agintariek oinarrizko produktuen hornidura eta salmenta bermatzeko zituzten eskumenei lotuta, hor ditugu xingarra, esnea, arrautzak, ogia, garia, babak, gazta, esnea, bakailaoa, Galiziako sardina, zahia, olioa, ardoa, sagardoa eta bestelako produktuen prezio edo salneurriak arautzeko ebazpenak, hein batean edo bestean urtero errepikatzen direnak.

Gizartearen portaeren esparrutik ere, zenbait informazio lor dezakegu. Ikuspegi oso orokor batek Elizaldeko iturrian arropa, barazki, arrain, pitxar eta bestelako gauzak garbitzeko debekua dugu, etengabean azaltzen zaiguna. Horrez gain, datu zehatzagoak ikusteko aukera ere badago, bereziki XVII. mendearen azken laurdenean. Garai hartan, auzo bakoitzari bere lurretan baratzea jartzeko agindua zuzendu zitzaion, ematen ziren lapurretak ekidin aldera. Agidanez, nahi baino ohikoagoak ziren norberarena ez zen sailetan sartu eta bertako mozkin, fruitu eta uzta bilketak. Hori ikusita, oiartzuar bakoitza ereiteko lurra eta baratzea jartzera behartu zuten 1672an, bertan haziak ereiteko edo, gutxienez, aza, tipula, porru, ilar, babarrun eta bestelako barazkiak landatzeko.

Halaber, badira elikaduraren inguruan berrikuntzak islatzen dituzten datuak. Gauza jakina da Amerikak zenbait ekarpen egin zituela (tomatea, patata, piperra), nahiz eta horiek gurean hedatzeko prozesua berehalakoa ez izan. Itsasoz bestaldetik ritsi ziren fruituen inguruan artoak izan du protagonismo nagusia, benetako iraultza ekarri baitzuen. Udal-aktetan bildutako berriak 1678tik aurrerakoak dira, ordurako nahiko hedatua zegoela ematen duelarik (A-1-3-2, 162 au.-at.).             Indaba edo babarrunaren kasua bereziagoa da. Oiartzuarrek beraien bizitzetan pixkanak leku handiagoa egiten hasi zitzaizkion. Eta goian 1672ko adibidea jaso badugu ere, zenbait hamarkada igaro behar izan ziren lekale horrek arrakasta erdietsi arte. Data horretako aipuak ez du jarraipen handirik izango eta hamarkada luzeak igaro arte ez zaigu agertuko. Aipu berriak, baina, oso informazio adierazgarria emango digu, bere arrakastari buruzkoa. Badirudi Indietako baba hura urruntzat jotzen zela, gutxi ereinez. Urteak joan, urteak etorri, bere lekua hartzen hasi zen. Hastapenetan mesfidantzaz: 1726ko abuztuan, adibidez, aza, babarrun eta bestelako gauzak saltzeko dituztenak Elizaldeko plazara eraman eta diru truk sal zezatenaren agindua plazaratu zen (A-1-26-1, 246 au.-at.). Handik gutxira, ordea, egoerak oso bestelakoa zirudien. Elizak ale horretatik fruitu ekonomikoak ateratzeko asmoa agertu zuen 1728an, izan ere “babarrunaren fruitua urte gutxitatik hona erein eta biltzen dela, eta ez duela ez hamarrenik, ez hasikinik ordaintzen, berorren auzoek betebehar horietatik salbuetsitzat hartzen dutelarik”; barazki hura geroz eta hedatuago zegoenaren seinale garbia.

Halako datuez gain, zaila da elikadurari buruzko informazioa udal-aktetan topatzea. Izan ere, ohiko kontu ugari, arruntak zirenak, gizarteak guztiz barneratua zituenak eeta arazorik ematen ez zutenak, oso gutxian aipatzen dira agirietan. Badira, dena den, gaia ikertzeko euskarri interesgarria osatzen dutenak, bereziki ezohiko ekidaldietan prestatuttakoak. Eta horri zukua atera nahian, oraingoa gutiziei leku egingo diegu; ezohikoagoak diren jakiei eta gertakari edo ekitaldi bereziak ospatzeko garaian burutzen zirenei, egunerokotasunean kontsumitzen zena baina gauza bereziagoak topa ditzakegulako.

2.- Modaku bereziak: jaietako gozemateak

            Aurreko mendeetan jendeak ez zuen etengabe lan egiten. Orduko hartan ere, jai egunak izaten ziren, gertakari erlijiosoetan oinarritutako edota kristautasunak moldatutako egunetan. Urtean zehar jai egitea aukera ez ezik, derrigorrezkoa izaten zen. Egoera horretan zeuden igandeak eta jai egun orokor edo nagusiak eta azken hauen bezperak. Gauzak honela, gaur izan ditzakegun 117 jai egunekin alderatuta, egoera ez zen oso desberdina. Zenbait ikertzailek egindako kalkuluen arabera, eta tokian tokiko ospakizunak aintzat hartu gabe, Gipuzkoan XVI. gizaldian zerabilten kopurua 100 ingurukoa ziren; eta XVII. mendeko Katalunian, esaterako, teoria eta egunerokotasuna uztartuta, egile batzuek urte erdia (¡?) jai egun zela iradoki dute (2).

            Oiartzuni gagozkiola, Corpus egunean dantzariei ematen zitzaien bazkaria dugu. Lerrorik nagusienetan, hauen inguruko berriak aipamen orokorrak dira, zehaztasun gutxikoak. Mariana Zubietak hartutako lanen berri dugu; 1679an, adibidez, 36 laguni jaten eman behar izan zien eta bi urte beranduago, berriz, ezpata-dantza burutu zuten 51 gizoni (A-1-3-3, 97 au.-98 au. eta A-1-4-2, 143 au.).

            Herriko jairik nagusienetakoak Done Ezteberi lotutakoak ditugu. Alde batetik, santuaren beraren eguna, abenduaren 26an ospatzen zena, eta, bestetik, bere gorpua aurkitu zenekoa, Done Ezteberen Aurkikuntza zeritzona, abuztuaren 3an ospatzen zen. Udako giro goxoan izanik, ospakizunak dibertigarriak antolatzeko aukera ematen zuen jai horrek, nagusienak zezenketak eta antzara-jokoa izaten zirelarik. Zezenketak ikusteko oholtzan esertzen ziren autoridadeei askari edo mokadu bat ematen zitzaien, gozemate izenekoa.

Izenak berak dioen bezala, gozoa zen, zapore horrek garai hartan zuen ospe eta sonaren seinale. Martin Ibarburu Aranederrak, 1713ko zezenketetarako, gozokiak eta frutak eskaintzeaz gain, Tolosatik bi arroa elur ekarri zituen eta, halaber, bi zezenketan zehar oholtzan izan zirenei zahagi bat ardo eta azken zezenketaren ondoren dantzan atera zirenei edatekoa ere eman zien.

Datuak bost urte berandoagu zertxobait aberatsagoak dira (A-1-18-2, 162 au.-at.). Elurrarekin batera, lehenengo zezenketarako 14 libra bizkotxo ekarri ziren, baita 20 libra (10 kilo inguru) udare ere, gehi antzara-harrapaketan parte hartu zutenentzako edatekoa. Oso antzekoak dira Manuel Lekuonak 1730eko zezenketetan izandako elikagaien gastuen kontzeptuak: Tolosatik ekarritako zama bat elur, bizkotxoak, lau arroa ardo (gozematean eta alero-dantzan hornitutakoa), baita udareak ere; azken hauek 1718an gastatu ziren baino dezente gehiago izan ziren, 56 libra, hain zuzen ere (A-1-29-1, 230 au.-at.).

1729an Marina Antonia Aristizabal arduratu zen zezenketa egunetan askaria eta gozematea emateaz, bizkotxoak, gozokiak eta “esponjak” (uretan sartzen ziren zapore eta kolore anitzeko azukre-koxkorrak) banatu zituelarik (A-1-28-1, 210 au.-210 at.). Bestalde, 1741ean, Maria Antonia Ariztizabalek freskagarri, gozemate edo mokadurako bizkotxoez gain, “marquesote” edo markes-opilak izenekoak ere jarri zituen (A-1-40-1, 206 au.), hau da, erronbo formadun opilak, arroz- edo arto-irinez, arrautzez, azukrez eta bestelako osagaiz eginak eta labetuak.

Urtsula Unsein edo Unsain ardo-tabernari eta sagardo ekoizleak (3) 1721ko (A-1-21-1, 372 au.-at.) bi zezenketa egunean emandako askariak aurrekoak baino itxurosoagoa zirudien. Eta horiek gozotik bazuten ere, bestelako gutiziak txestatzeko aukera izan zen: oilaskoak, oilandak, urdaiazpikoa, arrautzak, fruta, esponjak, bizkotxoa, elurra, ardoa, baita espeziak eta garia ere. Jakina, horiek nolabaiteko prestaketa izan behar zuten eta Urtsula bera izan zen arduradun, hori egiteagatik 20 errealeko lansaria jaso zuelarik: “por la ocupazión y trauajo que a tenido en dichos días en disponer dichas colaciones”.

            Adibide bereziagoak ere ikus ditzakegu, sortzez Asteasukoa zen Matias Ramirez Arellano botikari-maisuarena, kasu. Bailarako botikari moduan izendatu zuten 1729 urtean bertan, zezenketen bi egunetan gozematearen edariak prestatzeaz arduratu zen, osagai modura limoiak, almendrak, azukre txuria, kanela eta meloi- eta kuia- edo kalabaza-haziak erabiliz (A-1-28-1, 208 au.-at.). Ziurrenik, denak batera nahastu baino, freskagarri edo azukre-ur desberdinak egingo zituen, edo agian esne-edariak, almendrarekin egindakoak bezala.

3.- Eliz agintarien bisitak, oturuntza berezien lekuko

            Ohiko edo aurreikusitako ekitaldi horiez gain, gizarteak ezustean harrapatzen zituen edo ezohikoak ziren gertakari eta ospakizunei ere aurre egin behar zien. Hauen artean, gotzainak edo bere ordezkariek elizbarrutiko artaldera egindako urteroko bisitak ditugu, artzainak bere elizatarrek zituzten ohiturak ortodoxia katolikora moldatzen ziren ala ez ikusteko. Ez ziren beti burutu, baina egin zirenetan, gaiari buruzko informazio ugari ematen digute, askoz zehatzagoa.

            Jan edo edari urritasuna ez zen ohiko kontua zenbait kasutan, hamaika hizkuntzatan dauden esaera zaharrek erakusten duten bezala. Garaiko testuinguru kulturalak ere laguntzen zuen, oturuntzak botere, ahalmen eta aberastasunaren lekuko gisa erabiltzen baitziren. Asko zen mahaigaineratzen zena, ahalik eta ugarien, anitzen, ezohikoen eta itxuraz prestatukoena izateko asmoz, beti ere norberaren aukeren edo testuinguru sozialaren arabera. Oiartzunen bizi zen gehiegikeriak oso handia izan behar zuen XVII. mende amaierarako eta udal-zorroari zekarkizkion gastuak hagitz handiak zirela ematen du; horren begibistakoa, ezen mugatu beharra sentitu baitzuen udalbatzak. Hala, 1675eko martxo urrun hartan, bisitariaren bisitan sortutako gastu handiegien ondorioz, ordutik aurrera horiek neurriz kalkulatu zitezela adostu zen, bisitariarekin doazen pertsonak murriztuz eta artzapez-barrutia osatzen duten beste herriekin gaiaren inguruan bilera bat izateko (A-1-2-2, 7 at.-10 at., 2. foliazioa).

            Nolanahi ere, bisita horiek ekitaldi bereziak izaten jarraitu zuten. Orain arteko akta-liruburetan ez dugu anitz adibideren berri, baina kualitatiboki ematen diguten informazioa oso ikusgarria da. Eta datuak hobeto ulertzeko alderaketa bat egitea beharrezkoa balitz ere, horiei begirada txiki bat emateak, ia edozer gauza urteko edozein unetan lor dezakegun honetan, bestelako errealitate, moda, joera eta gustoekin harremanetan jartzen lagunduko digu.

            Esan bezala, euskarri dokumentalak ez dira oso ugariak, aitzik, bi erregistro besterik ez ditugu, 1701ekoa eta 1715ekoa (hurrenez hurren, A-1-11-1, 276 au.-278 at. eta A-1-17-1, 163 au.-164 au.). Lehenengoan, Juan Ierobi Amolatz eta Pedro Albiztur benefiziadunek bistialdian izandako gastuak aurkeztu zituzten, guztira ia 1.980 erreal inguru. Bigarren adibidea 1715ekoa da, eta Pedro Aguado Iruñeako gotzainaren bisitaldiaren ondotik sortu zen. Gastuak ia bikoitza dira, 1.990 erreal eta, informazioa ere ugariagoa.

1701eko gotzainaren bisitan izandako gastuen zerrenda

Agiriek eskuratutakoaren berri ematen digute, bereziki elikagaiei dagokienez, baina bestelako gastu batzuk ere azaltzen zaizkigu: zelabere eta zamarientzako pentsua, ikatza, hegaztientzako artoa eta abar. Batzuetan erositakoaren kopuruak azaltzen dira, baina ez beti, hainbatetan gastuaren zenbatekoa bakarrik dugularik. Alabaina, garai haietako ospakizun berezietan zernolako gauzak jaten ikusten laguntzen digute.

Lehenengo eta behin, barazkien urritasuna aipatu beharra dago. Oso eskasak dira aipatzen direnak, garaiko pentsamoldeari jarraituz. Hamaika plateretan oinarrizko osagaia osatuko balukete ere, protagonismo nagusirik ez zuten eta, halaber, asko eta asko egunerokotasunean kontsumitzen ziren.

Haragiei dagokienez, alde batetik txerrikiak ditugu eta, bestetik, bestelako okela, normalean behi eta ahariarena. Urdearen aprobetxamendua modu ugaritan agertzen da, 1701ean produktu gehiago zerrendatzen direlarik. Hala, bi urteetan ageri zaizkigun urdaiazpiko, xingar edo urde-gantzaz aparte, solomo, saltxitxa eta 13 libra edo 7 kilo inguru urde belarri eta hankak aipa daitezke.

Hegaztiak ziren honelako otoruntza berezietan protagonismo aipagarria zuen produktuetako bat. Etxeko oilo, oilanda, oilasko edo kapoiak ugariak ziren: 27 oilo eta 36 oilanda aurkeztu ziren 1701an, eta 8 oilo, 4 oilasko eta 27 oilanda hurrengo bisitan. Hauei, usakume edo usapalek, galeperrek eta eperrek laguntza handia ematen zieten, horietako hainbat Frantziatik ekarriz. Ildo nagusietatik harago, bi urteen artean desberdintasunak ikus daitezke: 1701ean oiloak, usatortolak (6 ale), galeperrak (24 ale) eta eperrak (2) dauden bitartean, hurrengo bisitaldian benarrizak eta birgalkatutako ahateak (“patos repastados”) aipatzen dira, kopurua zehazten ez bada ere. Bestelako ehizari dagokionez, ez du ematen asko eskaini zenik, eta multzo horretan sar daitezkeen animaliei dagokienez, soilik lau pare untxi ditugu, 1701ean.

Arrain eta itsaskiak, berriz, lehenengo bisitan amuarrainak eta “itsasoko arraina eta txirlak” aipatzen dira, baina pentsa daiteke halako kontzeptu orokor baten barnean 1715eko ospakizunetan aipatutako mihi-arrain, barbarin, legatz, korrokoi eta izokinak ere bazeudela, edo horietako batzuk, bederen.

            Horiek guztiak edariz blaitzen ziren. Oraingoan ere, 1715eko erregistroa aberatsagoa da. Ardoa da benetako protagonista, arruntagoa gerta zitekeen sagardoaren kaltetan; azken edari honek ez zuen lekurik izan 1701an; 1715ean, aldiz, 100 pitxer ardo baino gehiagoren aldean, 4 pitxer sagardoak hutsaren hurrengoa dira. Jatorri ugaritako ardoa azaltzen zaigu: ardo beltza, Tuterakoa eta “Puerto”koa (Oporto? Puerto de Santa María?). Ardo txuria, 1701an bakarrik aipatzen dena, Malagan egindakoa zen. Halaber, ardo zaharra eta Kanarietako ardoaren berri ere badugu. Postre garaitan, berriz, mistela izan zen produktu nagusia, ginga-mistela, hain zuzen ere; bai zuzenean Hondarribitik ekarritakoa zein Bailarakoa bertakoa, kanpotik ekarritako gingen bidez ekoiztutakoa.

            Jakirik kuttunenetakoak, garaiko modari jarraituz, gozoki eta fruitu lehorrak ziren; benetako gutiziak, eta eskaintza anitza osatzen zutenak. Kategoria honetan sar ditzakegu azeitunak, limoiak, udareak edo aranak bezalako fruituak, intxaurrak edota 1715an aipatzen ez diren almendrak eta orejoiak eta, jakina, prestakuntza handiagoa zekartzen jakiak. Esnegainak bi urteetan ikusten ditugu, baina txokolatea ere. Azken honen beharrak nabarmen egin zuen gora 1715ean, 1701ean eskatutako 9 librak 27ra igaro baitziren. Bestalde, elurra eta grageak edo koloretako konfite oso txikiak ez dira 1715ean azaltzen, ezta bizkotxotzarra ere, baina hala eta guztiz ere, mota ugaritako gozokien berri dugu: almidoia, jaleak, gozokiak, tartak eta bizkotxoak.

Aipatutako guztiari laguntza emateko osagaien berri ere badugu: garia, arrautzak, arroza, gatza, azukrea, esnea, gurina, olioa eta espeziak. Azken hauetan azafraia, kanela eta piper-beltza ageri dira lehenengo bisitan, 1715ean mostaza gehitzen zaielarik

            Gotzainaren edo bere ordezkariaren etorrera gertakari bereziak ziren. Agintari garrantzitsu bati behar den moduko egonaldia erraztu behar zitzaion. Erantzun aproposa emateko, baliabideak bilatu behar ziren, Bailaran bertan, zein bertatik kanpo. Bigarren bisitaran hornitzaile oiartzuarren berri zehatzak dugu, bereziki etxeko hegaztiei dagokienean: Maria Barbara Esteberenak, Luis Ardozek, Maria Felipa Oiartzabalek, Angela Berrotaranek, Etxeandia izeneko batek, Ibarburutxipikoek, Austegiren emazteak edota Zuloaga errotan bizi zirenek beraien ekarpena egin zuten. Azkenik, gorago aipatutako Urtsula Unseinek ere, oraingoan ardo-ekarpena egin zuen, bai Oiartzungo egonaldirako 65 pitxerrak zein beste 10 gotzainak ondoren egin behar zuen Goizuetarako biderako.

Baina esan bezala, Oiartzundik kanpo ere bazegoen zer hautatua. Barbara izeneko emakume batek, adibidez, Donostiara bidaia egin zuen, 1715an, oturuntzarko txokolatea bertan egin zedin. Urumeako hiribildua postreak eskuratzeko leku aproposa izan zen, bertakoa zen Juan Mendinuetaren etxetik 12 libra gozoki ekarri baitziren. Gutizia horiez gain, produktu bereziagoak ere bertatik edo bestelako portuetatik ekarri ziren: Esteban izeneko gizon bat Donostiara joan zen Kanarietako ardoa hartzera, eta azafraitan lau erreal gastatu ziren han. Hondarribian ere begirada jarri zen, 2 ginda-mistela botila bertatik ekarri zirelarik. Bi emakumek izokinak ekartzeko ardura hartu zuten, nondik eskuratu zituzten ez badakigu ere; akaso Bidasoatik edo artean ibilgua aldatu gabea zuen Urumea ibaiko osiñ famatuetatik.

Moja edo lekaimeek betidanik postreak eta gozokiak prestatzen zuten dohain eta sonak ere, lekua du oraingo dokumentuan. Horren lekuko dira Donostiako San Bartolometik ekarritako 4 tartak eta 6 libra bizkotxoak, baita Errenteriako Agustindarrengandik lortutako 12 libra bizkotxoak ere. Gozokiez harago, bestelako jakiak ere kanpotik eskuratu ziren.

            Hegazti arruntak Bailaratik zetozen bezala, eskualde urrunagoetatik iritsi zirenen berri ere badugu. Esparru horretan Frantziak egundaino mantendu duen ospea aurreko mendeetan zuela ikus dezakegu Oiartzungo agirietan. Bai 1701 zein 1715eko bisitetan, erresuma hori hegazti-hornitzaile suertatu zen. Bertatik ekarri zituzten eper, galeper, usapal eta usatortolak, zelaberez zein gabarraz, pasaporte edo igaro-baimena lortuta.

            Nola prestatu ziren, mahaian nola zerbitzatu ziren eta mahaia bera nola egituratu edo apaindu zen, ez dakigu. Egungo ikuspegiak ere ez digu balio, ez zapore edo prestakuntza aldetik, ezta ordenean ere. Izan ere, sarrera gisa gingak, fruitu lehorrak edo natillak zerbitzatu zitezkeen. Postreetan, ohikoak gerta dakizkiguketen marmelada, gazta, fruitu, kontserba edo grajeekin batera, azeitunak daude. 1701ean ez bezala, oraingoan, gutxienez, badakigu azukrez betetako bi kutxetatik bat, ginga-kontserba egiteko erabili zela; bestea, berriz, limonada egin eta sukaldariaren beharretarako.

Izan ere, esparru horretan isilasuna nagusia bada, badugu hori prestatzeko propio kontratatzen zen jendearen berri: 1701ean Graziana gisatzailea azaltzen zaigu izen bakar moduan, sukaldean lagundu ziotenen aipamen orokor bat besterik ez dugularik. Azken hauen artean 24 erreal banatu ziren bitartean, Grazianak 40 eskuratu zituen. Bigarren bisitaldiaren elikagaiei dagokienez, sukaldean aritu ziren emakumeen inguruan ere, berri gehiago eskuratu ditugu: “las mugeres que siruieron en la cocina”. Guztira 68 erreal gastatu ziren: horietatik 20, Maria Josefa sukaldariarentzako izan ziren. Hamarkada bat luze lehenago Grazianak kobratu zuenaren erdia eskuratu bazuen ere, bera izan zen arduradun nagusi, soldatan bertan argi ikus daitekeen moduan: laguntzaile izan zituen Urdinolako neskamea, Mari Gurutzeren alaba, Fausto Zuaznabar bikarioaren eta Frantzisko Oiartzabal benefiziodunaren neskame bana, Katalina Etxebeste eta Ana Lopez Esteberenari, aldiz, bakoitzari 8 erreal banatu zitzaizkion.

(1) Salbuespen baterako, ikus ARIZAGA BOLUMBURU, B.: “La comida en Guipúzcoa en el siglo XV”. In: Homenaje a J. I. Tellechea Idígoras. BEHSS, 16-17 (I) (1982-1983), 176-194 orr. Jarduera ekonomikoen azterketari lotuta, ikus ARAGÓN RUANO, A.: La ganadería guipuzcoana durante el Antiguo Régimen. Bilbao: EHU-UPV, 2009 eta egile beraren Abeltzaintza Oiartzunen XX. mende hasiera arte. Oiartzun: Oiartzungo Udala, 2013. Lerro hauetan zehar esango ditugunentzako, ikus María de los Aángeles PÉREZ SAMPER ikertzaileak burututako lanak, zeinak gaiaren inguruan argitalpen ugari dituen. Ikus besteak bestea, “Fiesta y alimentación en la España moderna: el banquete como imagen festiva de abundancia y refinamiento”. In: Espacio, Tiempo y Forma. Serie IV, Historia Moderna, 10 (¡997), 53-98 orr. edota “Espacios y prácticas en el siglo XVIII: tertulias, refrescos y cafés de Barcelona”. In: Cuadernos de Historia Moderna, 26 (2001), 11-55 orr.

(2) Ald. DÍEZ DE SALAZAR, L. M.: Ferrerías en Guipúzcoa (Siglos XIV-XVI), vol. 1: Historia. Donostia: Luis Haramburu, 186-190, bereziki 188 orr., eta KAMEN, H.: Cambio cultural en la sociedad del Siglo de Oro. Cataluña y Castilla, siglos XVI-XVII. Madril: Siglo XXI, 1998, 162 orr.

(3) Urtsulak, 1729 eta 1731 artean udaletxeko tabernaren arduradun izan zenak, bere bizibidea aurrera ateratzeko izan zuen esparru kuttunetako bat gertakari desberdinak ospatzeko antolatzen ziren ekitaldiak zirela ematen du. Nahiz eta bereziki ardo ematen jardun, udalbatzaren aginduz zenbait egoeratan jan-edana edota ostatua ere eman zituen, hala nola, udalak kartzelaratutako presoei, Bailararen negozioei lotuta beraien lana egitera zetozenei (1722, 1729, 1735 edota 1736 urteetan), baita 1723an izandako Elisabet Orleanskoaren igaroaldian edota 1732an, Oran eta Ceutako garaipenei gorazarre egiteko antolatutako ospakizunetan. Horrez gain, udalak bere zamariak eta garriolari-zerbitzuak ere aprobetxatu zituen.

---

Aspaldiko agiriek anitz gauzaz dihardute. Beraien bidez jorra daitezkeen gaiak ia amaiezinak dira. Ez dute Historian murgiltzeko bakarrik balio; hein batean ala bestean, esparru edo diziplina desberdinek haien ezagutzan sakontzeko erabil ditzakete. Horietako bat, zalantzarik gabe, toponimia edo lekuen izenei lotutako arloa da. Itzal handiko esparrua dugu gurean, eta ia herri guztiek, modu batera ala bestera, beraien inguruko leku-izenei buruzko lanak garatu dituzte.

Ikerkuntza horiek burutzeko, adituek bi iturri mota darabilzkite: ahozkoak eta idatziak. Azken hauetan ematen dira mugarik nabarmenenak, izan ere, toponimian adituak direnen gehienek ez dute paleografia trebakuntza handirik. Beraien begiak ez daude aspaldiko hizki moldeetara ohituta eta, ondorioz, behin baino gehiagotan ez dira gai garai jakin batzuetako agiriak ondo irakurtzeko; nolabaiteko “analfabetismo historiko” bat pairatzen dute. Lerrorik nagusienetan, arazo hauek idatzirik aspaldikoenetan gertatzen dira, baina XVII. mendeak ere ataka larriak eragin ditzake.

Eragozpen horiek interpretazio arazoak sor ditzakete. Erabilitako iturrien arabera baina baita iturri horien erabileraren ondorioz ere, leku-izenaren kronologia, toponimo bakoitzak aurkezten dituen aldaerak edo hauen kopurua arras alda daiteke. Honela, ordura arte bildutako toponimia osa dezakegu, baina baita, eta ziurrenik ekarpen adierazgarriena izan daitekeena, toponimia berria topatu ere.

1.- Oiartzungo udal-aktak, iturri garrantzitsu

Oiartzun, orain aipatu ditugun zenbait prozesuren erakusle da; batetik, toponimia lanak argitaratuak dituen herria delako; bestetik, plazaratu diren emaitzetan errealitate paleografikoaren ondorioak nabarmenak direlako. Horiez gain, bestelako berezitasunik badago. Burututako proiektuei dagokienez, adibidez, udalak plazaratutako Toponimia liburua behin-betiko txostena amaitu baino lehen argitara eman zen (1). Horrek egoera bitxia sorrarazi zuen, izenen behin-betiko bildumak jaso zituen hamaika datu ez baitziren aurretik egindako liburuan azaldu.

Bietan ala bietan udal-aktak apenas erabilitako iturriak dira. Behin-betiko txostenaren oharrei so egiten badiegu, bi besterik ez dira jorratu 1898-1901 epea betetzen dutenak. Eta hain zuzen ere, oraingo lerroek Bailarako udal-artxiboak gordetzen dituen udal-akta horiek toponimiarako duten mamia azpimarratu nahiko lukete.

Behin baino gehiagotan, liburu horiek dakarten berezitasunaz jardun gara, batez ere serie horrek ez duelako ohikoena edo arruntena izan daitekeen egiturarik. Egoera hau bereziki azpimarragarria da edukiari dagokionean, sorta horiek ez baitaude udalbatzaren batzarrez bakarrik osatuak; aitzitik, bilera horien erregistroak bolumenaren portzentaia oso txikia osatzen dute, bai, behintzat, XVII eta XVIII. gizaldietan. Hori dela eta, akta-liburu bezala har daitezkeen sorta horietan bestelako idatzi ugari txertatzen dira; udalbatzaren erabakiak islatzen dituztenak baina, izatez, akta moduan hartu behar ez direnak.

Eduki berezi horrek aberastasun gehiagarria ematen die aktei, baita toponimia biltzeko garaian ere. Liburu horietan josita dauden dokumentuen artean leku-izenak aipatzen dituzten anitz agiri daude, hala nola, bailarako auzoek udalbatzari zuzendutako eskaera desberdinak. Beraien bidez, eskatzaileek zuhaitzetako egurra eta zura mozteko asmoa agertzen diote udalbatzari, edota teilerietarako erregai gisa zerabilten otea hartzeko eskakizuna luzatzen dute. Hori guztia pagotxa da toponimiarako, hornigai horiek nondik atera nahi dituzten adierazi ez ezik, zertarako izango diren edo non erabiliko dituzten adierazten baitute. Batzuetan, eskaera oso xumeak dira eta ez digute informazio handirik ematen: 1711ko otsailean, adibidez, Sebastian Intxaurrandietak pago bat mozteko eskaera luzatzen zuen, bestelako daturik eman gabe (A-1-15-2, 61 au.-at.). Hogei urte lehenago, aldiz, Pedro Aranbururen erreguek informazio gehiago azaleratzen zuten. Agidanez, bere Lerinenea etxeko dolareek zura behar zuten eta horretarako, Eldoz etxe ondoko Martiniratzebaki edo “Martieiratzuebaki” barrutian zeuden hiru zuhaitz lepatu, zaharrak eta erreusak zirenak, erabili nahi zituen (A-1-7-1, 24 au.-at.); antzeko adibidea ematen digute San Juan Etxebestek 1721ean aurkeztutako asmoek (I Irudia). Ondorioz, leku-izen ugari ager ditzaketen agirien aurrean aurkitzen gara.

Gorrinzuloaga eta Galtziborda etxeen artetik egurra hartzeko baimen-eskaera,  Zuloaga oinetxeko lurrak ongarritze aldera (1721)

“San Juan de Echeueste, arrendatario de la casa solar de Zuloaga (…) que intenta hazer vna calera (…) no tiene cantidad vastante de leña (…) y ay en el terminado de entre las cassas de Gorrinzuloaga y Garciaborda…” (A-1-20-2, 200 au.)

Aberastasun honek balio gehigarria du, hainbat eta hainbat izen ez baitra Oiartzunek dituen toponimia-tresnetan ageri eta, hori dela eta, udal-aktek duten balioa azpimarratu nahiko genuke.

            Lehenago, ordea, ohar pare bat egin behar ditugu. Lehenengo eta behin, datozen lerroak udal-akten hustuketa-lanean oinarritzen dira soilik. Horrek, pentsa daitekeenez, muga nabarmenak dakartza. Begirada iturri horretan bakarrik jartzean, artxiboko beste sail batzuetan edo udal-artxibotik kanpoko dokumentuak baztertu dira, horien bidez azaleratu daitezkeen berriak alde batera utziz. Halaber, lerro hauetan aipamen hutsak egingo ditugu, izen bakoitzaren testuingurua eta datuak baztertuz, hala nola, kokapen zehatza, ondasun mota edo jabea. Hori egiteak luze joko luke, baina funtsezko tresna dugu leku-izena ondo aztertzeko.

Bigarrenik, erabiliko dugun iturria partziala da, akten hustuketak kontuen mamia bakarrik biltzen baitu, zeharkako informazioaren gehien-gehiena alboratuz. Modu honetan, zeharkako datuetan lor daitezkeen aipuak, batzuetan aipamen zuzenak bainoa zaharragoak izan daitezkeenak, baztertuko ditugu. Halaber, orain bilduko diren datuak hustuketa prozesuaren baitan aurkitutakoak dira, hau da, lan horrek orain arte jorratu duen kronologian oinarritzen dira; kasu honetan, 1658-1732 epean. Ez dira erabil daitezkeen iturri bakarra edo aspaldikoena, jakina (horren lekuko bikaina dugu 1499ko ondasunen erroldan), baina hala izanik ere, bildutako uzta nahiko adierazgarria delakoan gaude, udal-akta liburuek toponimiaren azterketarako duten balioa agerian utziz.

2.- Kronologia berriak: toponimo ezagunen bizitza aurreratuz

            Orain arteko lanei udal-akten informazioa gehituz eratzen den lehenengo multzo nagusia, dagoeneko bilduta dauden leku-izenek osatzen dute. Hala, iturri horreta beraiei buruzkoa datu gehiago topa daitezke. Berririk nabarmenenak kronologiari dagozkio, erran nahi baita, orain artean jasotako aipuak baino zaharragoak aurkitzea.

            Udal-akten hustuketari lotutako lehenengo emaitzak nahiko adierazgarriak dira: 164 toponimo ezagunen kronologia aurreratzea ahalbidetu dute. Behin-behineko zenbakiak dira, zenbait leku-izenetan zalantzak baititugu. Hori dela eta, zerrenda egiterakoan horietako hainbat baztertzea erabaki da: Militxorekin zerikusia izan dezakeen Miliko (?) (1715); Zubizabalen tankera duen Txibitxabal (1717); akaso Portuberrirekin lotuta dagoen Portuetxeberri (1710); Bidabietaren itxura duten Beobita edo Beobieta (1682); edo Uztalekura garamatzan eta 1708an ikusten dugun Uztarleku. Harreman horiek zuzenak balira, toponimo horien guztien bizitza uste baino lehenago hasiko litzateke. Nabarmenena Uztaleku genuke, bere lehenengo aipuak 232 urte aurreratuz. Zoritxarrez, ez gaude bat ere ziur eta hobe deritzogu horiek albo batera uztea.

Zerrendari dagokionez, hasieran, kronologia aldeak oso nabarmenak ez direla pentsa daiteke. Hala, berrogeita hamar urteko epeak hartzen baditugu, talderik handiena 51-100 urte bitartea duena da, ia %43rekin, eta horri 50 edo gutxiagoko kronologia aurrerapena ekarri dutenen multzoa batuz gero, portzentaia guztiaren %66,46 osatzen dute (I Taula).

I Taula

Toponimo ezagunen kronologia berriak

Epe aurrerapena (urteak)	Toponimo kopurua	%
50>	39	23,78
51-100	70	42,68
101-150	38	23,17
151-200	7	4,27
>201	10	6,1
GUZTIRA	164	100

Baina leku-izenen kronologia mende bete baino gehiago aurreratzen duen taldea portzentaia txikiagoa osatzen duen arren, ez da eskasa (%43,54) eta, horrez gain, baditu adibide esanguratsuak. Galbario edo Kalbario, horietako bat suerta daiteke. Bai aldaera hori zein Kalbariogurutzerena XVII. mende amaieratik dokumentatuak ditugu udal-aktetan: Kalbario hitza bera bakarrik dugu 1682, 1707 eta 1731ean eta Kalbariogurutze, berriz, 1683 eta 1690ean. Toponimia Txostenean, berriz, erro hori duten lau leku-izen daude, bat bera ere ez “Galbario” soilik: Galbarioaristi (1821), Galbariogurutze (datarik gabe), Galbariomendi (1989) edo Galbarione etxea (1857).

Dena den, aldaketarik nabarmenenak, zalantzarik gabe, datazioa bi mende baino lehenago aurreratzen duten leku-izenetan ditugu. Kuantitatiboki talde xumea da, 10 adibiderekin, baina dakartzen berrikuntza kronologikoak benetan adierazgarriak dira, kasu batzuetan ia hirurehun urteetara ailegatzen baita, edo hori gainditzen dute. Hor ditugu, besteak beste, Mandabidegia (321 urte), Kabiolaerreka (296 urte) eta Iraurgigoikoa (295 urte) (II Taula).

II Taula

Datazioa mende eta erdi baino gehiago aurreratzen duten toponimoak

Izena	Hustuketa	Txostena	Urte tartea
Mandabidegia	1668	1989	321
Kabiolaerreka	1693	1989	296
Iraurgigoikoa	1699	1895	295
Karobierreka	1707	1989	282
Ganboerreka	1720	1989	279
Larraska	1717	1989	272
Etxeberritxokoa	1692	1842	250
Etxeberria Eguzkitza	1730	1976	246
Epertegieta	1699	1940	241
Arizbakarra	1721	c. 1951	230
Ameztoieta	1672	1857	185
Araingaña	1730	1911	181
Otsandolatxiki	1725	1901	176
Errekaundi	1710	1885	175
Emetako Zelaiondoa	1715	1881	166
Martiñene	1717	1883	166
Armoratxiki	1718	1883	165

Dena den, hainbat adibidek hausnarketa handiagoak dakartzate, bereziki terminoak izen propio bat islatu baino, egoera geofisiko arrunt bati aipamena egin diezaiokenean eta orain arte jasotako aipamenen eta udal-aktetan topatzen denaren artean jauzi kronologiko nabarmena ikusten badugu. Arizbakarra, adibidez, mendeen poderioz leku desberdinei erreferentzia egin diezaieke; haritz bakarti bat hainbat ingurutan egon baitzitekeen. Aktetan 1721ean ageri den bitartean, Toponimia txostenak Luis Mari Mujikak bildutako aipua jasotzen du bakarrik, 1938-1951 arteko “amillaramendu liburuetan” topatutakoa.

Mandabidegi (1668)

“…propuso así bien que en el término que llaman Mandabidegui ay vn monte a propósito de poder dexar por monte brabo y porque al presente se alla muy espesso…” (A-1-3, 50 au.)

Ez da kasu bakarra. Eguzkitzaberri, adibidez, txostenean 1976tik aurrera dokumentatzen da, baina aktetan, 1730ean dugu, Etxeberria Eguzkitza aldaerarekin (A-1-29-1, 46 au. folioa). Mandabidegi, berriz, ez dago 1989 arte jasoa, baina XVII. mende erdialderan, dagoeneko, eremu jakin bati erreferentzia egiteko erabiltzen zen (II irudia). Zaila zaigu kontsultatutako agirietan horren aipamen eskasak topatu izana baina, bereziki, horien artean dagoen tarte kronologiko zabala.

3. Udal-akten erabilera, udal-iturri moduan

            Bigarren ondorioetako batek, udal-aktek Oiartzungo artxiboak gordetzen duen agirien artean duten indarra agerian uzten du. Horretarako, ezagunak diren leku-izenak zein iturritatik atera diren ikusi besterik ez dugu. Hala, gerta daiteke orain arte toponimoa dokumentatua bazegoen ere, berari lotutako erreferentzia guztiak udal artxibotik kanpo atera izana, edo udal artxiboko udal-aktak ez ziren beste sail batzuetako datuetan oinarritzea. Kasu hauetan, udal-akten bidez toponimoaren itzala handiagoa dela ikusi ahal izan da, bai kronologia aurreratzeko garaian edo, besterik gabek, leku-izenaren bide historikoa osatzeko. Lehen aipatu dugun moduan, orain arte bi akta-liburu besterik ez dira erabili, eta kronologia oso berantiarrekoak. Normala da, beraz, kasu batzuetan datazio aldaketak handiak izatea (III Taula).

III Taula

Toponimo ezagunak: Txostenean udal-artxiboko erreferentziarik ez dutenak, baina udal-aktetan agertzen direnen datazioak

Izena	Txostena	Aktak
Abaniko	1800	1694
Altamiragoikoa	1802	1725
Arizbakarra	c. 1951	1721
Arizluzeta	1757	1718
Epertieta	1940	1699
Estebantxipirena	1808	1730
Etxeberria Eguzkitza	1976	1730
Etxeberritxokoa	1842	1692
Indartenea	1802	1714
Iroizin	1802	1730
Karobi)erreka	1989	1707
Lartaunmendi	1820	1730
Mariandresene	1802	1688
Putzuaundieta	1713	1669
Sasiko	1818	1702
Telleribekoa	1742	1697
Tolaretxea	1800	1693

Hala, Mariandreseneri buruzko lehenengo aipua 1802koa da txostenean, eta ez da udal-artxiboko erreferentziarik jasotzen; akta-liburuek, berriz, 1688tik dokumentatzen dute (A-1-6-1, 65 au.). Kasu berean dugu Telleribekoa. Txostenean bildutako lehenengo aipu dokumentala 1742koa da eta aktek, berriz, aitzindariak 45 urte atzera azaltzen dizkigute, 1697an, Paskoal Joanikotena “Tejería  de Iusso” delakoaren jabe moduan aipatzen denean  (A-1-9-2, 158 au.-at.); ez, hori bakarrik. Hurrengo hamarkadetan finkatzen da, 1713-1732 urte bitartean hemeretzi agertzen baita.

Deigarriagoa gerta daiteke Emetako Zelaiondoa leku-izena. Egiari zor, ez dirudi idatzietan anitz aldiz ageri denik. Txostenak aipu bakarra jasotzen du eta gure uzta ere, fruitu bakarrera mugatzen da. Edonola ere, kronologia aldetik ezin adierazgarriagoa da: Txostenak, udal-artxiboko iturriak erabiliz, 1881 urteko aipua biltzen zuen; udal-aktek, berriz, mende t’erdi luze lehenago agertzen digute, 1715eko azaroan, hain zuzen ere (A-1-17-1, 219 au.-224 au.).

Bestetik, txostenak jasotzen dituen lehenengo bi aipamenen artean jauzi handia dagoenean, udal-aktetan tarteko aipuak topatu ahal izan dira. Larrabururi dagozkion lehenengo bi aipuak 1499 eta 1706koak dira, baina aktetan 1682an topa daiteke (A1-4-2, 99 au.-at.). Txopokone, berriz, 1591tik dokumentatua dago, baina Txostenak ez du 1638 eta 1799 artean inolako aipurik eta aktetan, berriz, 1688an ageri zaigu (A-1-6-1, 59 at.). Zapatarieneri buruz bildutako datuak 1675an hasten dira txostenean. Horren arabera, udal artxiboari lotutako zaharrenak 1906koak dira, baina aktetan 1688tik ageri zaigu (A-1-6-1, 162 au.); hau da, udal-iturrietan beraietan uste zena baino 200 urte lehenagoko datuak gordetzen dira.

Aragintxone baserria beste kasu bat da. Toponimia ikerketak aipu bakarra dakar, 1693koa, Loiolako Santutetiko Artxibotik ateratakoa (egiaz “Araquinchoene” litzateke, “q”-rekin agertzen baita agrian). Guk erabili ditugun aktetan, aldiz, zortzi aldiz topatu dugu “Arakintxonea” aldaeraren bitartez: behin 1715ean, hirutan 1716 urtean eta aipu bakarrarekin 1722, 1728, 1729 eta 1730 urteetan (2).

            Halaber, badira Txostenean garai jakin batetik aurrera desagertu egiten diren toponimoak baina udal-aktek jarraipen handiagoa ematen dietenak. Hori da Agirrebekoa etxea: txostenak 1499-1578 epean bakarrik datatzen du, gehienak udal-artxibotik kanpoko erreferentzietan. Aktetan, berriz, 1728ko aipu bat dago (A-1-29-1, 391 au.).

4.- Adibiderik adierazgarriena: toponimo berriak

            Ezbairik gabe, agiriek eman dezaketen fruiturik adierazgarriena orain arte bildu gabeko izenak topatzea da. Toponimo berriei dagokienez, 100 inguru dokumenta ditzakegu orain arte burututako lanean. Dena den, izen ezagunekin gertatu bezala, behin baino gehiagotan zalantzak agerikoak dira, bilduta daudenekin antz handia dutelako: 1693an ageri den Lanbarren Alta eta Lanbarrengarate; 1664ko Laparregi izena eta 1883tik aurrera dokumentatutako Lapurdegi; Erbideko ataka eta Aierbide; Txokelu eta Zokolo, honakoak ahaztu gabe: Makaguene (1715) eta Makatzaga (1802); Marturanegi (1721) eta Martuzenegi (1804); Olataburu (1708) eta Olaburu (1818); Otetxo (1719) eta Oteitza (1692); Unzuzabaleta (1708) eta Urtxabaleta (1753); Urdandazabal (1718) eta Urdantxabaleta (1753); Urrimendi (1709)  eta Arroimendi (1614); Aldamarro (1702) eta Aldaerarri (1620).

            Zalantza horiek alde batera utzita, aurkitutako izen ezezagunen artean batzuk guztiz berriak dira, aldez aurretik bildutakoekin lotutarik ez dutenak: Auntzelai (1676), Altxarriko zudia [sic, zubia?] (1707), Altzosi (1730), Altzuandi (1691), Amabiaritzeta (1697), Arizmakurreta, Azkonartxulo (1731), Gainametzaga (1705 eta 1727), Kaparribia (1716), Lumeraiturri (1731), Mendoza edo Mendoitza (1682, 1699), Mikelazulo (1702), Mitxeltxara (1732), Mugartza (1705), Olabasoa (1674), Txasito (1672), Zeabuta (1686) eta Zubitegi (1688).

Toponimo berri bat: Lumeraiturri (1731)

“conceda su castaño que a derrivado el viento en el parage conzegil nombrado Lumera Yturri” (A-1-30-1, 82 au.-at.)

            Toponimo berri hauek izan dezaketen arazoetako bat, eta ez txikiena, beraien kokapena jakiteko garaian izan dezakegu, agiriak ematen digun informazioaren arabera zehatzagoa edo lausoagoa delako. Ez dira gutxi inolako mugarik gabe aipatzen direnak, Lumeraiturrirekin ikus daitekeen moduan (III Irudia). Gauzak askoz gehiago errazten dira mugakide dituzten elementuak aipatzen direnan. Hala, Anabuno (Arañaburu?), Zaldirin ondoan dagoela dakigu, 1688an egiten den aipamenari esker: “plantar (…) robles junto al puesto llamado Anabuno, junto a Zaldiri…” (A-1-6-1, 48 au.). Igeltsozuloeta, berriz, Beloaga gazteluaren parean dugu, 1682an aipatzen den moduan: “…partido de Ielsso Çuloeta, junto al castillo de Beloaga…” (A-1-4-2, 120 at.). Hamarkada pare bat beranduago, 1704an aipatzen den Iru-udareeta, berriz, Arizabalo etxearen barruti ondoan zegoen (A-1-12-1, 79 au.).

Halaber, batzuetan eremu, barruti, leku edo izaera geofisiko orokorra duten izenen aurrean gaude, baina batzuetan, beraien ezaugarri fisikoak agerikoak dira. Hor dugu Mendoitza, Apatxeri lotutako etxalde edo basetxea, 1682an: “…en el partido que se empieza desde los mojones de la casseria de Bordassar, y de la casseria de Apache, llamada Mendoyza, asta Urcabegañeta…” (A-1-4-2, 66 au.); Mikelegi, berriz, 1699an auzune moduan aipatzen da: “los vezinos y jente del barrio de Miquelegui” (A-1-10-1, 277 au.; 1699). Halaber, Oiartzungo meatzaritza jarduerara bideratutako toponimo berriak agertu dira, Matxinmeatze edo Matximeatzeta bezala, 1693an (A-.1-8-1, 25 au. eta 34 at.).

            Dena den, kokapenaren inguruko kontuetan toponimoak berak lagun gaitzake, bereziki izen berriaren erroa ezaguna zaigunean. Izan ere, terminoak ez dira zeharo arrotzak; badira orain arte bildutakoekin harreman zuzena edo oso estua dutenak.  Horren lekuko dira ondorengoak: Aldabeburu (1664), Añarreazpi (1716), Antsillets Goikoa (“Antsillas de Susos”; 1722), Arandaranzapi (1720), Arbelaizburu (1726), Bidamakuetazpikoa (1719), Bunoanditxokoeta (1676), Eguzkitzaiturri (1710), Ganboxerreka (1720), Igeltsozuloeta (1682), Ibarreazpi (1730), Iratzetxabaleta (1726), Insusaingo mauka (1705), Irudareeta (1704; Udarieta), Kausueberri (1718), Lezantzintxipi (1711), Magdalena zelai (1664), Magdalena erreka (1716); Mastebordaberri (1701) eta Sistiagagibel (1708).

Nahiz eta erro horiekin aldaera ugari jasota egon, udal-akten hustuketak beste forma berriak aditzera ematen ditu, orain arte topatu gabekoak. Gogorregi toponimoak adibide adierazgarrri bat osatzen du. Behin-betiko toponimia-txostenan sei kontzeptu eratorri daude: Gogorregi beraz gain, Gogorregiberri, Gogorregiko erreka, Gogorregiko kaskoa, Gogorregilepo eta Gogorregizoki. Bada udal-akten hustuketak beste bat gehitzeko aukera ematen du, 1720an agertzen den Gogorregiko Aldapa, hain zuzen ere (A-1-20-1, 225 au.-226 au.). Egoera bertsuan dago Juansendoko burkaitza leku-izena, 1723an dokumentatua (A-1-23-1, 171 au.-171 at.) eta XVI. mende amaieratik ageri diren Juansendo, Juansendoberri, Juansendoerrota eta Juansendomaldaren senidea; edota dago Suantzarekin lotuta dagoen Suantzako burua (1723).

Adibide deigarriagoa osatzen du “Iraurgiazpikoa” edo, hobe esanda, “Iraurgui de Yuso”  delakoak, 1728an datatua (A-1-27-1, 391 au.). Orain arte, izenaren familiak hainbat kide zituen: Iraurgiaundi, Irauriguandiko erreka, Iraurgigoikoa, Iraurgitxiki eta Iraurgizubi bezalakoak genituen. “Iraurgi” berri hori euskaraz Iraurgiazpikoa edo Iraurgibekoa moduan itzul dezakegu, aldez aurretik dokumentatua dagoen Iraurgigoikoarekin parez-pare jarriz. Alabaina, 1728 aipuak bestelako berri adierazgarria ematen digu, “Iraurgui de Yuso” horrek bestelako izen bat baitzuen, dagoeneko ezaguna zen Iraurgitxiki, hain zuzen ere (IV Irudia). Modu honetan, aldaera berri bat eta bere baliokidea zein den jakiteaz gain, bildutakoaren inguruan datu berria dugu, bere datazioa ia ehun urtean atzeratzeko modua ematen digularik; izan ere, orain arte Iraurgitxikiri lotutako lehenengo aipamena 1818ko zen.

IV Irudia: “Iraurgui de Yuso” edo Iraurgitxiki (1728)

“…concederle permiso para que los pueda cortar en el parexe nombrado Yraurguichiqui o Yraurgui de Yuso” (A-1-27-1, 391 au.).

Beste kasuetan, udal-akten bidez izen eratorriak erroa bera baino lehenago dokumentatzeko aukera izan dugu. Hala, Ordoko toponimioren hasierako aipuak orain arte 1752koak baziren, non eta udal-artxiboko dokumentazioan baina aktetatik kanpoko agirietan,udalbatzaren erabakien erregistroetan Ordokagaraikoa 1707 eta 1711an azaltzen zaigu (A-1-13-2, 180 au.-at.; A-1-15-2, 230 au.-at.). Ondorioz, pentsatzekoa da Ordoko toponimoaren bizitza, gutxienez, 1707ra atzeratu behar dela, momentuz urte hartako edo zaharragoa den aipamenik lortu ez badugu ere.

Ildo horretatik, aurkitutako aldaera berriak ez dira beti jatorrizkoaren eratorriak; aitzitik, erroa bera dira aktetan dakusaguna. Hala, Txostenean Txarrantxabekoa eta Txarrantxagoikoa (biak 1802 urtean), eta Txarrantxaberri, 1883an ikusten ditugun bitartean, 1688ko udal-aktetan Altzibarko plazan dagoen Txarrantxa basetxearen berri dugu. Pentsatzekoa da, ziurra ez bada ere, azken ondasun higiezin horretatik beste hiruak garatu izana. Beste horrenbeste gertatzen da Killiriku aldaerarekin. 1681ean bertako teilatua konpontzeko asmoa azaltzen den bitartean (“adrezo del tejado de Quilliniqu, propio de este Valle”; A-1-10, 114 au.), toponimia txostenean berari lotuta aldaera bakarra biltzen da, eta horren eratorria da: Killirikupe, hain zuzen ere; hori bai, Killiniku baino hainbat urte lehenago, 1664an.

            Ikuspegi interesgarri bat toponimo baliokideen ingurukoa da. Topatutako hainbat toponimo berri, ezagunak ziren beste batzuk izendatzeko erabiltzen zirenez, bataren zein bestearen historian sakontzeko aukera dugu (V-VI Irudiak). Ez dira oso ugariak, baina banaka batzuk ikusteko aukera dago. Lehen Iraurgi de Yuso eta Iraurgitxikiren artekoa aipatu dugun bezala, Mikelazulo leku-izena Galardibibeli dagokio, 1702ko agiri batean azaltzen den moduan: “yntentamos celebrar por la tarde la fiesta en el paraje llamado Miquelazulo o Galardiguibel”. Gainera, aipamen horrek Galardigibelen dokumentatze-lanari eragiten dio, azken hau 1826tik aurrera baitago dokumentatua. Ostobiarain izena, berriz, 1704rako San Esteban Arizti moduan ezagunagoa bihurtzen ari zen (“en el terminado de Ostouiarain, que oy llaman San Esteuan Aristi”) (3).

Toponimo berrien baliokideak: Mikelazulo-Galardigibel (1702) eta Ostobiarain-San Esteban Arizti (1704)

“…yntentamos celebrar por la tarde la fiesta en el paraje llamado Miquelazulo o Galardiguibel, por el buen zuzeso que tenga en todas las  guerras de toda la monarquía nuestro rey, Felipe Quinto” (A-1-11-2, 131 au.)	Mikelazulo-Galardigibel
“…para serrar [sic, cerrar] sierto puesto de la casería de Beringarate y le ay en el terminado de Ostouiarain, que oy llaman San Esteuan Aristi, que linda con la juridisción de dicha casería…” (A-1-12-1, 331 au.-at.)	Otsoviaran

5.- Hainbat datu argituz

Azkenik, ez genuke atal hau amaitu nahi, hainbat leku-izen ezberdinen arteko harremanari so egin gabe, toponimo desberdinak baino, termino beraren garapen historikoaren isla direlako. Lehenengo eta behin, Antonsaroe eta Antonsoro ditugu. Txostenean, lehenengoaren bizitza, gutxienez XVII. mendearen azken laurdenean hasten dena, 1810 amaitzen da; bigarrenaren estreineko agerpena, aldiz, 1821 urtekoa dugu. Ezaguna da sarobeen desagerpen prozesuak kontzeptuaren galera edo, hobe esanda, eraldaketa dakarrela. Askotan “saro(b)e/saroi” hitza duten leku ugari “soro” bihurtu dira, garai horretan sarobea galduta zegoelako eta jendeari arrotza zitzaion kontua zenez, “soro” ipiniko zen. Eta bi leku-izen horien kasuan beste horrenbeste gertatu zela ematen du. Momentuz, udal-aktetan Antonsaroeri buruz 15 aipamen 1693-1725 artean topatzea, hori pentsatzera garamatza.

            Bigarren adibidea Felluar aldaera dugu, aktetan 1711ko maiatzean aipatzen dena (A-1-15-2, 133 au.-at.). Txostenak ere aldaera hori biltzen du, lehenengo aipua 1670 urteraino atzeratuz. Bertan ageri denez, kontzeptua Feloagazarrari lotzen zaio. Gure ustetan, baina, “Felluar” aldaera horren atzetik Fellibar legoke. Lehen aldaera Idisorekin batera ageri da, eremu batean zein bestean ezarritako mintegiei lotuta; eta ildo honetatik, Fellibar eta Idiso ere elkarrekin azaltzen dira, 1700, 1702 eta 1709 urteetan, kasu. Baina ez hori bakarrik, “Felluar” aldaera horrekin zerikusia duten beste batzuk aurkitu dira, eta era berean, horiek ere Fellibar-era garamatzate. Batetik, 1723ko ekainaren 19ko udalbatzarrean (A-1-23-1, 173 au.-at.), Txaradi, Saroe eta Fellubar barrutietan izandako suteen berri ematen da. Bestetik, eta sute horien ildo beretik, Pellubar forma dugu 1723ko apirilaren 1ean (A-1-23-1, 95 u.-at.).

Batzuetan, aipu zaharrago edo ugariagoak topatzeak, lekuen interpretazioaren gaineko zalantzak argitu ditzake. “Epertieta”-ren kasua izan daiteke hori. Toponimia Liburuan (127 orr.) aldaera hori zalantzazkotzat hartua da, “oso gutxi dokumentatua” dagoela adieraziz; Txostenean bilaketa egiten badugu, lehenengo aipua 1940koa dela ikusiko dugu. Egoera honen aurrean, izenaren balizko aldaera normalizatu bezala “Epertegieta” proposatu da. Udal-aktetan topatutako datuekin, hipotesi hori berresteko modua dagoela uste dugu, izan ere, Epertegieta aldaera hiru aldiz dokumentatua dugu 1699 eta.1708 urteetan, bertako hainbat haritz atera eta zenbait gaztain-landare sartzeko eskaerei esker (A-1-10-1, 299 folioa eta A-1-14-1, 35 eta 297 folioak).

Iago Irixoa Cortes

***

OHARRAK

(1) GOIKOETXEA LÓPEZ, I.; eta LEKUONA ANTZIZAR, I.: Oiartzungo toponimia. Oiartzun: Oiartzungo Udala, 2007; eta IKERMAP: Oiartzungo toponimiaren ikerketa orokorra. Behin-betiko txostena, 2007 (argitaragabea). Eskerrak eman nahi dizkiegu Koro Pascual artxibo-teknikariari eta Aitziber Arnaiz euskara-teknikariari, bigarren txosten horren kopia helarazteagatik.

(2) Gainera, bere inguruan beste datu interesgarri bat aipa dezakegu. Txostenak Aragintxone etxe hori Juanaberria izenekoarekin lotzen duen heinean, 1716ko apirilaren 29an ematen zaion beste izena Juanagartziene da; txostenean dokumentatzen ez den aldaera. Ikus A-1-17-2, 120 au.-at. eta 121 au. folioak).

(3) Ordezkapen prozesu hau, ordea, ez omen zen horren berria, 20 urte luze lehenago, 1681ean, San Esteban Arizti bi aldiz agertzen zaigulako (A-1-10, 34 au. eta 83 at.)