Artxiboak - Page 7 of 7

Category: <span>Artxiboak</span>

Artxiboak Bisita gidatuak Bloga Eburniko kattana Erakusketak Liburutegiak Lugorri

Artxiboak

Parte hartzea artxiboan

2017-09-072020-02-26

Badira
bost urte Udal Artxiboko dokumentazioa oinarri hartuta herriaren
inguruko berri bat idazten hasi ginela. Orain arte aukeratutako gaiak
ugariak eta oso desberdinak izan dira. Baina denek izan dute helburu
berdina: herritarren artean artxiboan dauden altxorrak eta bitxiak
zabaltzea, hauek ere bereak bezala ulertu eta sentitu ditzaten. Lan
honetan lagun izan ditugu Asteasuko Udala eta Aiurri aldizkaria. Bieri,
nola ez, gure eskerrik beroenak.

Noski,
berri edo artikulu guztiek izan duten harrera ez da berdina izan.
Gehienek, interesa sortu dute irakurleen artean. Batzuek hainbat
ikerlari edo ikusbera ekarri ditu Artxibora bertara gehiago entzuteko
jakinminez: Argentinatik arbasoen bila, Bandoa euskaraz,… Beste
batzuek eskualdetik kanpo ere oihartzuna izan dute: emakume
bertsolariak, Elizmendiko Guillermo Eizagirreren garbilekua,… Gutxi
izan dira inongo erantzunik gabe geratu direnak.

Azken
hauen artean zegoen duela lau urte Concepción Esnaolari buruz idatzi
genuen artikulua. Bertan esaten genuen bezala 1937 urte amaieran emakume
honek udal administrari eta telefono zaindari karguak eskatu zituen,
Osoko Bilkuran bere gaitasunak zalantzan jarri zituelarik. Zalantzan
jarri bai, baina kargua eman ere eta honela bilakatu zen aintzindari.
Artikuluaren amaieran diogun bezala, urte askotan zehar bete zuen lana
txukun eta zuzen (1953 urtean oraindik ere soldata ordaintzeko erabakiak
daude akta liburuetan). Baina bertan adierazten dugu, baita ere, bere
bizitzari buruz ezer ez dakigula.

Azkenean,
emakume honi buruz Gillermo Etxeberriaren eskutik heldu zaizkigu
hainbat argibide. Concepción Esnaola eta bere ahizpa Florencia Asteasuko
Udal Idazkaria izandako Dario Esnaolaren alabak ziren. Muño Handi
baserrian bizi ziren arren Ikaztegietakoak ziren sortzez. 1935 urtean
zendu zen Dario. Alabak bertan bizitzen jarraitu zuten. Florentxi
maistra zen Muño Handi baserri azpiko gela batean. Azken honek ere,
emango du aurrerago artikulu txiki bat idazteko.

Eta
hau da azken finean blog honetan argitaratzen ditugun berriekin lortu
nahi duguna. Herritarren partehartzeari esker herriko kultura,
jakituria, historia,… elikatu eta balioan jartzea. Irakurleen
elkarlanari esker, Udal Artxiboan gorde ez den informazioa ere denon
zati izan dadila.

Amagoia Piá

Artxiboak

Villabonako inudeak

2014-02-042021-07-05

XX. mende hasiera arte lanean jarduten zuten inudeen irudiak ezagunak dira. Herri askotako jaietan, inudeen desfileak egiten dira oraindik, emakume haiek gogoan.

Orain arte entzun eta pentsatu dugunaren arabera emakume hauek hiri handietan aberatsen seme-alabak edo erditzean hiltzen ziren amenak elikatzen zituzten. Hori izan da betidanik inude hitzarekin erlazionatu duguna.

Adibidez, XVIII. mendean zehar Probintziak umezurtzaz arduratzeko antolatu inude zerbitzuak arazo franko sortu zuen. Umeen ongi izatea (ondorioz, gizartearena) bermatzeko abiatu plana ez zen behar bezala finantzatu. Inudeen soldatak kolakan jartzen ziren behin eta berriz.

Villabonako artxiboan, baina, inudeen lanaren bestelako bariante bat topatu dugu. Bertan ez dago ez aberatsen gutunik; baina, umezurtz geratutako haurren kasu ugarien artean, gurasoek inudeari ordaintzen laguntzeko egiten zituzten eskaerak ikusi ditzakegu. Kasu guztietan bixkiak erditutako amak ziren eta bi haurretako bat elikatzen laguntzeko beharra zuten. Guztiak mende bateko bueltan eginak, 1815 eta 1931 bitartean.

Familiak Udalaren laguntza jasotzen zuen, txiroak izanda, inudeari ordaintzeko dirulaguntza eman eta honekin hitzarmena sinatzeko bitartekari lanak eginaz. Hitzarmen hauen arabera inudeak 18 hilabetez hartzen zuen haurra berarekin eta hazi bitartean hileroko soldata bat jasotzen zuen.

Eskaera eta hitzarmen horiez gain artxiboan gorde diren agiriak dira haur horien inguruko informazioak, inudeen soldata erreklamazioak edo familiaren egoera aldaketagatik egindako jakinarazpenak (baldintza ekonomikoen aldaketak, herritik joango direla…).

Horra hor inudeek gure herrian egindako lana.

Amagoia Piá

Artxiboak

Zumaiako hiribildua

2014-02-032021-07-05

Itsas gora, Narrondo eta
Urola ibaiak, hondarrezko haitzak,… itsasoari begira bizitoki bat
antolatzeko grina handia behar zuten gero gure aurrekoek. Behar bada
horregatik Bedua edo Oikiako ibia nahiago zuten. Horregatik ere,
inguruko mendi magaletan nahiago bizi. Beharrak bultzatuta, baina,
ingurune horietan bizi zirenek gune libre bat behar zutela erabaki
zuten. Lege, epaile, arau propio. Itsasoa eta lehorra lotzeko premiak
asetzeko adinekoa. Narrondo eta Urolaren gainean pasatzea ahalbideratzen
zuen zumeetako ibia lehenetsi zuten horretarako: Zumaia, hain zuzen
ere.

1347an
hartutako erabakia izan zen. Horrek ez du esan nahi egungo Zumaia
basamortu bat zenik. Esan nahi duena da gizakiok unean uneko erabakiak
hartzen ditugula, gure beharren arabera. Eta orduko erabakia izan zen
Zumaia izeneko guneari hiribilduaren maila juridikoa ematea.

Erabaki
horren ondorioetariko bat udal artxiboa sortzea izango zen, noski. Eta
artxiboan bertan Zumaia hiribildua izan aurreko agiriren bat gordetzen
da.*

Zeinek
hartu zuen erabaki hori? Zeinek pentsatu zuen Zumaia toki egokia zela
hiribildu gisa antolatzeko? Kokapen on eta egokia topatzea eta
hiribilduaren titulua jasotzea beharrezkoa da bizitoki bat antolatzeko,
noski. Baina ezer baino lehen komunitate baten nahia dugu oinean, Elena
Barrenak hiriko mendeurrenean bikain azaldu zuen bezala. Barrenak berak
Zumaiaren proiektua inguruko biztanleek bultzatua izan zela argitzen du.
Horren harira, hiri berriaren antolakuntza nabaritu ziren hainbat izen
aipatzen ditu berak: Dornutegi, Arteaga, Otxango, Liziobiaga, Matanka.
Hau da, Artadi eta Oikiako biztanleak.

Izaki
politikoak, eta Zumaia berria hala izango da, ez dira ezer ezetik
sortzen, baina hauek sortzeak gizakien borondatea du abiapuntu. Nahiak,
beharrak, itxaropenak, bizimodua hobeto antolatzeko sortzen dira, eta
gizarteak unean uneko horretarako formulak bilatu eta gauzatu egiten
ditu.

Artxiboak hori ere gogoratu ez ezik azaldu eta erakutsi egiten du.

*Argazkian,
hiri gutunaren aurreko agiri zoragarria dugu. Izan ere, Zumaiako
artxiboan gordetzen den dokumentu orijinalik zaharrena ez da herriari
maila politiko berria ematen diona; aitzitik, bertako Andre Maria
monastegiari egiten dio aipamena (“monasterio de Sancta María de Çumaya,
que es en Guipúzcua”), eta 1292koa da. Izatez, dokumentua ez da oso
luzea eta edukiak ez du zehaztasun handirik ematen. Edonola ere, horrek
ez dio inolako baliorik kentzen; aitzitik, hiribildu maila eskuratu
baino lehenagoko garaia eta lurralde antolakuntzaren aztarna bikaina da.

Zumaiako
agiri hau artxiboko zaharrena da, baina ez dago zahartuta. Guregana
egoera oso onean iritsitakoa dugu, tolesdurak tolesdura eta
zintzilikatutako berunezko zigiluaren galera kenduta. Pergaminozkoa da,
kolore biziz apaindutakoa. Zalantzarik gabe erdiko aldea da lehen
begiratuan erakartzen gaituen elementurik nabarmenena, eta berau da
dokumentuaren tipologia definitzen duena. Izan ere, pribilegio
errodatua (“rodado”) dugu eta halako agiriek izen hori eskuratzeko
arrazoirik nagusiena, bere ezaugarri estetikoetatik dator: dataren
ondoren “gurpil” edo borobil handi bat agertzen da, erdian errege-zigilu
edo zeinua/armak dituena. Gurpil horrek, beraz, ematen die izena halako
dokumentuei.

David Zapirain

Artxiboak

Azkuene berria

2014-01-042021-07-05

Trintxerperi izena ematen dion etxean izan zen lehen sua.

Azkuene baserria gogoratzen zuen eraikinetako batean izan zen bigarrena.

Andonaegik Trintxer baserria eskuratu, jauregia eta lorategia sortu eta langileentzako etxe berriak eraikitzean, gure auzoaren izen modernoa ere sortu zuen. Bere jauregi ala txaleten azpiko etxe multzoari Trintxerpe deitu zion eta. Trintxerpe izenak dena hartu zuen bere baitan.

Gerora, 60. hamarkadako anabasa urbanistikoak Azkuene kalea sortu eta Azkuene auzoa goiko partean irudikatu dugu beti. Azkuene baserria eta haren ondorengoan, baina, behean zeuden hasiera batean. Eta tartean, esan bezala, suak kiskaldutako Azkuene berria eraikina.

Esan bezala, Trintxerpe izenak gure auzoko txoko honek Azkuene zuela izena estali du.

XVII. mendetik aurrera maiz agertzen zaigu Azkue baserria sagardoari lotua. Ez dakigu dolarea zegoen bertan, baina haren sailetan sagarrondoak bai.

1893. urteko plano batean Azkuene baserriak zutik zirauen.

1903. urtean, ordea, Azkuene etxe zahar eta zaharkitua da.

1913. urtean ere etxe bakarra da Azkuene, errepidearen ondoan eta ilunpetan dagoena.

1920. urtean, berriz, Pedro Cirizak eta Hermenegildo Artolak Azkuene guneko etxeetara ura eramateko baimena eskatu zuten, eta lanaren dirua aurreratzeko prest zeuden.

Artolaren etxea, bistan dena, Artolaenea da. Euskadi etorbidea eta Jaizkibel kalearen arteko izkinan dagoena.

1922. urtean Azkuene izena etxe bat baino gehiagori egokitzen zaio. Multzo bati edo gune bati, hobeto esanda. Etxe horiek egungo Euskadi Etorbideko 3-5koak dira.

Lehena, Amistad taberna dagoen eraikina, Azkuene baserriaren orubean bertan dago. 1921. urtean taberna-jatetxea jartzeko baimena jaso zuen Juan Marcosek.

1922. urtean bertan, gainera, Ciriza eta Ziganda biltegi bat eraikitzeko baimena eskatzen dute, Azkuenen bertan.

Laburbilduz, Azkuene kalearen hasieran (botika dagoen tokian) Azkueneko garbitokia zegoen. Parean, Jaizkibel kalearen hasieran, Artolaenea. Ondoan, Azkuene baserria zegoen tokian Azkuene eraikina dugu, 1921. urtetik aurrera jatetxea eta dena. Jarraian, orain erre den Azkuene berria eraikina. Beheko solairua, ohi bezala, altua da, biltegia baitzen. Horregatik ere, etxebizitzen sarrera atzetik dago.

Etxe multzo hau xumea da, baina zaindutako fatxadak erakusten ditu. 1922. urtean ez dago eraikin gehiago kalearen zati honetan, Ilunbe baserria, Augeren etxea eta Trintxerpe multzora iritsi arte.

Nolabaiteko garapen estilistikoa atzeman daiteke, Azkuene gunetik Trintxerpe multzora. Eta zer esanik ez segituan altxatuko ziren gainontzeko etxe dotore eta handiak. Mariñelen etxeak dira, ziren. Arrantzale auzo berri bat, gainontzeko Gipuzkoako kostak ez duena: arrantza industrialaren hastapenetakoa.

Gure lagunen eta auzokoen etxeak erre dituzte. Amorratuta gaude. Gure langile-historia zati bat ere erre dute.

David Zapirain

Artxiboak

Historia de la mujeres pasaitarras

2014-01-032021-07-05

Las mujeres de Pasaia han tenido por primera vez la ocasión de reunirse para compartir sus vivencias, para narrar sus experiencias de vida, y en algunos casos también para dejar testimonio de la vida de sus madres y abuelas.

La iniciativa de crear este espacio de encuentro ha partido de la Mesa de Igualdad de Pasaia, plataforma en la que participan distintas asociaciones pasaitarras compuestas por mujeres y el Área de Igualdad del municipio, y en total se han producido cuatro reuniones, una por cada distrito de la localidad; el 8 de octubre se celebró una primera reunión en la Casa de Cultura de Antxo, el 28 del mismo mes otra en la Tenencia de Alcaldía de Trintxerpe, el 18 de noviembre en el Udal Aretoa de San Pedro y finalizaron el 4 de diciembre con la sesión de Donibane en el Salón de Plenos del Consistorio pasaitarra.

Estos encuentros forman parte de una labor dirigida a la recuperación de la memoria histórica reciente de las mujeres del municipio, ya que las historias de las mujeres que han acudido a estas reuniones son también parte de la Historia de Pasaia y de una Historia que no tenemos recogida por escrito. Por este motivo, para recuperar y conservar las experiencias de nuestras hermanas, madres y abuelas, las sesiones han sido grabadas a través de medios audiovisuales y serán guardadas en el archivo municipal.

Los temas a tratar eran diversos, desde la infancia y la educación, la familia y las unidades familiares, al trabajo (el trabajo doméstico no remunerado y el trabajo asalariado) y la participación sociopolítica de las mujeres. Si bien, las reuniones han estado abiertas a muchas cuestiones, y han surgido multitud de temáticas merecedoras de mayor atención.

En términos generales, gracias a los relatos de estas mujeres podemos conocer un poco mejor cómo era la vida cotidiana de las mujeres pasaitarras desde los años 50 hasta nuestros días. Por un lado nos han hablado sobre cómo era su trabajo al cuidado de la casa; aparte de las tareas domésticas, recaía en ellas el peso del cuidado y la educación de los hijos, la atención de los familiares ancianos y, en muchos casos realizaban trabajos para sacar adelante la economía de la casa, como coser hasta altas horas de la noche… Por lo general, éstas también llevaban la gestión económica de lo que entraba y se gastaba en casa, aunque luego, socialmente, se reconocía como figura incuestionable de autoridad al marido, como cabeza de familia, y no a ellas.

Otras tantas mujeres trabajaban además fuera de casa; algunas vendiendo el pescado que traían sus maridos cuando volvían de alguna campaña de pesca, algunas otras se dedicaron al estraperlo, otras trabajaron en los comercios de la zona, muchos de ellos negocios familiares, y otras tantas en las distintas fábricas que existían en la localidad (Luzuriaga, Bianchi, Meipi, etc.). Las tareas de estas últimas eran igual de difíciles o incluso más duras que las de sus compañeros varones, pero ellas percibían un salario menor. Luego, son varias las mujeres que nos han contado que al contraer matrimonio tuvieron que dejar esos trabajos porque, durante determinada época del franquismo, una vez casada lo habitual era quedarse al cuidado de la casa. No se cuestionaba esta renuncia a la vida profesional de la mujer. De la misma forma era impensable que una mujer pudiese hacer su vida al margen del matrimonio, o inconcebible que no entrase entre sus planes el formar una familia.

Además del trabajo dentro y fuera de casa, muchas de estas mujeres han desarrollado una importante labor en Pasaia con la creación de distintas asociaciones, así como impulsando procesos de euskaldunización en la población. Dentro de las asociaciones creadas y compuestas por mujeres más antiguas podemos citar las de Keixaldi y Lagun Artea del distrito de Antxo y la asociación Azkuene del distrito de Trintxerpe. Durante muchos años estas organizaciones han llevado a cabo talleres, cursos y otras tantas actividades para cubrir necesidades e inquietudes formativas de las mujeres, pero en verdad han mantenido una auténtica dedicación dirigida a satisfacer necesidades de la población en general, constituyendo unos verdaderos motores de desarrollo local. En este punto cabe también destacar el esfuerzo de las mujeres que, comprometidas con la mejora de la educación de los más pequeños y jóvenes de la localidad, impulsaron y participaron en los primeros pasos de la ikastola Pasaia Lizeoa.

Durante las reuniones hemos escuchado recuerdos de la infancia, se han rememorado momentos de ocio como los bailes y las verbenas de las fiestas (fiestas en las que las chicas jóvenes tenían toque de queda pero no así sus hermanos varones…), hemos hablado del noviazgo, del matrimonio, etc. Y también hemos vivido testimonios muy duros como los referidos a la práctica de abortos clandestinos o a la violencia doméstica durante la época del franquismo. La mujer se encontraba entonces en una total indefensión. Si sufría cualquier tipo de violencia no podía denunciarlo ni tenía dónde recurrir. Ni el médico que veía los golpes ni ningún tipo de autoridad civil o religiosa era de ayuda y, además, tenía muy pocas posibilidades de evitar a su agresor; si decidía salir de casa e ir a otra donde tal vez pudiese contar con la ayuda de sus familiares o allegados, podía ser denunciada por abandono del hogar y perder la facultad de volver a ver a sus hijos.

Recuperando las vivencias de estas mujeres nos hemos percatado de una constante; a pesar de sus distintas experiencias, todas ellas son unas mujeres trabajadoras, muy activas y sobre todo luchadoras. Han tenido que hacer frente a muchas exigencias sociales, han tenido que adaptarse a unas normas preconcebidas para ellas, y aún careciendo de plena autonomía y de libertad en sus movimientos, han ido dando pequeños y también grandes pasos sin hacer ruido.

Sin duda, conocer a estas mujeres y escuchar sus vivencias nos ha acercado a un pasado no tan lejano y no tan bien conocido como esperábamos. Sus testimonios nos conducen a matizar muchos aspectos, por ejemplo, sobre los procesos migratorios de la población, e incluso han tratado cuestiones poco discutidas delante de un público más o menos amplio como pueden ser la prostitución, el aborto o los métodos anticonceptivos. No obstante, al margen de todo interés de tipo histórico, esta iniciativa tiene como valor ante todo la de ser un merecido reconocimiento a las mujeres de nuestro entorno más cercano, mujeres que con sus esfuerzos han contribuido tanto a la mejora de nuestra sociedad.

Estíbaliz González

*Imagen: Elena Viñas

Artxiboak

Argentinatik arbasoen bila

2013-10-072021-07-05

Artxiboan gertatzen diren kontuak artxiboan bertan geratzen dira beti. Baina badira batzuk beren xarma berezia dutenak eta kontatuak izatea merezi dutenak. Horrelakoa da duela pare bat egun Asteasuko artxiboan gertatutakoa. Ohikoa da Ameriketatik (Argentinatik bereziki) jendea etortzea bere aiton-amonen jatorria ezagutzeko asmoz, normalean zerbait aurkitzen dute nahiz eta datu handirik ez den izaten.

Bea ere horrela etorri zen. Izen bat besterik ez zekarren: Manuela Josefa Berakoetxea, bere birramona omen eta 16-17 urte besterik ez zituela Argentinara joana zena. Bi herri zituen: Asteasu eta Villabona. Bi horiei buruz hitz egiten omen zuen bizirik zegoenean. Horrela ba, gure artxiboan ezer gutxi aurkitzeko esperantzarekin etorri zen. Bere galderak ere bi ziren: zein egunetan jaioa zen eta zein baserritakoa zen.

Buelta pare bat eman ondoren eta dokumentu batzuk aztertu ondoren, emaitza inoiz baino hunkigarriagoa izan zen: Manuela Josefa 1871ko urtarrilaren 20an jaio zen udaletxean bertan. Garai hartan Manuela Josefaren aitak udaltxeko ostatua alokairuan zeukan eta horrelaxe ateratzen dira erroldatuak.

Momentu hunkigarria izan zen benetan, Bearen emozioa ikusgarria zelako. Birramona “aurkitu” zuen, jaio zen etxean bertan aurkitu ere!

Ez dakigu zergatik joan zen gure amona Manuela Josefa Argentinara, baina garai hartan (XIX. mende bukaeran eta XX.aren hasieran) Ameriketara joandako euskal jende kopurua ikaragarria izan da.

Bereziki gizonezkoak edo senar-emazteak artzai lanetara, baina baita beste asko ere hemen izango ez zuten aukera baten bila. Pentsa, 16 urterekin ontzian sartu bakarrik eta guztiz ezezaguna den herrialde batera joatea, bai ausarta!

Non egongo da gure Lampedusa?

Amagoia Piá

Artxiboak

Ijito Herriaren Historia jorratzeko modu berriei buruz

2013-09-162021-07-05

Euskal artxibo baten funtsak arakatuz ijitoei buruzko dokumentazioa topatu dezakegu. Gehienetan, halako idatziek natura juridiko-arautzaile, prozesal edo penala izaten dute. Halakoa da, besteak beste, Villabonako artxiboan 692-4 signaturan gordetzen dena. Oraingoan, Gipuzkoako Gobernadore Zibila eta hiribilduko alkatearen arteko korrespondentzia dugu protagonista, 1851 urtekoa. Bertan, Jose Manuel Minaberriaren egoerari aipamena egiten zaio. Pertsona hau “ijito” bezala kalifikatzen da; ordurako guztiz errotu eta erabilitako adiera zen hura, nahiz eta Karlos III.a erregeak, bere 1783ko pragmatikaren bidez, kontzeptu horren erabilera debekatu eta “gaztelar berri” eufemismoagatik ordezkatu nahi izan.

Dokumentuan, Gobernadoreak Guardia Zibilak ijito hori entregatu diola jakinarazten dio Villabonako alkateari. Minaberria egoera legalean zegoen, hau da, paperak behar bezala zituen, eta, beraz, ezin zitzaion inolako akusaziorik egotzi. Baina hala ere, alkateari ijitoa kontrolatzeko agintzen zaio, eta kontrol honek bizikidetza beste auzoen antzera egitea badakar, askoz hobe:

“…como ningún hecho marcado había contra él, y además llevaba su pasaporte en regla, se le ha refrendado para ese pueblo con prevención de presentarse a V. (…) y haciéndole comparecer a su presencia le reconvenga severamente por esa vida herrante a que está entregado, escitándole y estrechándole tambien a que adopte otro modo de vivir más en armonía con el que observan los demás vecinos, que exigen las leyes y convienen al País”.

Hala da. “Herrialdea”-k ijito arloteek nola bizi behar zuten eta beraien aurka zein neurri aplikatu behar ziren arautzen zuen. XVI. mendetik aurrerako Gipuzkoako Batzar Nagusien aktek prozesu hori oso ongi islatzen dute, baita XIX. mende amaieran ere. Gure dokumentua, beraz, testuinguru horretan kokatu behar da. Halaber, ijitoei buruzko Guardia Zibilaren eta herri-agintarien arteko korrespondentziak XX. mende hasierako hamarkadetan jarraituko du. Are gehiago: 1931n, ijito, eskale eta “jende txarra” jazartzeko eta kanporatzeko Foru Aldundiek hartutako akordioen bilduma bat argitaratuko da.

Dokumentuan gainera, Gobernadoreak honakoa agintzen dio alkateari:

“…que en lo sucesivo ni a este interesado ni a ningún otro que pertenezca a su clase le espida pasaporte por más de un mes (…) y, finalmente, que vigile V. muy de cerca su conducta procurando evitar todo desmán…”.

Ez dakigu alkateak Gobernadoren “gomendioak” jarraitu zituen ala ez. Guardia Zibilak aldiz, bai, egin zuen; izan ere, 1978ra arte bere araudian ijitoen zelatatzea helburu zuten hainbat kapitulu jasotzen ziren (4., 5. eta 6. kapituluak hain zuzen ere).

Hau da lehen begiratuan dokumentuak islatzen duena eta ematen diguna: agintariek sortutako dokumentazioan oinarritutako ohiko azterketa bat, non ijitoak arau juridikoen biktima edo delitu-jokabide baten errudun moduan azalten diren. Honen aurrean historialariak bi jarrera hartu ditzake. Batetik, jazarpen jarduera horren alde agertzea (Gorosabelek egin zuen antzera). XXI. mendean, ordea, etikak kontrako jarrera hartzera eramango gintuzke, hau da, jokabide arrazista, politika baztertzaile eta Ijito Herriaren aurka agintariek burututako jazarpenari buruz hitz egitera.

Baina honekin ez da nahikoa. Zoritxarrez, ikerlariak ijitoen historia aztertzeko ondare partziala du, agintariek sortutako idatziak hain zuzen ere. Ijitoek, herri agrafo bezala, ia ez dute beraien iraganari buruzko idatzirik utzi eta ondorioz, ditugun dokumentuak sakonki aztertu beharrean gaude. Halakorik egingo ez bagenu, azken urteotan “ijitologoek” horrenbeste landu duten jazarpenaren historioa besterik ez genuke jorratuko.

Ikuspegi kritiko horrekin, Villabonako dokumentuak eskaintzen dizkigun datuek beste hainbat hausnarketa egiteko aukera emango digute. Hasteko, jasotzen den abizenaren inguruan. Izan ere, ez da ohikoa Minaberria Ijito Herriarekin lotzea. Gehienek Jimenez, Valdez edo Etxeberria bakarrik izango dituzte buruan, baina gaia uste baino aberatsagoa da. Egiari zor, ijitoen genealogia eta abizenen inguruan aritzeak luze eta zabal joko luke; hau dela eta, hemen ohar batzuk besterik ez ditugu emango. Hasteko, aipatutako abizen horiek baino gehiago daudela, eta hauei orain azaltzen zaigun Minaberria gehitu behar diegula.

Dokumentuan azaltzen den “ijito” hitza kategoria penal hutsa dela, eta horrekin ijitoa ez den euskal herritar bati aipamena egiten zaiola pentsatzea akats larria da; ijitoak gaur egun beraien burua hala dutenak besterik ez direla pentsatzuz gero, behinik behin. Beste era batera esanda, Minaberria orain arte ijito abizentzat ez genuenez, besterik gabe bizimodu arlotea duen euskalduna zelaren ustea izatea. Horregatik, garrantzitsua da orain arte ijitoekin ageriko loturatik ez zuen abizen bat topatzea eta, ahal den heinean, bere familia-loturak bilatzea.

Hasteko, eliz-erregistroak kontsultatuz gero gure abizenak Etxeberria, Valdes edota Jimenez bezalako ijito abizenekin zuzeneko loturak dituela ikusiko dugu, baita Berrio eta Altimasberetarrekin. Hauek, halaber, Etxepare eta Larralde bezalakoetara eramaten gaituzte. Bigarren hauek XVII eta XVIII mendeko dokumentazioan asko agertzen dira, eta jatorrian “Yturbide” abizena zuten. Baina hori ez da guztia.

Izan ere, Minaberrietatik inolako ijito kutsurik ez duten Agirregomezkora, Kerexeta edo Barrenetxea abizenetara ere iristen gara. Azken elkartze hauekin oso prozesu interesgarria agerian geratzen da: euskaraz bakarrik zekiten euskal ijito askoren eta gizartearen gehiengoa osatzen zuten landa mailen arteko nahasketa eta asimilazio prozesua hain zuzen ere. Elkartze hauek argiak dira XIX. mendeko bigarren erdialdeko Zestoan edo Mendaron. Batzuetan gainera, asimilazioa horren sakona izan da, ezen gaur egun beraien ondorengoek benetan duten jatorri etnikoa ahaztu dutela.

Ondorioz, ikerketa genealogikoa egitea garrantzitsua da, Ijito Herriaren Historiari buruz sortu diren hipotesiak baieztatzeko edo baztertzeko balio baitu. Juan Martin Larralde eta Frantziska Etxepare ijito bikoteak “Minaberriatarrekin lotura dutenak- beraien sei seme-alabetatik lau, 13 urteko epean hiribildu ezberdinetako parrokietan bataiatu izanak (Andoain, Donostia, Hernani eta Berastegin 1844-1857 artean), ijitoak herri nomada direlaren baieztapena ezbaian jartzen du, hein batean behintzat. Izan ere, mugimendu horrek bizimodu sedentario eskasa adierazten badu ere, Probintzia beretik ez direla mugitu agerian uzten du. Gaur egun alokairuan bizi diren eta horren arabera noizean behin etxebizitzaz aldatzen diren familiak nomadak al dira akaso? Halaber, elkarren artean oso urruti ez dauden udalerrietan bataiatuak, ezkonduak edo ehortziak direla ikusteak, bizimodu ibiltari hori baieztatzen du, baina ez nomada bat. Minaberriatarren kasua halakoa izan daiteke; izan ere, Jose Maria izenekoa Zestoan bataiatua izan zen 1850ean, Mendaron ezkondu zen 1868an eta Azpeitian hilobiratu zuten. Baliteke gure Jose Manuel zonalde horretakoa izatea, Villabonako alkateak Gobernadoreari jakinarazten diona oso argia baita: ez da bertan jaioa, ezta bertako auzo ere. Are gehiago, herriko agintariek ez diote pasaporte edo bestelako dokumenturik luzatu.

Dokumentuak informazio gehiago eskaintzen digu, beti ere lege edo zigor alorretatik kanpo. Ikus dezagun testuaren hasierak zer dioen:

“Los guardias civiles me presentaron ayer a José Manuel Minaberria, gitano conducido desde la Ante-Yglesia de Abadiano, el cual fue detenido en la romería del Santuario de Urquiola…”.

Ijitoen lan esparruari zuzenean egiten dion aipamena da; bai behintzat, XX. mendearen bigarren erdialdeko landa-exodoa eta gehiegizko industralizazioa gertatu arte zutenari buruzkoa; hau da, herri azoka eta erromerien mundua. Ziurrenik, “susmagarri itxuragatik” atxilotua izan zen gure Jose Manuel Minaberria, Abadiñora zamari tratutan aritzeko edo mandoak mutiltzeko joan zen, ogibide hauek baitziren ijito askok burutzen zituztenetako bi. Aurreiritziek eta Guardia Zibilak lantzen dugun gertakaria eragingo zuten.

Orain arte egin den Ijito Herriaren historia orekatzeko, beraz, guregana iritsi diren dokumentuetan arkeologia-lana egin behar da; ez dago besterik. Beraiei buruz hitz egiten duen dokumentu oro irakurri eta berrirakurri behar da zukua ateratzeko, agerian ez dagoena ikusteko. Izan ere, esplizitua denak ez du beti Historia osatu bat idatzeko aukera ematen. Arthur Conan Doyle-n hitzak geure eginaz: “Ez dago gauza engainiagarriagorik, ageriko gertakari bat baino”.

David Martín Sánchez

Artxiboak

Urbietarren oinordetza: Juanes kapitainaren frogaketa

2013-07-082021-07-05

1550eko azaroaren 19a zen Juanes Urbietakoa hernaniarrak bere suhi Juan Estirongoa donostiarraren eta Hernaniko auzo Andres Olazabalgoa eta Martin Elduaiengoaren aldeko ahalordea eman zuen eguna.

Agidanez, kapitain famatuaren anaia Esteban bi hilabete lehenago zendu zen eta, nonbait, ondorengorik gabe eta oinordekorik izendatu gabe joan zen beste mundura. Seme-alabik ez zuen izan, antza, eta gurasoak ere, hilak zeuden.

Juanes famatua zen ordurako. 1525ean Frantziako errege Frantziko I.a Paviako guduan atzeman ondoren bere ospeak gora egin zuen; izan ere, atxikitze honek, garai hartako hainbat eta hainbaten ibilbide arrakastatsu bezain ohikoaren mugarrietako bihurtu zen Juanesentzako. Arrakastatsua, kapitain titulua izateaz gain, gertakariak armarria eta Done Jakue Ordenako zaldun izendapena ekarri zizkiolako. Ohikoa, jarduera militar hau familian zehar eman zelako: bere aita Esteban “Escudero” ezizenarekin ezaguna zen eta Juanesen anaia Esteban ere, erregearen zerbitzuan jardun zen; artilari moduan, hain zuzen ere.

Familia, leinu, etxe edo orubearen loria, ospea eta ohorea bermatu eta handitzeko balio zezakeen errege zerbitzu honek. Askotan, ordea, baliabide horiek guztiek ez zuten zuzeneko isla ekonomikorik; hau da, erregeak ez zien bere zerbitzuan ibiltzen ziren menekoei uste bezain azkar ordaintzen. Halakoa dugu Estebanen kasua. Izan ere, Juanes kapitainak emandako ahalordeak helburu argia zuen, bai: Estebanen ahaiderik zuzenekoena zela frogatuko zuen lekukotza aurkeztea, alegia.

Baina helburua anaiaren ondasunak eta ondarea eskuratzean bazetzan ere, hauen inguruan aipamen zehatz bakarra egiten zuen Juanesek, eta oso adierazgarria, gainera. Izan ere, Estebanek utzitako ondasunen aipamenik ez da egiten, baina bai Erregeak zor zion diruarena:

“el qual [Esteban anaiak] dexó, entre otras cosas, de resçivir en Su Magestad çiertos créditos y resçybos del sueldo del artilería, como paresçe por los libros e nóminas de sus contadores”.

Eta, jakina, Juanesek zera zioen:

“…los quales dichos créditos y resçivos me pertenesçen como a su heredero legítimo del dicho Esteban”.

Ondorioz, frogaketa egin zuen Hernaniko alkate-epailearen aurrean. Bertan azaldu ziren Juan Egurrolakoa bikarioa (Juanesek berak bere kodiziloan izendatuko zituen betearazleetako bat), eta Hernaniko auzotar ziren Juanes Basaungoa eta Pedro Artzamendikoa. Zoritxarrez, eta harrigarria bada ere, hiruek ez zuten zehaztapen askorik egin, ez Juanen ekintza gogoangarriei buruz, ezta Estebanen jarduerari buruz. Datu gutxi era orokorrak ematen zituzten: Juanes eta Estebanen gurasoak nortzuk ziren aipatu (aita Esteban eta ama Katalina Perkaztegikoa; abizena ez da, beraz, Berastegi, askotan idatzi den moduan, Perkaztegi baizik), Esteban bi hilabete inguru zendua zela adierazi, eta oinordeko edo seme-alabarik gabe hil zela esan. Ordurako Juanesek zuen fama ikusita, azken honek bere helburua lortzeko nahikoa izango zuen, besterik gabe, Esteban bere anaia zela zioten adierazpen orokor batzuk jasotzea?

Iago Irixoa

Artxiboak

Idi-probak

2013-06-052021-07-05

Villabonako bizilagun askorentzat ez da oso ezaguna garai batean idi proben inguruan herrian izandako zaletasuna. Baina zaletasun hau benetan sakona eta sendoa izan zen eta honen froga bezala baditugu artxiboan ikusgarri diren hainbat agiri.

Hasi gaitezen probalekuarekin. Honen inguruan topatu dugun lehenengo erreferentzia 1895. urteko akta liburuan dago. Azaroaren 3.an ospatutako udalbatzarrean Frantzisko Zalduak probak egiteko harlauza jartzea eskatu zuen. Udalak ezezkoa erabaki zuen hainbat herritarren artean aurkako kexak sortuko zituen beldur.

Hala ere, jakin badakigu demalekua ez eraikitzea ez zela oztopoa izan probak ospatzen jarraitzeko. Bai lehenago eta baita eskaera honen ondoren ere udaletxean idi probak egiteko hitzarmen eta baimen eskaera ugari aurkeztu ziren. Hitzarmen hauetan bereziki zehaztu ohi ziren datuak hauek dira: partaideak eta botilero edo laguntzaileen izenak, dema mota (bustarri-bakarra, gizonezkoen aurka, harri txikia, bustarri-bikoitza,…) zein egun eta orduetan ospatuko zen eta zein baldintza bete beharko ziren matxura kasuetan.

7 urte beranduago, 1902. urteko urriaren 2a ospatutako beste udalbatzarrean, probaleku berria egiteko erabakia heldu zen azkenean. Bertan adierazten denaren arabera Manuel Jauregik eta beste batzuek lehengaiak emango zizkioten udalari harlauza herriko plazan eraikitzeko. Udalak dohaintza hau onartu eta pilotalekuaren parean egitea erabaki zuten. Hilabete batzuek beranduago, 1903. urteko martxoan demaleku berria bukatu zela eta inaugurazio festa ospatzeko egindako demaren saria, 50 pezetatakoa, Nikasio Urkizuri emango zaiola jaso zen akta liburuan bere aurkariak sariari uko egin ondoren.

Sariak bai, gizartean onartuak zeuden eta ematen ziren, baina apostuen kontua bestelakoa zen. Herri kirol guztiek izan dituzte hainbat gorabehera apustuak legezkoak direla eta ez direla, eta animaliak erabiltzen badira arazo hori hareago eraman da sufrimendua eragiten zaielako arrazoi ekonomiko hutsagatik. Gobernadore Zibilek historian zehar dema hauen debekuak askotan argitaratu dituzte eta herritarren artean ez dute oso harrera ona izaten oraintxe ikusiko degun bezala.

1906. urteko akta liburuan udalak idi proben eta apostuen aldeko gutuna idatzi eta gobernadoreari bidaltzea erabaki zuen. Bertan zehazten denaren arabera, proba hauetan ez zen sarrerarik kobratzen eta ez zuten iruzur deliturik ikusten, are gehiago, onurak gehiago ziren kalteak baino: inguruetako herrietako baserritarrak beren artean ezagutu eta harremanak estutzeko, nekazarien eta idien lana hobetzeko eta trebatzeko eta inguruko dendak gehixeago saltzeko oso interesgarriak zen urtean zehar hainbat dema antolatzea.

Hitz hauek eraginik izan zuten ala ez ezin jakin. Debekua, ordea, gehiagotan eman zen. Betetzen ez zela adierazten al du honek? Bai eta horren aurkako erantzunak ere topatu ditugu. Villabonan 1920. urteko eskaera batetan nekazari batzuek idi demen debekua bertan behera uzteko eskaera egin zuten, betiko ohitura bat zela argudiatuaz eta debekua kenduz gero garai horietan zentsuragarri ziren ekintzak baztertzeko borondatea adieraziaz.

Debeku honek zehazki noiz arte iraun zuen ez dakigu. Baina denbora luzean aritu zirela eztabaida honekin bai. Honela, artxiboan 1938. urteko beste gutun batean Gobernadore Zibilak debekuaren berri eman zuen berriro, inongo arrazoirik erantsi gabe.

Badiruri 1940. urte inguruan debekua kentzea erabaki zela, (agian beren eragina oso eskasa zelako, kasu askotan apustuak ospatzen jarraitzen zutela ikusi da) urte honetatik aurrera artxiboan daduen eskaera eta hitzarmen kopurua izugarri hazten bait da. Hitzarmen hauen ezaugarriak lehenago aipatutakoen berdintsuak ziren , nahiz eta bi desberdintasun nabarmen ikusten diren: idien jabeen artean apostuan jarritako diruen zenbatekoak eta Gipuzkoako Atletismo Federazioko ikuskariak (lehenengo urteetan Gobernazio Zibilekoak, 1940-1960 bitartean) proban bertan egon behar zirela bai materiala eta baita probaren jarraipena egiteko.

Hitzarmenak ahalik eta itxien eta zorrotzen izaten baziren ere, eztabaida eta gatazkak saihestezinak ziren. Hauen artean bi azpimarratu nahi ditugu. Lehenengoa, 1960. urtekoa, Udalak Gobernadore Zibilari bidalitako eskaera. Bertan botilero batek irregulartasun larriak egin eta dirutza izugarria eraman omen zuen herritik. Gertatutakoak ikertu eta eragindako kalteengatik isuna jartzeko eskaera egin zuen Udalak. Bigarrena, 1962.urtekoa. Orduan proba baten ospakizuna bertan behera utzi behar izan zuten norbaitek gauean demalekua substantzia koipetsu batez zikindu bait zuen. Hala ere, sarrerak kobratu ziren eta diru hori Villabonako Txiro Etxerako erabili zela dirudi.

Honela, berriro ere idi probak indarra hartuz joan ziren herrian eta 1971. urterako demaleku berri baten beharra ikusi zuten. Hau uztailean bertan eraiki zen udaletxearen eta pilotalekuaren artean eta erantsitako planoan bertan ikusten den planta eta neurriak zeuzkan. Egunkarian argitaratutako berrian irakurri daitekeenez estalia izateko asmoa bazuen ere, azkenean jarri eta kendu egiten den toldo horietako bat erosi zen eta materialak hiltegiko biltegian gordetzen zituzten.

Probaleku berri honen inaugurazioa urrian egin zuten 3 eguneko dema batekin. Bertan garaile Andoaingo Gabirondo izan zen. Probak goiz, arratsalde eta gauez ospatu zituzten, sarrera kobratuaz eta artekarien partaidetza garrantzitsuarekin. Honen inguruko dokumentazio guztia Udal Artxiboan ikusi badaiteke ere hona hemen egun haietako argazki eta dokumentu batzuek.

Harlauza berri honek indar berria eman zien idi probei eta hau argi eta garbi ikusi daiteke 1971. eta 1972. urte urteetako egunkarietan Villabonako ospakizunen inguruan jasotako albiste ugariengatik eta baita propaganda karteletan azaltzen diren sari geroz eta mardulagoengatik ere. Baina indar hau badirudi ez zela nahikoa izan herrian zaletasuna mantentzeko, 1973. urtetik aurrera ez bait dago artxiboan kirol honen inguruko bestelako daturik.

Amagoia Piá

Artxiboak

Hondotik ondora: itsas ondarearen jardunaldiak Pasaian

2013-04-192021-07-05

Itsas ondareari buruzko “Hondotik ondora” jardunaldien barruan, martxoaren 14an Pasai San Pedroko Udal Aretoan eta apirilaren 15ean Donostiako Koldo Mitxelena Kulturunean ospatutakoek gai bera izan zuten hizpide: XVI. mendean zehar, euskaldunek burutu zuten Kanadan arrantza jarduera, hain zuzen ere. Hitzaldi hauen bitartez, Cambridgeko Unibertsitateko Geografian doktore eta Kanadako Gobernuaren aholkulari zientifiko-historiko den Michael Barkhamek, euskaldunek Kanadan eta Ternuan izan zuten arrantza jarduerari buruzko lerro nagusiak jorratu zituen, XVI. mendeko bigarren erdian arreta jarriz.

Ikerketa eta analisi ugari jaso dituen gaia da, zalantzarik gabe; askotan bale-ehizaren ikusgarritasun edo epikaren ildotik jorratutakoa. Barkham doktoreak, baina, berezko joera duen edo idilikoa gerta daitekeen jarduera batetik haratago dagoen ekimena dela ohartarazi zigun.

Era berean, hizlariak abentura hori euskal arrantzuen garapena kontutan hartu gabe ezin dugula ulertu agerian utzi zuen. Hauek Erdi Aroan zehar garatu eta hainbat esparrutan banatu ziren, bajurakoa, Kantauri aldekoa eta alturakoa edo Irlanda-Ingalaterra Hegoaldean sustatutakoa bereiz ditzakegularik. Halaber, hizlariak Kanadara joan ziren lehenengo bidaien nondik-norakoa azpimarratzeko aukera izan zuen. Hauek 1497an Giovanni Cabottok Indiak aurkitzeko saiakeran izan zuten hasiera, eta ondorengo urteetan portugaldar, normandiar eta bretoiak izan ziren espedizio horien bultzatzaileak. Hauen saiakerak ez ziren bale-ehizara bideratu, bakailao arrantzara baizik.

Euskaldunen lehenengo bidaiak 1515ean dokumentatuak baditugu ere, esparru kanadiar horren benetako ustiaketaren antolakuntza eta hedakuntza ez zen XVI. mendeko bigarren erdialdera arte eman, Gaztelako eta Frantziako koroen arteko gerrak edo testuinguru belikoak beherantz egin ahala. Ordutik, eta 25-30 urtez, abenturaren gorenaldia eman zen.

Ekintza hau ez da arriskuetatik at geratuko: bidaian edota egonaldietan sortutako eguraldi txarrak, bale-ehizaren arriskuak edo itzulerako bidaian pairatutako pirata edo kortsario erasoak, besteak beste, sahiestu beharreko elementuak izango dira. Pertsona asko zendu ziren, bai bidaia egiterakoan, baita Ternua eta Kanadako egonaldietan ere. Hala frogatzen dute bertan topatu diren ehun eta berrogeita hamar hezurdurek, edota Orio bezalako herrietako marinelek han, beraien etxeetatik milaka kilometrora, egin zituzten testamentuek. Eskritura hauek, gainera, Kanadako lehen ondare dokumentala osatzen dute. Egoera hau ikusita, ez da harritzekoa hainbat eta hainbat hondoratze jazo zirela jakitea. Batzuk dokumentatuak ditugu. Beste batzuk, aldiz, arkeologiari esker jakinak dira; hor ditugu, adibidez, Red Bay-ko indusketetan topatutako 5 pezioak.

Unibertso hau guztiaren benetako berreskuratzea 70eko hamarkadaren hasieran eman zen, Selma Huxleyren eskutik. Paradoxikoa bada ere, bere interesak ez zuen instituzioen oihartzuna jaso: Kanadako erakundeei egindako beka eskaerak ezezko borobila jaso zuen, sakontasunean ikertuta zegoen gaia zelaren argudiopean. Eragozpen honek ez zuen historialariaren nahia atzera bota, ordutik euskaldunen jarduerari buruzko milaka datu argitaratzera lortu baitu. Hori dela eta, hainbat erakunderen esker ona jaso du; batzuk Kanadakoak, beste batzuk bizkaitarrak.

Finean, Barkham doktorearen hitzaldiak, ikus-entzunezko hainbat material lagun izanik, gure iraganaren arlo oso interesgarri batekin harremanetan jarri gintuen eta hau ulertzeko aukera eman zigun. Itsasoarekin lotutako gaia eta Atlantikoaren bestaldean aztarna nabarmenak utzi dituena.

Iago Irixoa

Artxiboak

Elizmendiko garbileku desagertua

2013-04-172021-07-05

1910 urtean eraiki zen Elizmendi auzoko garbileku berria. Honen ezaugarriak oso sinpleak ziren: oinplanta laukia eta neurri txikiak, lau isuriko teilatu txikia, argia satzeko 9 leiho eta ate bat, erdi-erdian ur putzu bakarra dago eta honen hertz bakoitzean arropa marruskatzeko harrizko plantxak. Kanpokaldeko dekorazioa ere oso urria da: teilatuaren gailurrean dekorazio moduko burdinsare txikia, sarrerako atean teilape txiki bat, behekaldean igeltsuz egindako zokalo zabal bat eta leihoen goikaldean (hauek elkartuaz) igleltsuzko 3 moldura paralelo, lauki eta mehe. Tira, auzokoentzat nahikoa. Azken finean, lana egiteko zen.

Nabarmentzeko da ordea garbileku honen proiektua Guillermo Eizaguirre (1878-1932) arkitektu famatuak idatzi zuela. Hau Tolosarra zen eta Gipuzkoa osoan hainbat lan ezagun egin zituen (Zizurkilgo eskolak, Beasaingo azoka, Errezilgo udal-eskolak,…) bere fase desberdinetako ezaugarriak garatuaz. Asteasuko garbilekua bere bigarren fasearen amaieran egin zuen. Fase honetan Vienako sezesio estiloko ezaugarriak landu zituen: lehenago zegoen gehiegizko dekorazioa baztertu eta eraikuntzak gero eta sinpleagoak ziren, erliebeak urriak (lorak, hostoak, buruak, eta abar alde batera utzita), geometrikoak, meheak,…

Eizaguirrek idatzitako proiektuaren baldintza pleguan ikusten denaren arabera bai kalitatean eta bai eraikuntza lanen epeetan ere ardura berezia jarri zuen. Lehengaiak kalitate onekoak behar zuten eta hala iruditzen ez bazitzaizkion atzera botatzeko aukera zuen. Epe bakoitzeko bermea eta kitapenak nola egin zehazten zuen. Baina baldintza plegu honetan ere badugu nabarmentzeko datu bat: azkenengo puntuan adierazten du eraikitzaileak lan istripuen inguruko legea betzeko ardura izango duela. 100 urte beranduago, oraindik ere, testu honek zeresan haundiak ematen ditu tamalez.

Azkenik, erantsi behar dugu gaur egun desagertua dugula obra eder hau. Nahiz eta herritar askok oraindik ere gogoratuko duten bere kokapen eta itxura.

Amagoia Piá

Artxiboak

Emakume aitzindari bat Asteasun

2013-03-082021-07-05

Emakumearen eguna heldu dela eta hona hemen gai honen inguruko gure blogeko berria. Udal arielen administrari karguaren izendapen interesgarria da topatu duguna. Kargu hau, beti bezala, gizon batek betetzen zuen (edo batek baina gehiago herriaren neurriaren arabera). Baina, 1937 urtearen hasieran, Alejandro Uzkudunek jakinarazten du Udalak ordezko bat bilatzen duenean udal administrari eta telefono zaindari karguak utziko dituela. 15 egun beranduago, Concepción Esnaolak hutsune hori betetzea erabakitzen du eta eskaera bidaltzen dio udalari. Baina izendapena mahai gainean lagatzea erabakitzen da, emakumea izanda karguak eskatzen dituen lanak betetzeko gai izango den zalantzak bait ditu Udalbatzak (“acordó dejar sobre la mesa para su estudio por encontrar alguna dificultad en que no sea hombre quien haya de desempeñar dicho cargo”). Baina hilabeteak aurrera joan ahala inork gehiagok ez du beste eskaintzarik egiten kargua betetzeko eta honengatik, apirilean, Concepción udal arielen administrari izendatzea erabakitzen dute.

Ziur gaude Asteasun hau izan dela hain kargu garrantzitsua bete duen lehenengo emakumea. Kontutan hartzeko da administrari honen lana zela herrian sartzen zen merkantzia (ardoa, barazkiak, oihalak,…) guztia kontrolpean izan, pisatu eta zegokion ariela eskatzea. Argi dago ere emakume hau oso adoretsua izan zela gizonezko mundu itxi batean zulotxo bat irekitzea lortu bait zuen. Gehiago ez dakigu emakume honen bizitzari buruz, bakarrik, bere lanaren berri txukun eta zuzen ematen zuela udalbatzaren aurrean hilabetero hilabetero.

Amagoia Piá

Artxiboak

Lan hitzarmena La Salvadoran

2013-02-152021-07-05

Duela 100 urte sinatu zen Villabonako “La Salvadora” paper fabrikan honako hitzarmen hau. Sinplea bezain bitxia dena. Langileak dagokion igandean lana egingo du eta nagusiak asteko beste edozein egunetan 24 orduko jaia emango dio. Logikoa da. Hau adostu beharra zegoen? herriko alkatearen aurrean akta bidez sinatzeko beharra zuen?

Ba bai, garai hartan pil-pilean zeuden langileen eskubideak defendatzen zituzten hainbat mugimendu eta talde. Guzti hauek eguneroko borrokak egiten zituzten langileen lan baldintza gogorrak hobetu eta segurtasuna bermatzeko. Hauek lortu zuten 1903 urtean Espainiako Kongresuko Diputatuek Ley del Descanso Dominical” deritzona onartzea. Lege honen arabera, langile guztiek zuten igandean lanik ez egiteko eskubidea (taberna, meatzaritza, burdingintza, lurruna erabiltzen zuten makinak…). Hala ere, bazeuden salbuespenak, dendak, egunkariak, bizarginak, ur-indarrez mugitutako makinak,…

Hara hor gure paper fabrikaren arazoa, bai lurruna eta bai ur-indarra erabiltzen zituen bere makinetan (beharko) eta honek eztabaida sortu zuen. Azkenean 1913 urtean, eztabaida hau saihesteko patroiek beraiek eskatu zuten udalaren aurrean hitzarmen baten beharra. Legearen aurka joateagatik isunaren beldur? langile mugimenduen beldur? bietatik? Askotan entzun ditugu gure helduen hitzetan fabrikako lan baldintzen inguruan izandako iskanbila eta liskarren berri.

Gregorio Urdapilleta eta F.N. Lasarte gerenteak alde batetik eta Ezequiel Ezquioga bestetik (makina eta galdaren langileen ordezkari bezala onartua), Pedro Mutio alkatearen aurrean bildu (deialdi ofizial baten medio) eta hitzarmenasinatu zen: baporea erabiliaz igandean ere makinetan lana egitea bai, baina astean zehar egun oso bat jai hartzeko eskubidea ere bai.

Esan dugun bezala, hitzarmen hau akta batetan jasotzen zen. Alkateak hau probidentzia baten bidez onartu behar zuen, zehaztuaz hitzarmena sinatzeko bai langileak eta baita nagusiak ere bere borondatez etorriak zirela eta lege eta arau guztiak errespetatuaz hitzartu zela. Espediente osoa Probintzi Gobernuari bidali zitzaion bere behin-betiko onarpenerako.

Amagoia Piá

Artxiboak

Ijitoen dantza

2013-02-152021-07-05

Ez da txikikeria ondorengo lerroetan komentatuko dugun testua 1611ko Errenteriako akta batean topatzea, Madalena jai egunaren ospakizunen ildotik. Orduan bi dantza egitea adosten da, horien artean ijitoena bat delarik. Herriko ohitura zen gazteak dantzan jartzea Madalenari ohore eginez, 1599, 1603 edota 1611 urteetan topatutako aipamenek ondo jasotzen duten bezala.

Ikus dezagun, hitzez hitz, topatu dugun testuak zer dioen:

“…y para que la dicha deboçión baya en aumento, acordaron que su día, dende la víspera, se hagan dos danças: la una de libreas, conforme con sus mudanças e ystrumentos y dichos en alabança de la Santa, y la otra el propio día de gitanos”.

Idazkera nahiko zalantzagarria da; izan ere, ez da oso argi geratzen “ijitoena” zer den, dantza bat ala egun bat. Horregatik, eta modu okerrean interpreta daitekeelako, eskribauaren ohar korapilatsua bere benetako esanahia emanez berridatzi dugu, dagokion lekuan komak gehituz:

“… y la otra, el propio día, de gitanos”.

“Ijitoen dantza” hau gazteek irudikatuko zuten maskarada baten bidez, Ziburuko Kaskarotsen antzera, edo agian XV. mendean penintsulara heldu ziren ijitoak izan zitezken herriko jaietan dantzatzen zutenak. Hala ikus daiteke Bizkaiko hainbat herritako kontu liburuetan, 1559, 1566 eta 1570 urteetan zehar. Bertan, ijitoei egindako ordainketak aipatzen dira. Arrazoia: gitanos que delante del Santísimo hicieron ciertas danzas e vueltas e regocijos.

Edonola ere, beti pozgarria da Ijito Herriaren historia ikertzen dugunontzat, izaera legegile edota prozesala duten testuez gain, Aro Berrikoak diren eta beste natura edo ezaugarriak dituzten aipamenak topatzea.

Hala ere, herriko jai nagusietan ijitoei dantza egiten uzten bazitzaien, XVI. mendean Batzar Nagusiek Gipuzkoan sarrera debekatzen zieten bitartean, ondorengo abesti honen letra beteko litzateke:

“Cuando llegan los días señalaitos,
hay muchos gachositos que son gitanos,
visten gitanos, cantan casi gitano,
y juran que su abuelo fue gitano.

Cuando pasan los días señalaítos,
Los mismos gachositos cazan gitano, muerden gitano…”.

David Martín Sánchez

Artxiboak

Krisia gaur?

2013-01-212021-07-05

Artxiboak erakunde baten gogoa gordetzen du. Erakunde horrek egin duena biltzen da artxiboan. Eta eginbeharrak zehazteko zein eskubideak aldarrikatzeko ezinbestekoa da. Erakundea “udala” denean, herri baten bizitza artxiboan geratzen da jasota, hala edo nola.

Horrek, egoera gorrietan gure arbasoek nola jokatu zuten erakusten du; gure izaera, gure nortasuna, gure kezkak, gure erabakiak… gu izan baino lehen hor daude. Beste batzuetan, baina, gogoak ez gaitu horren urrun eramaten. Izan ere, 20 urte zer da? Asko ala gutxi? Orain dela 20 urteko jendartea gu al gara?

“Euskal Herriko egoera ekonomikoa oso egoera larrian aurkitzen da. Azken hamarkadetan zenbait industri arloek izan duten gorakada, krisi sakon batean bilakatu da gaur egun, gehienetan. Lan postuen galtzea, batez ere industrian, azken urte hauetako eguneroko ogia izan da. Honela, zenbait industrial berrikuntza prozesu eman ziren euskal industrigintzako arlo tradizionaletan, industri alternatiba berririk sortu gabe…”

Krisia. 2013ko urtarrilerako testu bikaina, ezta? Bada, 1991n erregistratu zen Getariko artxiboan. Europa, adierazle ekonomikoak, doitze prozesuak, ERE direlakoak… gauza berria al dira?

“…bereziki 1.979 eta 1985 urteetan, honek 200.000 lan postuen galera ekarri zuelarik. 1.989 urte arte itxurazko “berrezkurapen ekonomiko”aren ondoren, azken bi urte hauek erakutsi dute bukatuak ziruditen berrestrukturaketa eta egokitzeak ez zirela, geroz eta bizkorrago areagotzen ari denaren lehen etapa baizik. Enpresa ezberdinetako iste eta espedienteak igotzen doaz aurreagoko krisietako mugak gaindituaz eta Baskongadetan bakarrik, lehen sei hilabetetan 12.000 lanpostu deuseztatu dira industrial arloan. Adierazgarri ekonomikoak, adituen adierazpenak, komunitateko Administrazio desberdinetan, estatu eta autonomikoetatik, baita agente sozial ezberdinen (bereziki sindikatuak), guztien esanetan, udazken honetarako perspektibak, eta batez ere Europako Akta Bakarra indarrean jartzeari begira batez ere, askoz ere larriagoak dira oraindik.”

Mozioa erregistratu zuen alderdi politikoa ez da esistitzen jada. “Europako Akta Bakarra”ren efektua, nonbait bai. Labe garaiak, arrantza ontziak eta ia mitologikoak diruditen beste ekoizpen uneak aipatzen dira ere. 20 urte aski al dira Historia bihurtzeko?

David Zapirain

Artxiboak

Urkatzeak XVII. mende hasierako Villabonan

2012-12-152021-07-05

Artxiboko dokumentaziorik zaharrenak herriari buruzko hainbat eta hainbat berri bitxiren eta arlo ezberdinen inguruko berriak aditzera ematen dizkigu. Izan ere, udal kontuek, udalbatzak zituen gastu ugari islatzeaz gain, hauen zergatia adierazten du.

1622ko abenduaren 12ko dokumentuan adibidez, auzien eta epaien inguruan berri bitxi zein latza eskaintzen digute: urkatze bat, hain zuzen ere.

Iturriak islatutakoaren arabera, urkatua Alontso Perez Liedenakoa izeneko pertsona izan zen. Eta delitua: Bizente Egizarkoa hiltzea.

Liburuak ez du gaia edo auziaren inguruan datu gehiagorik eskaintzen. Hau da, ez dakigu hilketa noiz, zein egoeratan eta zein arrazoigatik gertatu zen. Eta bi aldeak nongoak ziren ere. Alontsoren abizena irakurrita, nafarra zela pentsa dezakegu. Bizente, aldiz, Villabonako udalbatzak hainbat gasturi aurre egin behar izan zienez, bertakoa edo Amasakoa.

Datuek prozesuarekin, kartzelaratzearekin eta epaiarekin zerikusia dute. Hala, badakigu borreroa edo urkatzailea Gasteiztik ekarri zutela. Urkamendiaren inguruan, berriz, hainbat datu ageri zaizkigu: egin zela (beraz, ez zegoen horretarako azpiegitura edo tresnarik), ekitaldian urkatuak arropa jakin bat erabili zuela (nolakoa zen adierazten ez bada ere). Honen ildotik, kondenatuari jarri zitzaizkion kateak eta kartzelan eman zitzaion janariaren gastuen arrastoa dugu.

Gaia Villabonan jorratzeaz gain, Donostian eta Tolosan ere landu zen. Jakina denez, bi hiribildu hauetan (Azpeitin eta Azkoitin ere bai) korrejidoreak bere epaitegiak zituen eta bertan aritzen zen justizia lanetan. Horregatik, gune horien aipamenak ofizial horrek auzia epaitu zuela aditzera ematen digula uste dugu. Ondorioz, baliteke urkatze zigorrarekin amaitu zen espediente hau, gaur egun Tolosan dagoen Gipuzkoako Artxibo Orokorrean gordetzea.

Iago Irixoa

Artxiboak

Bizitzea ez baita debalde

2012-12-042021-07-05

Ohitzen ari gara jendea kalean bizitzen ikusten. Ohitu ahala guri bost. Urrun ikusten dugu egoera hori, nahiz eta gertu gertuan atzeman. Egoera hau, baina, ez da berria. Gure aurrekoek ere horrelakoak ezagutu dituzte. Kalean bizitzearen errua kalean bizi zenaren errua zen orduan.

1760ko ekaineko pasadizo batek hori argitzen du Asteasun. Poliziaren garaia baino lehen, ordena publikoa zaintzea alkatearen lana izaten zen. Alkatearena eta herritarrena.

Gabeko errondan, jaso du berria alkateak. Bayeta goitizena duen batek salatuta. Bikote bat zirriak elkarri egiten Ieribar Goikoaren atarian. Trago bat sagardo hartzeko eta palanka jaurtitzeko tokia da hura. Sukaldean atzematen dute bikotea. Gizona, azpeitiarra, udaletxeko ziegan sartzen dute. Emakumea, Arrasatekoa, eta berarekin doan haurtxoa, herriko ospitalean. Goizean, itaunketa. Badira bi urte eta lau hilabete gizonak lana azkeneko aldiz egin zutenetik. Orduez geroztik, eskupekoak eskatzen ditu. Ezaguna da Asteasun, horretan eman du-eta urtebete. Ezkongabea da emakumea; bere bikotea Malagan dago desterruan, bortxazko lanetan. Dirua eskatzea du bizimodu.

Epaia berehalakoa eta ohikoa: Gizonari arloteen eta alferren zigorra ezarri diote: 4 urtez armadan; emazteari, itxialdia Iruñeako ospitale nagusian, iñude bezala aritzeko.

Ez batak ez besteak ez du merezi tokiko komunitatearen laguntza. Arrotzak dira Asteasun eta ez dute ematen gaixotuak. Errukirik ez. Zigorraren aldean erori dira. Ez da, ordea, zigor hutsa. Zigorrak bi hauek gizartearentzako gizaki baliogarri bihurtzen ditu. Dohain egingo dute lan hemendik aurrera, bata armadan, bestea edoskiarazten.

Bizitzea ez baita debalde. Gaurkotasunezko diskurtsoa? Asko aurreratu al dugu?

David Zapirain

Artxiboak

Errebotea Villabonako artxiboan

2012-10-312021-07-05

Jakin badakigu pilota dela
Villabonatarren kirolik kuttunenetako bat. Errebotea bereziki,
Antzinatik datorren jokua da hau, nahiz eta gaur egun beste kirol
batzuen indarragatik baztertua izan. Artxiboko dokumentuen artean
murgilduta, kirol honen inguruan hainbat agiri topatu dugu eta
interesgarria deritzogu hauek erakustea.

Honela, pilotari erreferentzia egiten dion agiririk zaharrena 1733 urtekoa da. Akta liburu bateko erabakien artean azaltzen da “Oindokopelotalekua” izeneko
aurkintza edo parajetik egurra ateratzeko baimena. Ezaguna da artzaiak
eta baserritarrak mendian zeuden bitartean boteluzea izeneko pilota
jokoa egiten zutela, binaka, leku zabal eta lauetan, eta sakerako harri berezi bat erabiliaz. Hortik dator Villabonako paraje horren izena.

Ia 100 urte beranduagokoa da urrengo erreferentzia, 1844
urtekoa hain zuzen. Orduan, udaletxea berreraikitzen ari ziren 1812
urteko suteak guztiz kaltetu bait zuen. Eraikuntza berri hau egitearekin
batera plaza eta pilotalekuan ere berrikuntza lanak egin ziren.

Garai hortatik aurrera izango da pilotak orokorrean eta erreboteak bereziki indar nabarmena hartuko dutela eta gure artxiboan erreferentziak ugarituko direla. Aipatu beharreko agiria da 1847 urtean Gobernadore Zibilak bidalitako agindu bat.
Bertan, otsaila eta ekaina bitartean Villabonako pilotalekuan errebote
partiduak jokatzea debekatzen du: “… por proporcionar ocasión a intrigas
y confabulaciones al orden público…”.

Hala ere, kirolak indarrean darrai eta 1889 urtean herritarrek frontoi egokiago baten beharra defendatzen dute udalean aurkeztutako gutun batetan:
“…la conveniencia y oprtunidad de la construcción de un frontón, en
estos momentos en que el juego de la pelota va adquiriendo tan notable
crecimiento que no se desdeñan en asistir al hermoso espectáculo las clases más cultas y distinguidas de la sociedad…”.

Gutun
honetan, osasunaren inguruko arrazoiez gain (“…mejor medio para
vigorizar el organismo individual y prestar agilidad, destreza y
robustéz a los músculos, convirtiendo al jóven débil y enfermizo en
fuerte, robusto y animoso…”) ekonomikoak ere argudiatzen dira. Bai
pilotarien onurarako (“…basta fijarse en las cantidades fabulosas que se
están pagando a los que han conseguido adquirir algunos conocimientos
en ese que hoy puede llamarse arte…”) eta baita herria eta udala
berarenerako ere (“…su realización sería productivo… ingresando, sino
directamente, indirectamente en las arcas municipales por la inebitable
ley económica del cambio…”).

Eta
ez da gutxiagorako, Iparraldeko eta Hegoaldeko errebote pelotarien
artean lehia eta txapelketa ugari ospatu bait dira Villabonan bertan.
Artxiboan dugun zaharrenetako bat 1894 urteko akta liburuan jasotzen
dena da, Santa Ana egunekoa. Ordundik aurrera gero eta ugariagoak izango
dira pilota partidu hauek eta baita artxiboan honen inguruan dauden
agiriak, baina guk bi nabarmenduko ditugu:

Lehenengoa 1949 urteko gutun bat
da. Echeverry pilotariak bidaltzen du Baionatik. Egindako arrera
onagatik eskertuaz eta mugaren bi aldetako errebote taldeen arteko
erlazioak sakondu eta partiduak gehitzeko eskatuaz. Garai honetako da
hain zuzen Villabonako elkarte zaharrenetako bat eta errebote eta beste
kirol batzuen inguruan aritua dena, Behar-Zana elkartea. Hau 1946 urteko
maiatzean eratu zen eta gaur egun oraindik ere haurrei pilotan
erakusten eta partiduak antolatzen jarraitzen dute.

Bigarrena
1971 urteko argazki bat da. Bertan ikusten ahal da Fagoaga,
Unhassobiscay eta Irigoyen Donibane Lohitzuneko Errebote Taldeari
txistulari eta guzti egindako ongietorria.

Amaitzeko
esan nahi degu kirol honek, tamalez, beherakada nabarmena somatu duela
hegoaldean gelditzen zitzaion azkenengo txokoan. Garai txarrak direlako,
futbola inposatu delako,… auskalo! Ea hitz hauek bultzada txiki bat
ematen dioten eta etxean gordetako xistera zaharrak atera eta haurrak
trebatzen hasten diren.

Amagoia Piá

Artxiboak

Oguey eta amamar milla ta bosteunda laroguetaçorçi

2012-09-212021-07-05

Asteasuko Udal Artxiboan gordetzen diren XVI. mende hasierako protokoloetan xumea bezain ez-ohikoa den datua topatu dugu: euskaraz idatzitako hitzak, hain zuzen ere. Garai horretako orain arte azaldutako hitzekin alderatuez gero, Asteasuko hau oso bestelakoa dela esan behar dugu. Salbuespenak badaude ere, orokorrean izenak, esaldiak, esaera zaharrak edota hitz askeak gaztelaniazko testuinguru batean txertatzen dira. Hau da, erdarazko testuetan sartuta daude. Hala ikus dezakegu artxiboan bertan topatutako beste adibide baten bidez:

“la dicha Estebanía de La Rentería enbyó a esta que depone [Katalina Aranokoa] e a María de Narbarte para el dicho mançanal con vnas baras largas llamadas “baldoas”, para que aquellas despusiesen a los mançanos del dicho mançanal en ayuda que con la gran carga del dicho fruto no se quebrasen los mançanos” (1544ko abuztua. Asteasuko Udal Artxiboa, E-6-III-203-2, 8 at. folioa).

Oraingoan, baina, inolako testuinguru dokumental argirik gabeko hitzen aurrean aurkitzen gara. Askotan, notario-idatziak jasotzen dituzten sorten folioetan, eskrituretako gaiekin zerikusirik ez duten idazkera froga edo kontaketa operazio ugari agertzen zaizkigu. Txuriz zegoen tarterik txikiena erabiltzen zen horiek egiteko, baita balio juridikoa mantentzen zuten eskriturek izan zezaketena.

Aurkezten dugun kasua halakoa da: euskaraz idatzitako zifren aurrean baikaude. Hitzak 1500-1512 urte bitarteko eskriturak biltzen dituen sortan daude, baina beraien letra mota beranduagokoa da; gure ustetan, mende horren bigarren erdialdekoa.

Sorta horretako 102 folioaren atzeko aldean hainbat batuketa azaltzen dira, zenbakiz idatzita. Horien artean aurkitzen da 30.588 zenbakia. Zifra hau da guztien artean idatzita azaltzen zaiguna. Ohikoena gaztelaniaz idatzita egongo zelaren ustearen aurrean, baina, euskarazko testu baten aurrean aurkitzen gara. Honakoa dio:

“Oguey eta amamar milla [sic] ta bosteunda laroguetaçorçi”

Halako adibideak ez dira oso ugariak, ezta gaztelaniaz ere. Orokorrean, urtea adierazteko ez bada, gutxitan azaltzen dira letrez idatzitako zenbakiak. Horrek misterio handiagoa ematen dio esaldiari. Euskaraz egoteak ere ezaugarri hau areagotzen du, diru kontutan euskaldunek kalkuluak gaztelaniaz egiten zituztela askotan pentsatzen baitugu. Argi dago, baina, aurreko mendeetan egoera ezberdina zela.

Bai esaldiaren eta baita horrekin batera azaltzen diren zenbakien zergatia ere, guztiz ezezaguna zaigu. Baina ez dugu erotu behar; are gutxiago zirriborroen ondoan dauden edo sortan ageri diren eskriturekin izan dezaketen lotura aztertzerako garaian. Harreman logiko bat topatzea oso zaila da; aitzitik, gehienetan halakorik ez dago. Idazkera zirriborroak zein kalkuluak egiteko, eskribauek eskura zituzten folioak erabiltzen zituzten askotan; baita aurretik idatziak zeudenak ere. Horregatik, paperean azaltzen diren oharrak eta negozio juridikoak loturatik gabekoak direla azpimarratu nahi dugu. Pertsona ezberdinek burututako bi ekintza ezberdin dira: bata, paper horietan azaltzen zaigun eskritura; bestea, atzealdean dauden batuketak (eta euskarazko esaldia). Zeharo gauza ezberdinak dira.

Idazten zekitenek edo ikasten ari zirenek folioetan txuriz zegoen edozein zati hartu eta beraien zirriborroak bertan idazteko aprobetxatzen zuten (dela batuketak, dela eskritura probak). Euskarazko esaldia edo batuketak bertan egoteak, ez du esan nahi folio horietan islatzen den negozioarekin zerikusirik dutenik. Kontutan izan behar dugu, alfabetatuak zeuden XVI. mende amaierako pertsonek, orokorrean, ez zekitela mende horren hasierako letra irakurtzen. Horregatik, berrerabili edo “birziklatu” egiten zituzten aurreko hamarkada eta mendetako eskritura asko eta asko.

Iago Irixoa