Abenduaren 3a Euskararen
Nazioarteko Eguna dugu; euskaldunontzat data berezia dugu, beraz. Hori
dela eta, oraingoan Oiartzungo udal aktek euskararen inguruan aditzera
ematen diguten datu bat plazaratu nahi dugu.

Jakina
da aurreko mendeetako dokumentazio historikoaren portzentaia nagusia
erdaraz idatzita dagoela; hagitz gutxi dira testu elebidunak edo euskara
hutsean sortutakoak. Egon badaude, baina erdararen ozeanoetan
uhartetxoak bailiran agertzen zaizkigu; edo hobe esanda, eta duela
hilabete gutxi batzuk plazaratutako oso ikerkuntza interesgarri baten
hitzak geure eginaz, “iceberg” bat bezala. Izan ere, eta errealitate
dokumental erdaldun horri azterketa kritiko bat eginez gero, euskarari
lotutako hainbat arrasto, ideia eta lorratz eskuratu daitezke. Dagoeneko
hamaika dira hori agerian utzi duten lanak, baina ez genuke aukera
galdu nahi azkeneko boladan argitaratu diren bi azpimarratzeko: alde
batetik, orain aipatu dugun eta XVI. mendeko Nafarroa hizpide hartuta,
aurten Peio J. Monteanok burutu duena; bestetik, eta XVII-XVIII.
mendeetako Euskal Herriko egoera aintzat hartuta, Juan Madariagak
egindakoa (1).

Testu
historikoen aprobetxamendua anitza da eta gure hizkuntzari lotutako
datu hauek zuzenean nahiz zeharka ikus ditzakegu, baita Oiartzunen ere.
Batetik, ageriko informazioa dugu, erran nahi baita euskal hitz, esaldi
edo testuak biltzen dituzten dokumentuak. Lehenengoetarako udal aktek
hamaika adibide eskaintzen dizkigute, eta beste artikulu batean
jorratzeko asmoa dugu. Aurrerapen bezala, euskararen presentzia esparru
ugaritan agertzen dela esan dezakegu: burdinola, errota edo zubiak
bezalako azpiegituren inguruko eraikuntza- edo konponketa-hitzarmenetan,
abeltzaintza edo nekazaritzari lotutako idatzietan, gizarte ohitura eta
usadioei dagokienetan eta abar. Halaber zeharkako datuak daude, eta
oraingoan hauei helduko diegu.

Udal
akordioetan agertzen zaizkigun informazioen artean, hainbat profesional
kontratatzeko asmoz egindako hitzarmenak ikus daitezke, eskola-maisuak
horien artean. Halako eskrituretan bi aldeek hainbat betebehar edo
baldintza ezartzen dizkiote elkarri, eta biek ala biek horiek
errespetatzeko hitza ematen dute. Oso informazio aberasgarriak dira eta
gainera, esparru horretan euskarak izan zuen, izan ez zuen edo izan
zezakeen presentziarekin lotutako datuak eskuratu ahal izan ditugu.
Horrek garrantzia du, gaia oso gutxitan aipatzen baita eta bere inguruan
daturik jasotzen bada, zeharkakoa da, edo ez oso sakona. Behin edo
behin, ordea, begira ematen duen informazioa azaleratzen da, eta esan
bezala, horri lotutako informazio bat hizpide hartuko dugu; sakontasun
handiagoa merezi beharko lukeen datua eta gaia jorratu duten
ikertzaileei baliogarria izango zaiena.

Aktetan
topatu ditugun eskola-maisuei buruzko lehenengo aipamenak 1672koak
dira. Orduan Matias Fagoaga besamotza eta Karlos Irisarri jardun
horretan aritzeko adostu zen. Beraien egitekoak honakoak ziren: “ambos
los otorgantes de maestre escuela de niños y niñas del dicho Balle,
enseñándoles a leer, escriuir, contar, ajudar a missa y la dotrina
cristiana”. Urte gutxiren buruan Irisarri zendu zen eta Fagoagak lan
hori burutzen jarraitu zuen, eragozpen fisikoak eragozpen; ez hori
bakarrik, lana ondo antzean egiten zuela ematen du, 1677ko abenduan bere
kontratua beste 6 urtez luzatu baitzen. Orduan jasotzen zen moduan,
bere jardunean bete beharreko helburuak honakoak izango zituen:

“enseñándoles
y documentándoles a leer, escriuir, contar, ayudar a misa y la dotrina
christiana y otras oraziones y virtuosas en nombre y gloria de Dios,
nuestro Señor, y vien d’ellos y enseñándoles ansí vien la urbanidad,
cortesía y modo con que se an de portar sin que por y negligencia [sic]
del dicho Mathías de Fagoaga pierdan los niños el natural que trajeren”.

Ikus
daitekeenez, hizkuntzaren inguruan ez da inolako aipamenik egiten.
Horretarako XVIII. mende hasiera arte itxaron beharko dugu, 1702ko
ekainera arte hain zuzen ere. Andres Albirenarekin garai hartan
hitzarutako kontratuan, maisuak, zetozen bi urteetan honakoa egin
beharko zuen: “los tendrá en la escuela a los muchachos, hixos de
vezinos y moradores del dicho valle enseñándoles la Doctrina Cristiana,
leer, escriuir, contar y castellano”. Esan bezala, hau da hizkuntzaren
irakaskuntzari buruz Bailarako udal-aktetan topatu dugun lehen datua.
Ziurrenik aipamenak azkeneko urteetan umeei gaztelaniaz irakasteko
helburuak oso zorrotz betetzen ez zirela aditzera eman nahi du. Lanean
ardura gehiegi ez jartzearen inguruko salaketak ez dira ezohikoak.
Errenterian, adibidez, halako egoera mende t’erdi luze bat lehenago
dugu, 1547an hain zuzen ere. Beraz, gurean gaztelania aipatzearen
zergatia, hizkuntza hau fundamentuz ez irakastearen ondorioa izatea.

Gure
lerro hauen helburuari begira, ordea, 1704ko abenduaren 6an Oiartzungo
udalbatzak Frantzisko Juanaberria Urnietako eskola-maisuarekin
adostutako hitzarmena da benetan interesatzen zaiguna.

Ikusi
dugunez, maisuaren betebeharrak hainbat esparrutara hedatzen ziren, ez
soilik idazten, irakutzen eta zenbatzen jakitera; hezibide eta portaera
onak sustatzeko kontuak ere bazeuden. Besteak beste, pertsona nagusiak
pasatzerakoan kapela kentzea, birao egiten zutenei zigorrak jartzea eta,
hezkuntza zorrotz eta gogor baten isla moduan, eskolan ondo edo ondo
baino hobeto zihoazenei laudoriorik ez egitea; aitzitik, noizean behin
zigortzea ondo letorkioke, nahiz eta errurik ez izan (A-1-12-1, 324 au.
folioa).

Oraingoan
baina, beste neurri bat da atentzioa ematen duena, euskararen
ingurukoa. Hartutako xedapen gogorrak ikusita, bi urte lehenago
Albirenarekin sinatutako baldintzek islatzen zutenaren ildotik ulertu
behar direla ematen du; alegia, gaztelania ondo irakasteko asmoekin.

Hasiera
batean, Juanaberriaren baldintzetan euskararen aldeko ekimenen arrastoa
dugu, dotrina euskaraz ematea adosten baita: “y podrá mandar a un
muchacho que sepa bien, diga las oraciones, a la mañana en bascuenze y a
la tarde en romance”. Pixkat beherago ordea, aldeko jarrera hau
jazarpen gordin bihurtzen da. Maisuaren egitekoen artean, umeei, eskolan
ez ezik, kalean euskaraz hitz egitearen debekua gogoraraztea eta hori
bideratzea dago:

“El
berano, desde marzo asta los húltimos de septiembre, yrá el maestro a
la escuela a las siete de la mañana y podrá salir como arriua está
dicho. Y a la hora de salir les dará orden para que ninguno able
bascuenze, y que los acusadores tengan también particular cuydado para
auisar al maestro quiénes hablan”.

Bai
azken puntu hau zein dotrina euskaraz ematearena Juanaberriak
sinatutako irizpide edo araudian agertzen dira; hau da, profesionalak
udalbatzari aurkezten zion plangintzaren baitan zegoen kontua zen.
Ondorioz, herriko gobernuaren esku zegoen horiek onartu ala ez.
Agidanez, Oiartzungo agintariek begi onez ikusi zituen, behin-betiko
adostutako neurrietan honakoa jarri baitzuten:

“2.
Yten, que les aya de enseñar a los muchachachos [sic] que asistieren a
él a leer, escriuir, contar y dotrina christiana, yntroitos y romanze,
dándoles para ello los acusadores y palillos que combengan para mayor
cuydado y vijilancia, de manera que los dichos muchachos dentro de la
escuela y fuera de ella, en las plazas y calles, no ayan de hablar
vascuenze sino castellano vnos con otros, poniéndoles para ello penas,
acusadores y palillo”.

Ikusten
denez, ordurako salatari eta zigorren dinamika martxan zegoen.
Bailararen kasuan ez zen denok buruan dugun eraztuna, zotz edo
“makiltxoa” baizik. Baina tresna edozein delarik ere, Oiartzungo kasuak
beste gauza bat agerian uzten du: zigortu eta debekatu beharreko
esparruen artean euskararen erabilera zegoela, eta jazarpen honen
inguruko ekimenek izaera goiztiarra izan zutelarena.

Jakina
da euskararen inguruko neurriak XVI. mende erdialdetik eman zirela.
Batzar Nagusietan prokuradore izateko gaztelania, irakurtzen eta idazten
jakin behar zen. Izatez, ez dugu euskararen aurkako jarrera bat bezala
ikusi behar, elitizazioa eta gobernuaren partaidetza ixteko asmoz
egindako saiakera moduan baizik. Izan ere, ia bere osotasunean euskaldun
elebakar eta alfabetatugabea zen lurralde batean gobernu itxi bat
lortzeko eta gobernu-erakundeetan jarduteko zer hobe eta halako
baldintzak ezartzea: irakurtzen eta idazten jakitea, eta gainera hori
gaztelaniaz egitea.

Neurri
hauek maila probintzialetik hiri eta herri mailetan pixkanaka ezarri
zen, baina halako xedapenak teorikoak ziren, leku askotan ez baitziren
bete. Denbora igaro ahala, ordea, gaztelaniari geroz eta garrantzia
handiagoa ematen hasi zitzaion, maisuei eskolak hizkunta horietan
ematera agindu zitzaielarik. Modu honetan, XVIII. mende erdialdean ez
ziren gutxi euskararen galeran maisuak eta eskolak faktore nagussi
moduan jartzen zituztenak.

Halako
erabakien atzetik Borbondarren politika zentralistek lotura estua izan
dute, eta gaur egun indarrean dauden tesiek horietan oinarritu dira.
Bailararen adibideak, berriz, agerian uzten du ideia horrek ausnarketa
sakonago bat merezi beharko lukeela; halakoak zein testuingurutan eta
zein helbururekin egiten ziren ulertzea ezinbestekoa da. Ez dugu ahaztu
behar 1704rako Felipe V.-ak Espainiako koroa eskuratua bazuen ere, gerra
garaia zela, Ondorengotza Gerraren garaia, hain zuzen ere. Eta
testuinguru horretan hezkuntza eta jazarpen politikak abiaraztea zaila
zen, edo ez zuten lehentasunik.

Ondorioz,
Oiartzunen ikusten duguna, XVII. mende amaieran indarrean zer nolako
ideia, proposamen eta ekimen zeuden azterttzera eraman behar
gaaituelakoan gaude, eta bereziki, zer helbururekin egiten ziren. Eta
jakina, halakoek denboran zehar jarraipen bat izan zuten ala ez; debeku
soil batetik jazarpenerako bidea egin zuten. Izan ere, gaur egun minez
ikusten ditugun neurriak euskaldunek beraiek (edo, hobe esanda, udalek)
sustatu zituzten, hein batean bada ere. Zaila gerta dakiguke halakorik
onartzea edo ulertzea, baina duela denbora asko ez dela hamaika
herritako agintariek bertako umeei gaztelaniaz egoki edo ahalik eta
ondoen irakasetaren beharra oso buruan zuten. Ez ziren gutxi maisu eta
maistrei kezka hori helarazten zizkietenak, bereziki gazteak
soldaduskara joan eta gaztelaniaz ongi (edo bat ere ez) ez jakitearen
ondorioz pairatzen zituzten iseka eta krudelkeriak direla eta.

Azken
finean gure iragana ez da beti loriatsua, bukolikoa eta bikaina izan;
argilunez betetako unibertsoa dugu. Eta hori da Historiaren lana:
halakoak ezagutaraztea eta jendeari ulertaraztea; ulertzeak ez baitakar
ikusten dugunarekiko adostasun bat. Gauzak dagozkien testuinguruan
jartzea ezinbestekoa da, iragan mendeetan ez baitzen guk horren
perfektutzat dugun eskema mentala jarraitzen. Hori bai, horretarako
fundamentuzko lan bat burutu behar da; ustez desmitifikazio objetibo bat
bilatzen duten baina benetan partzialtasunez beteriko mamia duten
sasiekimenetan erori gabe.

Iago Irixoa

(1)
MONTEANO SORBET, P. J.: El iceberg navarro. Euskera y castellano en la
Navarra del siglo XVI. Iruñea: Pamiela, 2017 eta MADARIAGA ORBEA, J.:
Sociedad y lengua vasca en los siglos XVII y XVIII. Bilbo:
Euskaltzaindia, 2014. Eskola kontuetarako, lehenengoaren 105 orr. eta
hh., eta bigarrenaren 239 orr. eta hh.

Aurreko batean meatzeen inguruan jardun gara, Oiartzun inguruetako
ezaugarririk nabarmenetako bat, baina aldi berean dokumentazio
historikoaren aldetik ezezagunenetako bat, jorratuz. Ez dira, ordea,
Bailarak aurreko garaietan zituen gauza azpimarragarri bakarrak; oihanak
ere, hor zeuden.

Basoa aspalditik izan da aberastasun iturri:
jatekoa lortzeko, behar ezberdinetarako materialak eskuratzeko, lanbide
ezberdinen jardunleku… Lurralde zabal nahiz txikiko herrietan, ohiko
baliabide-meatze bihurtu zen. Toki guztietan, baina, ez zuen garrantzia
bera izan. Lekuan lekuko eta unean uneko gizartearen behar eta
garapenaren arabera, oihanaren erabilerak eta ustiaketak maila
ezberdinak ezagutu zituen. Oiartzun bezalako tokietan, burdinola kopuru
handi batekin, basoak eskaintzen zituen produktuekiko eskaera agerikoa
zen, bereziki ikatza egiteko edo arragoetarako egurra lortze aldera.
Baziren, halaber, oihanean beraien premiei erantzuteko gaiak topatu
zituzten beste jarduera batzuk; ontzigintza, eraikuntza eta
abeltzaintzak ere basoa oinarrizko helduleku izan zuten. Modu honetan,
eta baliabide-iturri preziatu bihurtuta, aurreko hamarkada eta
mendeetako gizartea, inguru horretara estuki lotuta ageri zaigu.

Anitz
jende eta ogibideren lan-esparru zen heinean, halako eremu batek presio
nabarmena jasan zuen, arautua zein arautu gabekoa. Esku hartze horiek
hamaika ekintzatan gorpuztu ziren, legez kanpoko zuhaitz mozketak edota
gehiegizko lepatzeak, besteak beste. Egoera hau dela eta, ez zen bat ere
ezohikoa suteak sortzea, naturalak zein gizakiak sortutakoak, nahigabe
edo propio eragindakoak. Horregatik, eta bereziki azken asteotan Galizan
zein Portugalen jazotako egoera lazkarrien ondotik eskuratu duen
gaurkotasunaren ildotik, aurreko mendeetan gaiaren inguruan iritsi
zaigun informazioari buruz galdetu diogu geure buruari.

1.- Etengabeko ardura

Gizakiari
dagokionez, suteak suaren beraren erabilera hasi zenetik sortutako
gertakariak dira. Modu honetan, aktetan topatzen ditugun lehen datuak ez
ditugu beraien hastapen moduan hartu behar. Are gehiago, beste leku
batzuetako dokumentazioak ere Oiartzunen edo oiartzuarren eta suteen
arteko loturak islatzen ditu. Errenteriako udal aktek, adibidez, bere
mendietan Bailarako hainbat auzok sortutako erreketen berri ematen
digute, hala nola 1611n Migel Bidarte ikazkinak sortutakoa, Frantzisko
Arpidek 1647an burututakoa edo beranduago, 1691 eta 1705ean,
eragindakoak.

Oiartzungo udalbatzaren erregistroei dagokienez,
erreketen berriak ugariak dira. Alde batetik etxeek, elizak edo
bestelako eraikinek pairatutakoak ditugu: Añarbe etxea 1658an, Igartza,
Azkue eta Maritxonea etxeak 1697an edo elizako koruan 1707an
gertatutakoak kasu (A-1-1-1, 47 au.-48 au.; A-1-13-2, 188 au.-192 au.).

Ondorengo
lerroetan begirada mendietan jarriko dugu, baina sute-arriskuaren
egunerokotasuna ikusteko, hiri-munduko adibide bat eman nahi genuke,
1707ko abenduan udalbatzak emandako mandatu bat, hain zuzen ere. Orduz
geroztik udaletxeko geletan lasto, ale, gari, egur eta bestelako
trasteak sartzea debekatzeaz gain, une hartan zeudenak kentzeko agindua
eman zen (A-1-13-2, 194 au.-194at.). Honek, etxeetan suak hartzeko
arriskua zuten hamaika gauza pilatzen zirela adierazten du. Ez da
harritzekoa, beraz, udal-agintarien ardurak etengabeak izatea eta
halakoak gertatzen zirenean hainbat pauso finkatuta egotea; izan ere,
edozein unetan garrek beraienak eta bi egin zitzaketen.

Beste hainbat
gertakarirekin lez, ezkilak edo kanpaiak ziren suaren berri emateko
tresnak, 1678, 1683 eta 1691n dakusagun moduan (A-1-3-2, 56 au-at.;
A-1-5-1, 62 au.; A-1-7-1, 38 au.-39 at.). Horiek aditu orduko jendea
elkartzen zen, sutea zegoen lekura joanez. Komunitateko partaideek
betebehar hori barneratuta zuten eta era berean, udalbatzak, ardura
horretan zebiltzanei askaria eta freskagarria emateko obligazioa zuen.

Suteen
kontua aintzat hartzeko gaia zen heinean, hamaika lekutako
udal-ordenantzek haien aurka egiteko neurriak bildu zituzten; hedatuena,
ezbairik gabe, garrak amatatzeko gai moduan sagardoa eta ardoa
erabiltzean zetzan, gure begietara harridura sortu badezake ere. Horrez
gain, Oiartzungo kasuan Elizaldeko iturria funtzio horretara bideratu
zen; are gehiago, 1695an beste inolako erabilerarik ez izatea adostu zen
(A-1-8-3, 101 au.-at.). Dena den, bere erabilera erabilera auzunean
gertatutako suteen aurka bideratuta egongo zen, hau da, gertu ematen
ziren horietara.

Aktek mendietan jazotako suteei buruz dakarten
lehenengo datua 1665ekoa da. Orduko apirileko idatzi batek
Borrokazelaieta edo Borroagazelaieta eremuan izandakoaren berri ematen
digu, bertako herri-larreetan jazotakoa. Agidanez sutea ezin izan zen
segituan itzali; aitzitik, azkar asko hedatu zen. Eremu zabal bati kalte
egin zion, eta besteak beste, ametz ugari erre zituen (A-1-1-2, 21
au.-22 at., 6. foliazioa).

“con gran trabajo se apagó (…) se a quemado partida de amezes”

1686an
Iturrola eta Zumalikarreta artean eta Fagolako sarobean gertatu ziren
bi suteek informazio zehatzagoa dakarte. Lehenengoan hirurogeita hamar
zuhaitz-lepatu eta hamasei ipinabartu erre ziren; bigarrenean, berriz,
hamazazpi lepatu (A-1-5-2, 41 au.-at.). Urte batzuk berandugo Beotegin
gertatutako sutean, aldiz, lepatu eta enborrei dagokienez, hogei ez
beste guztiak kiskalita gelditu ziren, kalteak 180 errealetan baloratuz.
Erretako lursailak aldiz, bi golde edo uztaldiko tamaina zuen, 0’62 bat
hektaera gutxi gorabehera (A-1-9-2, 213 au.-at.) (1).

2.- Errudunak eta zigorrak

Suteen
aurrean, eta kalteak balioztatu eta erantzuleak topatzeko asmoz,
udal-gobernuek beraien taktikak abian jarri zituzten. Horretarako,
justiziak frogaketak egin eta lekukotzak hartzeko ardura zuen. Aipatu
dugun 1686ko bi suteei buruzko informazioa hartzeko, inguruetako auzoak
atxilotzea adostu zen (“se haga cautura de todos los circunbecinos de
los parajes arriua dichos”); 1693an, berriz, susmagarri zirenak deitu
eta atxilotzea erabaki zen (“llamar y prender a los indiçiados”).

Ikazkinak
ziren horrelako jazoerak sortzen zituztenetako batzuk: txondorra egin
eta hau zaintzen zuten bitartean, txinparta batek inguruan jo zezakeen,
suari bidea irekiz. Baina beraiek ez ziren erantzule bakarrak;
abeltzainen jardunak ere ondorio horiek ekarri zituen. Horren lekuko
dugu Hamabiaritzetan eta Beobieta artean Sebastian Oiartzabal eta Martin
Bengoetxeari 1697 urte erdialdean gertatu zitzaiena. Agidanez, biek,
beraien 12-13 urteko morroi Joanes Bengoetxea lagun zutela, otadi zati
txiki bati su eman zioten, azienda xehearentzako bazka sortzeko asmoz:
“con prestesto de que huuiese un poco de pasto para el ganado menudo (…)
dieron fuego a un poco de argomal”. Egindakoak, ordea, esku artetik
ihes egin zien, suak ustekabean indar gehiago hartu eta beheranzko bidea
hartu baitzuen. Itzaltzeko saiakerak antzuak suertatu zirenez, hainbat
kalte eragin zituzten (A-1-9-2, 187 au.-at.).

Beharginek izan
zezaketen arduraz gain, suteen kontua gaur egun hainbat eta hainbatetan
susmoa hartzen diegun kontzientzia txarreko jendearen ekimenak
ziruditen, giroa lagun zutela sortutakoak gainera. Arbide eta Oiartzabal
inguruetan nahita piztutako suteak hori islatzen du, hegoaizea zebilela
piztu baitzen: “alguna persona de mala conciencia auía dado fuego y
yncendió a la juridizión d’este valle junto Arbide y Oyarzabal, que con
la violençia y rigor de los vientos solanos peligrauan los montes y
casas…”.

1705eko otsailean egin zen galdeketan berriz, egilearen
nondik-norakoak ez daude oso argi, baina Pedro Altamira 29 urteko
ikazkin oiartzuarraren esanek nahita eragindako gertakari baten aurrean
gaudela aditzera ematen dute. Hark zioenez, lanean zebilen lekutik
“hiruzpalau moskete tirora”, kapusaia soinean zeraman gizon ezezagun bat
inguruari su ematen ikusi zuen. Altamiraren erreakzioa tipo horri
garrasi egitea izan zen, kargu hartuz eta haren aurkako biraoak botaz:
“vio a vn onbre con ropa de capussay y que estaua encendiendo fuego y le
gritó al tal ombre maldiciéndole, pero no conoció al sugeto” (A-1-12-2,
44 au.-46 at.).

Sutea sortzeko zergatiak zergati eta interesak
interes, erantzulea topatzea ez zen beti samurra izaten; hainbat adibide
dira horren lekuko. 1691ko otsailean Arbide eta Oiartzabal arteko
sutean edo 1693 uztailean Barkardaztegi errotatik gora sortutakoan, hori
lortzeko zailtasunak agerian geratzen dira (A-1-7-1, 38 au.-39 at.;
A-1-8-1, 140 au.-141 au.). Adibiderik azpimarragarriena, ordea, Iturrola
ondoko mendietan gertatutakoari eta bertan kiskali ziren haritzei buruz
1705eko galdeketa dugu. Hori ikertzeko hartu ziren 25 lekukoetatik seik
bakarrik eman zuten nolabaiteko informazioa, laurdenak baino gutxiagok
alegia, baina hobendunari dagokionez, datuak askoz urriagoak izan ziren.

Errudunei
hainbat zigor mota ezarri zitzaizkien: axolagabekeria hutsez jokatzen
zutenei, Jose eta Juan Perez Isasa ikazkinei Txaradin gertatu bezala,
isun batez gain haritz-mintegi bat egiteko ardura ezarri zitzaien 1687an
(A-1-5-3, 56 au.-57 au.). Bederatzi urte beranduago, 1696an, egoerak
okerrerantz egin zuela ematen du. Orduko maiatzaren 19an hartutako
erabakien artean, adierazgarri baino adierazgarriago bat hartu zen:
uda-mendiei su emango zion pertsona orori heriotz-zigorra ezarriko
zitzaion, erreinuko legeetan adostutakoa jarraituz (A-1-9-1, 112
au.-114 at.).

“…ninguna persona sea osado de dar fuego a los
montes y jurisdiciones de este Valle, pena de que el que se probare, se
le dará la pena capital de muerte…”

Azkenik, garrantzitsua deritzogu
beste kontu bat aipatzea: erretako egurra edo sutearen ondoren kalterik
gabe geratzen zen zura aprobetxatzen zen. 1687an Txaradin erre ziren
ikatz-egur zamak, adibidez, enkantean atera ziren (A-1-6-1, 106 au.-107
au.; eta A-1-6-2, 111 au.-at.). Honek, ezbehar baten ondotik sortutakoek
ere nolabaiteko erabilera zutela erakusten du. Eta hori da, basoaren
kasuan, aurreko gizartearekiko desberdintzen gaituena. Salbuespenak
salbuespen, beraien bizitzan gertu eta eskura zituzten oihan, zuhaitz
eta bertako fruitu eta animaliek gurean baino protagonismo zuzenagoa
zuten.

Iago Irixoa

(1) Garaiko neurriei dagokienez, ikus CARRIÓN ARREGUI, I. M.ª: “Los antiguos pesos y medidas guipuzcoanos”. In: Vasconia, 24 (1996), 59-79 orr., bereziki 64 orr. eta 24 oin-oharra.

zArditurriko meatzeek ez
dute aurkezpen handirik behar. Milaka urteetan zehar izan duten
erabileraz gain, duela hainbat denbora abian jarritako interpretazio
zentruak beraien ohiartzuna areagotu egin du. Toponimia arloan ere
jarduera horrek arrastoak utzi du, eta horren adierazle dira “Gazteluko
meatzea”, “Gazteluko meatze zuria”, “Matxin-meatze”, “Meatzegorrieta”
edo “Meatzezuloeta” bezalako leku-izenak.

Dirudienez,
erromatarrek burdinari jaramon handirik ez zioten egin, beste metal
batzuetan interesaturik baitzeuden. Modu honetan, Erdi Aroan Aiako
Harrian material haren erretserbak ia oso-osorik zeuden. XIII. mendeko
bigarren erdialdetik meatzeen ustiaketak garrantzia nabarmena eskuratu
zuela ematen du, inguruetako ibai, lats, erreka edo errekastoean
ezartzen joan ziren ur-olek ongi islatzen duten moduan. Horren lekuko,
erregeak emandako Burdinolen Forua dugu. Araudi hau jaso zuten
lehenengoak Irun eta Oiartzungo olagizonak izan ziren 1328an, nahiz eta
denbora gutxian, handik hamar urtera hain zuzen ere, Gipuzkoako lurralde
osora hedatu. Egia da burdin-mea gehiena inportatu egiten zela, baina
ez dugu ahaztu behar bertakoa gertuen eta eskura zegoela; hortaz, horrek
ere bere eragina izango zuen araudi hori jasotzerako garaian.

1.- Mineral ustiaketa, erregearen esku

Meatzeak
erregalia ziren. Monarkia aginte gorena zuen erakundea izaki, hainbat
esparru eta baliabideren gainean berezko zituen edo berarenak bakarrik
ziren pribilegioak aitortu zitzaizkion, meatzeak horiek artean.
Funtsean, mea ateratzeko baimena emateagatik sari jakin bat jasotzean
zetzan, dirutan zein metaletan. Honek esan nahi du erregea zela
esparruaren gaineko kontrola eta azken hitza zuena.

Hau
hala izanik ere, burdina lurretik ateratzearen inguruko mundua anitza
zela esan daiteke. Erregeak ez zuen gaia zuzenean kontrolatzen eta
zegokiona kobratzearekin nahikoa zuen. Egunerokotasunean, beraz, hamaika
egoera eman ziren: batzuetan meatzeen jabetza herriarena zen, eta auzo
guztiek eskubidea zuten inguruetara hurbildu eta horiek ustiatzeko.
Baina besteetan, denborak aurrera egin ahala, jabetasunak
pribatutasunerantz jo zuen, eta pertsona ezberdinak ziren ondasun hori
kudeatzen zutenak, lan-hitzarmenak sinatuz.

Meatzaritza
munduak, harekin estuki lotutako burdinolekin gertatu bezala, legedi
goiztiarra izan zuen. Nahiz eta korrejidorea mundu horri lotutako
kontuak epaitu eta aztertzen zituena izan, hainbat lekutan meatzariek
garrantzia handia eskuratu zuten. Arrasaten, adibidez, lanbideak berezko
kofradia edo elkarte bat sortu zuen, eta meatzaritzari lotutako hainbat
esparru oso goiz arautzen hasi ziren, 1434 urtea baino lehenago.

Esan
bezala, monarka zen metal-gune horiek ustiatzeko baimena ematen zuena,
gerora Probintziak hori berretsi behar bazuen ere. Erdi Aro eta XVI.
mendean zehar ez dirudi erregeek halako askorik eman zutenik, baina
Oiartzungo udal aktek horren inguruko adibide bat ematen digute, 1706
urtekoa. Orduan Migel Justizkoa erregearen aurrean aurkeztu zen,
Oiartzungo mendietan zeuden “berun, kobre, zilar eta urre” meak bilatu,
aurkitu eta ustiatzeko asmoz. Monarkak plangintza begi onez ikusi zuen
eta baimena eman zion, urriaren 22ko errege-zedula bidez. Bertan,
jarduera hori bideratzeko Justizek beharrezko zituen putzu eta zundaketa
lanetan inolako trabarik jarri ez ziezaioten agintzen zion Bailarari.
Migelek Aldundiaren aurrean aurkeztu zuen dokumentua. Probintzia
ikerketa lanetan hasi zen berehala, jarduera hori Bailararen (eta
Probintzia beraren) kaltetan zihoan ala ez jakiteko asmoz: Agidanez,
azaroaren 28an Oiartzunek emandako erantzuna ikusita, ez zen inolako
eragozpenik ikusi (A-1-13-1, 264 au.-264 at).

2.- Aiako Harriak, herri ezberdinetako meatzarien liskar leku

Meatzaritza
Oiartzuni estuki lotutako gaia bada ere, aktetan topatutako aipamen edo
berriak ez dira ugariak. Horietako hainbatek izaera negatiboa dute,
erran nahi baita Aiako Harrietako lurretan eskumenak zituzten herrietako
auzoen arteko liskarrak emandakoak direla. Gunea herri ezberdinen
arteko mugetan egonik, ohikoa zen batekoen eta bestekoen arteko
eztabaidak sortzea, hala nola Irunen eta Bailarako meatze-gizonen
artekoak. Halakoak 1672, 1679, 1687 edo 1694 urteetan agerikoak dira:
1679ko abuztuan, adibidez, udalbatzak Juan Ribera eta Juan Albisturren
aldeko ordainketa-gutuna eman zuen, Bailararen jurisdikziopeko
meatzetara joan eta bertan topatu zituzten Irungo sei meatzari preso
hartzeagatik (A-1-3-3, 102 at.-104 au.). Hainbat urte berandugo berriz,
1694an, Joanes Makutso oiartzuarrak Aiako Harrietan ustiatzen zuen
meatzean jazotakoa azaltzen zaigu. Dirudienez, Gabriel Irigoienek eta
Irungo beste hainbat auzok hark ateratako mea hartu eta Lesakako Erkazti
burdinolako olagizonari saldu zioten. Kontuak ohiko salaketarako
aitzakia emanik ere, uste baino garrantzia handiagoa zuen, txertatzen
zen testuingurua zela eta. Ordurako Irun eta Oiartzunen arteko tentsioak
agerikoak ziren eta aurreko hilabeteetan herri bateko zein besteko
justiziek aurkariaren meatzarien atxiloketa eta ondasunen bahiturak
burutzen ari ziren.

“…diferentes
cargohauientes de la vnibersidad de Yrun, con comisio´n de la justicia
de Fuenterrabía, ha llebado pressos a algunos menaqueros del Valle que
trabajaban en sacar mena en dicho puesto [Aiako Harrian] y enbargádoles
la bena que tenían echa, como por lo conseguiente la justicia del Valle
ha hecho cautura de diferentes vecinos de Yrun, menaqueros, en el mismo
puesto, y traídolos presos a la cárzel del juzgado de dicho Valle y
enbargádoseles sus bienes” (A-1-8-2, 96 au.-96 at.)

Tentsio
hauek direla eta, gaia Batzar Nagusietan eta errege-auzialdietan
jorratzen hasi zen. Arazoa konpondu bitartean egoerak lehenera egiteko
agindua eman zen, herriek inolako justizia-jardunik burutu gabe egon
beharko zutelarik eta meatzariek beraien jarduna normaltasunez
jorratzeko aukera izango zutelarik. Justizen kasua ikusita, ordea,
mandatu horiek ez zuten eragin handirik izan; ez behintzat meatzeetan
lan egiten zutenen artean.

3.- Meatzariak, Oiartzungo gizartearen parte

Kaletar,
baserritar, ikazkin, olagizon, artzain, unai, behizain eta
bestelakoekin batera, meatzariak Bailarako gizarteko zati ziren, Modu
honetan, udalbatzarentzat ia etengabeko buruhaustea zen bideen
konponketan, antolatzen ziren auzolanetan parte hartzen zuten. Honen
arabera, meatzariek Ergoien aldean bizi edo denbora dezente ematen
zutela dirudi. 1691an adibidez, Olaizola-garrika, “Olaizes-egurregi” eta
Eizagirretik Madariegira bitarteko biztanle eta meatzariei, Sangio edo
Zaingiriko bidea konpontzeko lanetara deitu zitzaien; 1692, berriz,
meatzari, ikazkin eta Ergoiengo auzoak Aiako Harriko eta Gaztelu
barrutiko bideak lamatzera bidali ziren (A-1-7-1, 139 au.-140 au.; eta
A-1-7-2, 169 au.-169 at.)

Behargin
guztien beharra zegoen halako lanetan, bereziki bideak zabaldu edo
handitu nahi zirenean. Meatzariei dagokienez, beraien lanabesak haitzak
puskatzeko oso aproposak ziren, eta horren lekuko dugu 1701 urte
hasierako adibidea. Udalbatzak, bideen konponketa-lanetara aritu behar
zirenak Zistiaga etxera joateko agindua eman zuen. Mandatuaren arabera,
auzoak aitzurrekin joango ziren; itzainak aldiz, idiekin; mandazainak,
zelabereekin; eta azkenik, hargin eta meatzariak harpiko, burdinaga eta
borrekin.

“acudan
todos los menaqueros d’este dicho Valle al puesto y caminos de Sanguio
con sus arpicos y palancas, para adrezar dicho camino y ronper vnas
peñas…” (1691. urtea; A-1-7-1, 140 au.)

4.- Bertako mearen esportazioa, etengabeko arriskua

Burdinolen
lehengai moduan Bizkaiko mineralak lehentasuna izan zuen, hainbat
faktore direla eta: lortzeko erraztasun handiagoa, kalitate hobea eta
Gipuzkoan bertan behar adina mineralik ez zegoela, besteak beste. On
Manuel Lekuona zenak bere Oiartzuni buruzko monografiaren 80 orrialdean,
mearen inportazioari buruzko hainbat datu ematen zituen, 1698an zehar
udalbatzarretan gaia jorratu zela adieraziz. Baina hori guztia hala
izanik ere, horrek ez du esan nahi Gipuzkoan zegoen minerala erabiltzen
ez zenik.

Probintziak
etengabeko ardura izango du bertako meari babesa ematerako garaian eta,
bereziki, Gipuzkoako burdinolei minerala erabiltzeko lehentasuna
ematerakoan. Hau dela eta, ez da harritzekoa aktek burdin esportazioa
debekatzen duten neurrien berri ematea. Are gehiago, liburuetan meatze
munduarekin zerikusia duten lehenengo aipamenak XVII. mendearen bigarren
erdialdekoak dira, eta debeku horren inguruan dihardute.

Probintziak
mea esportatzeko debekua plazaratu zuten 1664 aldera. Bailarako
olagizon eta burdinola jabeentzat onuragarria zen neurria ordea, ez zen
guztien gustuko izan. Erabaki horrek Bailarako meatzariei kalte egiten
zien, gertu zituzten Nafarroako burdinolekin negozio bikaina baitzuten.
Horren lekuko dugu gorago aipatu dugun Makutsoren kasua, baina Lesakako
Erkazti burdinolaz gain, Artikutzakoak ere interesa zuen Oiartzungo meaz
hornitzeko. Honen aurrean debekua saihesten ahalegindu ziren eta
segituan Bailarak Probintziara kexuak adierazi zituen, mea esportazio
horrek bere burdinoletan eragiten zuen kaltea zela. Bailarak argudiatzen
zuenaren arabera, kanporanzko bidea baimentzekotan, bertakoek lehengai
kopuru txikiagoa izango zuketen eta horrez gain, prezioek goranzko
bideari ekingo zioten (A-1-1-2, 5. foliazioa, 19 au.-20 at. eta 32
au.-33 au.).

Probintziaren
xedapenek epe laburrean eragina izan zutela ematen du, baina luzera
mendeetako joera etetea zaila suertatu zen. Aurreko debekua eta hogeita
hamar urtera, 1692an, mea-esportazioak eragiten zuen egoeraren larria
azpimarratzen zen, meatzeak bukatzen ari zirelako eta burdinolentzako
kalte handia zekarrelako: “atento se rreconoce que las meneras se ban
acauando y sino se pone esta prouidencia, en breue se acauarán las
dichas meneras y se quedarían las herrerías sin materiales” (A-1-7-2, 10
au.-10 at.). Agindua berriz ere 1696an eman zen, betetzen ez zelaren
seinale, baina egia da ondorengo urteetan gaiari lotutako informaziorik
ez dugula.

5.- Izen eta protagonista batzuk

Olagizon,
ikazkin eta mendietan, baso eta oihanen ilunetan, lan egiten zuten
beste beharginen antzera, meatzarien bizitzaren nondik norakoen berri
askorik ez dago. Datuak ateratzeko udal aktez haratago doan
dokumentazioa kontsultatu beharko genuke, notario-protokoloak eta
bereziki, auziak. Edonola ere, udalbatzak hartutako erabakien ondotik
informazioa ez da guztiz antzua, eta datu bat izanez gero, haritik
tiraka beste hainbat topatzeko aukerak egon daitezke.

Mea
esportatzeko debekuei esker adibidez, meatzari horien izen batzuk
plazaratzen zaizkigu. Arrazoia, logikoa da: udalbatzak hartutako
erabakien jakinarazpenak akta-liburuetan erregistratzen ziren eta
horietan pertsona jakin batzuen izenak jaso egiten ziren. Halako kasua
1664 urtekoa dugu, honako meatzariak aipatzen direlarik:

– Sebastian Arburu

– Juan Etx[…]

– Felipe Intxaurrandieta

– Juanes Isasa

– Martin Perez Pikabe

– Migel Pikabe

– Martin Perez Altamira

– Juan Olaziregi Arain, gaztea

– Juan Goronezbere (?), Juan G[…]agakoaren morroia

– Bonifazio Etxebeste

– Juanes Ibarburu Beroaltza

– Pedro Maia

– Pedro Isasti

– Juan Makutso Algorri

– Juanes Errekarte, Pedro Larrearen morroia

– Juanes Inda, Pedro Larrearen morroia

Gehienei
buruz ez dugu daturik eta batzuetan beraien izen-abizenek informazioa
jakitea zailtzen dute, garaiko homonimia dela eta. Adibidez, Juanes
Ibarburu bat alkate dugu 1691 eta 1695ean, eta alkateorde 1681ean;
halaber, Sebastian Arburu bat, 1664an “gazte” moduan aipatzen dena,
1677ko haragi hornitzailearen fidatzaileetako bat izan zela. Ezin
ziurtatu, ordea, datuek meatzarien artean agertzen zaizkigun bi
lagunekin lotuta dauden ala ez.

Batzuetan,
berriz, informazioa agerikoa da. Juan Olaziregi Arain gaztea, adibidez,
1674an Iturriozko pisuzain izendatu zen. Pedro Larrearen morroi den
Juanes Inda, berriz, 1701ean dugu. Orduan udalbatzak bere aldeko
ordainketa agindu zuen, erregearen etorrera zela eta bideen
konponketa-lanetan harpiko eta beste lanabesetan izandako kalteengatik.
Baina adibide guzttietan adierazgarriena, zalantzarik gabe, Bonifazio
Etxebesterena dugu. Bere kasuak meatzari eta olagizonen artean zegoen
lotura estua islatzen du, Olaberria burdinolako errentari izan baitzen
1686-1688, 1695-1696, 1701 eta 1705 urteetan gutxienez. Horrez gain,
hainbat mendi-sail enkantean lortu zituen eta 1704an udalbatzak
mendi-ikuskatzaile moduan izendatua izan zuen. Lan mundutik kanpoko
berriei dagokienez, 1689an kapare edo aitonseme moduan aitortu zitzaiola
azpimarratu dezakegu.

Azkenik,
datu azpimarragarri bat meatzarientzat morroi lanetan zihardutenen
ingurukoa da. Aurreko zerrendan egoera horretan daudenak hainbat lagun
dira. Ez da harritzekoa, garaiko gizartean guztiz errotutako kontua
baitzen, beste hainbat ogibidek islatzen duten moduan. Baina informazio
hori 1701 urtean bideak konpontzeko emandako mandatuarekin lotu
dezakegu. Azken honetan datu deigarri bat aditzera ematen da: langileei,
beraien ordez umerik bidali ez zezatela agintzen zitzaien (A-1-11-1, 25
au.). Agidanez, auzolanetan aritu behar zirenek beraien negozioari
lehentasuna ematen zioten, komunitatearekin zuten konpromisoari baino;
baita meatzarien kasuan ere.

Iago Irixoa