Urteko azken berria izango da oraingo hau eta ez genuen hirigintzako espedienterik erakutsi gabe bukatu nahi. Horretarako, Adunako kanposantuaren proiektua aukeratu dugu. Hilerri hau gainera, beti joango da Micaela Josefa Ubillos izenari lotuta, berak finantzatu baitzuen obra osoa Udalak baliabide nahikoak ez zituenean.

Adunan gaur egun altxatzen den hilerria 1904 urtean eraiki zen, baino horren aurretik beste toki batean egongo zen kokatuta hiletentzako gunea, egokia ez zen toki batean gainera: herrigunean egongo zen, etxebizitzez inguratuta. XIX. mende amaierako Errege aginduak baldintza eta arau berriak ezartzen zituen mota honetako espazioetarako, baina horretaz gain, hilerri zaharra txikiegia zen eta tokirik gabe zegoen jada. Hori dela eta, berri baten beharra zegoen Adunan eta Udalak behar horri aurre egiteko erabakia hartu zuen. Garai honetan gainera, aldaketa klima bat ematen ari zen, mende aldaketak aurrerapausoak ekarri baitzituen berarekin eta Udala herria modernizatzeko prozesu batean murgilduta zegoen (herri bideak konpondu ziren, ur horniketa hobetu zen, e.a.).. 1904ko otsailaren 28an ospatutako udalbatzarraren aktetan ondorengo lerroak irakurri daitezke: “El Ayntº ha creido que es llegado el momento de ocuparnos seriamente de una mejora tan útil en todo este sentido como reclamado por los adelantos del siglo y de dar cumplimiento a las Reales ordenes para inhumar los cadáveres de los que mueren pertenecientes a la religion distinta de la catolica. Sabido es de todos que en el actual cementerio no hay ya capacidad para mas enterramientos y que su proximidad al pueblo ofrece graves inconvenientes para la salud publica”. Ez zegoen hortaz, tokirik jende gehiagorentzako, ezta ere beste erlijioak jarraitzen zituztenentzako eta gainera, osasun aldetik arriskutsua zen.

Lehenengo pausoa hortaz, baldintza guztiak betetzen zituen lursail bat bilatzea zen. Udala, herritar batek emandako lursail baten jabe zen eta herriko medikuaren eta Donostiako Osasun Saileko ordezkariaren azterketa gainditu ondoren, proiektuaren diseinuarekin eta behar ziren gainontzeko baimenen tramitaziorekin hasi zitekeen. Izan ere, lursail horrek osasun baldintza egokiak zituen: herrigunetik 500 metrotara zegoen, etxebizitza gertuenetik urruntasun nahikoa zuen, inguruan ez zegoen kutsatu zitekeen iturbururik eta ondo aireztatuta zegoen.

Proiektuaren diseinurako Tolosako Julian Eizaguirre kontratatu zen eta honek 7000 pezeta baino gehiagoko aurrekontu bat, planoak eta memoria aurkeztu zituen. Diseinu horretan eremu osoak edukiko zituen zona desberdinak deskribatzen dira: kapera, autopsiak egiteko gela, hezurtegia eta beste zona batzuk. Udalbatzarra orduan, proiektuari oniritzia eman eta finantziazio bila hasi zen. Adunako parrokiari galdetuta, honek diru nahikorik ez zuela erantzun zuen, baina hori bai, Timoteo Yraolak bere dirua emateko prest zegoela adierazi zuen Udalak beharrezkoa zela uste bazuen.

Obra aurrera eramango zuen kontratista aukeratzeko enkante edo hautaketa prozesu bat antolatu zen, gaur egungo kontratazioen antzera. Espediente honetan (sig. 77-06) enkanteko pleguak gordetzen dira gainontzeko dokumentuekin batera. 1904 urtean idatzi ziren baldintza hauek obren inguruko gora-behera guztiak zehazten dituzte, erabili behar den materiala eta guzti. Azken puntu horri buruz diote adibidez, harria Ursaltoko edo Amalcorreko harrobietatik ekarri behar zela eta nahasketa egiteko hondarra Amarren-Gaztañadieta meategitik.

Finantziazio aldetik, obra aurrera eramateko Udalak diru nahikoa ez zuenez, 8000 pezetako mailegu bat eskatzeko erabakia hartu zuela diote udalbatzarreko aktek. Azken momentuan ordea, Micaela Josefa Ubillos agertu zen berak finantzatuko zuela esanez. Dohaintza honen espedientea artxiboan gordetzen da (sig. 77-07) eta Francisco Yzaguirrek Micaelari bidaltzen zizkion gastuen likidazioak azaltzen dituzten gutunen bitartez, eta Micaelaren senarra zen Anjel Casok bidalitako gutunen bitartez dugu dohaintza honen berri. Diru horren trukean, Udalak kanposantuko lursail bat emango zion panteoi edo mausoleo bat eraiki zezan eta kaperan jarriko zen irudia berak aukeratuko zuen.

Adunak gaur egun duen hilerria Micaela Ubillosi zor dio beraz, eta bere senarra zen Anjel Casori ere. Herriarentzat pertsonai esanguratsuak dira eta horregatik, ez genuen Adunako berri sorta hau beraiei buruz hitz egin gabe bukatu nahi.

Amaia Mendizabal

Adunako artxibotik azaroan aurkeztuko dugun dokumentua, galtzeko zorian egon den testu bat da. Azken hilabeteetan behin baino gehiagotan esan dugu udalerri honetako dokumentazio historiko gehiena ez dela bertan gordetzen, baizik eta Donostian dagoela eta Adunak original horien fotokopiak dituela. Oraingo hau ordea, 1809 urtean idatzi zen gutun original bat dugu eta pilatuta agertu zen paper sorta baten artean.

Urte honetan Adunako Udalak esfortzu garrantzitsu bat egin du artxiboaren egoera hobetzeko. Beste gauza batzuen artean gela bat egokitu da lehen banatuta zegoen artxiboa elkartzeko toki nahikoa eskainiz eta artxibo sistema mantentzeko lanak ere egin dira. Lan horien artean artxiboa ordenatzea eta eguneratzea dago eta horri esker, txukuntze lanen bitartean aurkitu dugu independentzia gerra garaikoa den dokumentu hau (sig. 703-02).

XIX. mende hasieran Frantziako Napoleonek eta Espainiako Fernando VIIak bat egin zuten Portugal inbaditzeko Erresuma Batuaren aurka egin nahian. Espainia eta Erresuma Batuaren arteko arazoak ontzigintzaren inguruan eta Portugalekin zituen arazoak aspaldikoak ziren. Espainiak, helburu hori lortzeko Frantziari baimena eman zion lurraldea zeharkatzeko Portugal bidean. Frantziarrek ordea, egoera aprobetxatu eta herri estrategikoetan kanpamenduak ezarri zituzten, ezkutuko nahia erregea kendu eta Napoleonen anaia agintari jartzea baitzen. Garai honetan eman ziren Baionako abdikazioak eta Goya pintorearen fusilamenduen margolan famatuak ere, garai honetako gatazkak irudikatzen ditu. Horrela ba, independentzia gerra bezala ezagutzen dena hasi zen.

Gerra guztietan gertatzen den bezala, galtzaile nagusiak zibilak edo herritarrak izan ziren. Bai tropa frantsesak eta baita beranduago askatasuna ekartzera etorri ziren ingelesak ere, lurraldearen arpilatze, lapurreta eta errausketari ekin zioten. Mende aldaketa garaia gainera momentu latza izan zen goseteak eta uzta txarrak modu jarraian eman baitziren. Biztanleria beraz, oso ahulduta zegoen gerra iritsi zenerako. Hala eta guztiz ere, armada erasotzaileek presio handia egin zuten biztanleriarengan nekazal ekoizpenaren lapurretekin, lanerako erabiltzen ziren animaliak soldaduen janari edo gurdi-abere bihurtuz…

Testuinguru honetan kokatzen da Adunako testu hau, izan ere, egoera larri horrek Adunari ere eragin izanaren lekuko dugu. Donostiako Jose Maria de Soroa y Soroak eta Gipuzkoako Probintziako idazkari zen Manuel Joaquin Uzcandak sinatzen duten gutun bat da eta bertan ondorengoa irakurri daiteke: “Para pagar la paga y otros articulos que está suministrando a las tropas francesas; se servirá valerse de la primicia y demas fondos que haya en la fabrica de la iglesia”. Ez zen beraz, inor libratu gerra hau ordaintzeaz.

Gerra honi amaiera 1814 urtean eman zitzaion, baina ondorengo egoera ez zen egonkortasun garai bat izango. Espainiako gizartea guztiz bananduta gelditu zen eta urte batzuk beranduago emango ziren gerra karlistak gertatzeko hazia erein zen.

Amaia Mendizabal

Nahiz eta hilabete pare bat pasa diren Adunako jaiak ospatu zirenetik, gai hau aitzaki hartu dugu urriko hileko berria prestatzeko. Artxiboa miatzen ibili gara eta herriko jaiei buruzko dokumentu desberdin eta interesgarriak topatu ditugu. Horietako bat 1667 urtean idatzia izan zen (sig. 699-05) eta udalbatzako sesio edo akta baten zati bat da. Ez da dokumentu osoa gorde, orri pare bat baizik, baina bertan urte horretako herriko jaiei buruzko erabakiak hartu zirela irakurri dezakegu. Oraingoan ere, apirileko berrian gertatu zitzaigun gauza bera gertatzen da, fotokopia baten aurrean gaudela, alegia. Orduan esan genuen bezala, Adunako dokumentu historiko gehienak ez dira Udal Artxiboan gordetzen, baizik eta Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoan egongo dira. Hori dela eta, Adunan dokumentu horien fotokopiak ditugu, gaurko hau kasu.

Esaten genuenaren harira, dokumentu hau 1667 urteko apirilaren 11an idatzi zen eta bertan urte horretako festetako gastuei buruz hitz egiten dute, festetako elementu garrantzitsuenetariko biren inguruko akordioak hartzen dira. Lehenengo aipamena festa eta ospakizun guztietako protagonistari emango zaio, musikari esate baterako, “al musico tamborin”. Honi zilarrezko 50 erreal ordainduko zitzaizkion jaiek irauten zuten egun guztiengatik. Hara ere, badirudi berarekin bazkariak eta bestelakoak ere egiten zirela eta honen inguruan, argi eta garbi zehazten da horietatik suertatutako gastuak Udalak ez zituela bere gain hartuko, baizik eta zinpekoak eta erregidoreek euren kabuz ordaindu beharko zituztela. Gaur egungo politikariek eragiten dituzten berriak kontutan hartuta, galdera bat datorkigu burura lerro hauek irakurtzerakoan, beteko al zuten Adunako agintariek udalbatzan adostutakoa XVII. mendean?

Testuko bigarren aipamena zezenen ingurukoa izango da, izan ere, garai hartan festetako elementu garrantzitsua izango ziren zezenak. Badirudi, herriko errota enkantean zuen pertsona arduratuko zela festetarako bi zezen eramateaz “para correr por las fiestas” dio testuak. Doan eraman beharko zituen gainera, ez baitzitzaion inolaz ere ordainduko. Horietaz gain, beste bi zezen egongo ziren, zinpeko eta erregidoreen ardura izango zirenak, hau da, Udalaren ardura izango zirenak, eta hauek bai, ordaindu egingo ziren “que por cada toro se le de por quenta del dicho lugar y sus propios y rentas dos ducados de vellon y no mas”.

Mende bat beranduago, ohiturak eta jarduerak antzerakoak izaten jarraitzen dutela ikus dezakegu. Oraingoan, XVIII. mendeko urte desberdinetako kontuak ditugu aurrean, hau ere Donostian gordetzen den dokumentu original baten fotokopia (sig. 697-03). Guri interesatzen zaigun zatia 1762 urtekoa da eta bertan aipatzen dira urte horretako festetarako egin ziren hiru ordainketa: zezenak berriro agertzen dira, Hernaniko Esteban de Goicoecheak eramango zuen bat eta Juan Bautista de Zubiza errementariak hagak egingo zituen, 8 erreal ordainduko zitzaizkiolarik. Hirugarren aipamena musikarena izango da. Urte horretan ere danbor-jole bat joango zen, baino ez zen bakarrik egongo, orain berarekin batera Pedro de Sorreguieta juglarea ere joango zen eta biei 170 erreal ordainduko zitzaizkien.

Gauza asko aldatu dira beraz, herriko festetan azkeneko 3 mendeetan. Festak eta ohiturak bizirik dauden gauza bat direla esan daiteke, eta horiek, gizartearekin batera eboluzionatu eta aldatu egiten dira, batzuetan desagertu ere bai. 2018 urteko jaietan zezenik jadanik ez dago, orain beste jarduera batzuk antolatzen dira: bazkari herrikoi desberdinak, sagardo dastaketak,… noski, janaria eta edaria ezin dira falta. Aldatu ez den gauzetariko bat musika da, nahiz eta gaur mota desberdineko musika entzun daitekeen herrian, argi gelditzen da honen presentzia herriko festetan beti izan dela garrantzizkoa. Esan genezake musika herriko festetako protagonista bat dela, hori bai, bigarren mailakoa izango da, Adunako festetako protagonista nagusiak beti izango baitira bertako herritarrak.

Amaia Mendizabal

Irudia: Adunako herritarrak festetan herriko plazan dantzan, 1940 hamarkada (sig. 459-01). Adunako udal artxiboko irudia

Udal Artxiboetan gordetzen ditugun dokumentuen artean kontu liburuak aurkitzen dira. Gaur egun osatzen diren liburuak, handiak, pisutsuak eta zehaztasun handikoak dira, normalean kutxa asko betetzen dituztelarik artxiboetan. Mota honetako liburuek ordea, ez dute beti formatu berdina eduki, XX. mende hasieran adibidez, orri batzuek osatzen zituzten txostenak ziren eta gaur, hauetako liburuxka bati buruz hitz egingo dugu.

Espediente honetan 1902 urteko kontuak ikus daitezke (sig. 704-30), kontribuzio probintziala ordaindu zutenak, zordunen zerrenda, herri lurren gaineko balioa, Udalak egindako ordainketak,… Informazio guzti hori dokumentu honetan egongo da jasota, baino honetaz gain, bazeuden ogasuneko beste liburu batzuk ere. Urte honi buruzko ohiko udal aurrekontua (sig. 0011-08), ordainketa eta sarreren liburua (sig. 0011-09), aurrekontuaren kitapena edo likidazioa (sig. 0011-10) eta ezohiko udal aurrekontua (sig. 0011-11) ere Artxiboan aurkitu daitezke. Antza denez, urte horretan sukar tifoideen izurrite bat eman zen Adunan eta ustekabeko izurrite honek eragindako gastuei aurre egiteko, aparteko aurrekontu bat prestatu behar izan zen.

Aurrean dugun dokumentuari dagokionean, bi zati dituela esan daiteke, lehenengo orrialdeetan 1901 eta 1902 urteetan jasotako ordainagirien ordainketak ikusi ahal izango ditugu eta bigarren zatian, nekazal kontribuzio probintzialaren inguruko zerrendak ikusiko ditugu.

Lehenengo zati horretan ikus daitekeen lehenengo kargua edo ordainketa, 1901 urteko maiatzaren 18an egin zen eta herriko irakasleari zegokion. Honek 112 pezeta eta 50 zentimo jasoko zituen hiruhileko bakoitzean. Kopuru berdina jasoko zuen baita ere, udaleko idazkariak, aurrekoak bezala, hiruhileko bakoitzean. Beste pertsonai batzuek jasotzen zuten kopurua ere adierazten da, horrela, alondegiko langileari 40 pezeta dagozkio eta apaizari 30. Azken honi meza desberdinak emateagatik ordainduko zitzaion, 1901eko abuztuaren 15ean adibidez, 25 pezeta jasoko zituen “al párroco por el sermón del dia de la Asuncion de Nuestra Señora” eta 1902ko maiatzaren 18an “Descargo a Dn. Jose Ignacio Oyarzabal la cantidad de treinta pesetas por los sermones de Lazaro y Jueves Santo”. Herriko medikuari ordaindutakoa ere islatzen du testuak, honi 125 pezeta emango zitzaizkion, ez dakigu ordea, ze eperi dagokion kantitate hori.

Dokumentuaren bigarren zatian, herri lurrak erabiltzeagatik ordaindu beharrekoa jakinarazten da. Bertan, zehatz-mehatz esaten da bizilagun bakoitzak erabiltzen duen herri lur kopurua, bakoitzak zenbait ordaindu behar duen, eta zordunak baleude, nortzuk diren eta zenbait zor duten. Hauekin batera, beste zerrenda bat ikus daiteke, zeinetan gariaren inguruko datuak agertzen diren.

Dokumentu honek zergadunen izenak edo etxeen izenak eskaintzen dizkigu, baina tamalez, ez du aipatzen zeintzuk diren bakoitzak ustiatzen dituen lurrak. Informazio hau edukitzea baliotsua izango litzateke lur horien banaketa nola egin zen jakin ahal izateko. Hamarkada batzuk beranduago arte itxaron beharko dugu datu hori ezagutzeko, orduko kontabilitate liburuetan pertsona, familia eta etxe bakoitzeko informazio asko jasotzen baita. Liburu horiek, hemen aurkeztutakoak ez bezala, ehunka orriz osatuta egongo dira eta beste batzuekin batera, toki asko beteko dute artxiboetako apaletan.

Amaia Mendizabal

Ikerketa lan bat abian jarri nahi dugunean informazio iturri desberdinak erabil daitezke datuak jasotzeko, beste batzuen artean, idatzizko dokumentuak aurkitzen direlarik. Era berean, hauen artean ere mota desberdinetako datuak ematen dizkiguten testuak daude eta gure ikerketaren helburuaren arabera batzuk edo besteak hartuko ditugu aintzat. Gure lanaren xedea familiaren historia edo zuhaitz genealogikoa denean, aiton-sementza testuak edo erroldak erabiliko ditugu; baserri edo etxe baten historia jakin nahi dugunean obra proiektuetara, eraikuntza erroldetara edo protokoloetara, hau da, eskrituretara joko dugu; lurralde bati buruzko ikerketa egiten ari garenean, gaur aztertuko dugun dokumentua bezalakoak oso erabilgarriak izan daitezke herriari buruzko datu objektiboak agertzen baitira.

1879 urteko urriaren 14an, Gipuzkoako Gobernadore Zibilak zirkular bat bidali zien probintziako herrietako alkateei galdeketa bat eginez, gai desberdinei buruzko datuak jaso nahian (sig. 704-11). 23 galdera dira guztira eta Udal zerbitzuei buruz, erlijioari buruz eta herriko ekonomiari buruzko gaiak jorratzeko eskatzen dute. Zerbitzuen inguruan, hilerriaren egoera zein den jakin nahi dute alde batetik, eta ea hilerri zibila dagoen galdetzen dute, horretaz gain, mediku zerbitzuari buruz, ostalaritzaren kudeaketari buruz, suteen aurkako zerbitzurik dagoen ala ez, eskola erlijiosoak edo-eta partikularrak dauden, aurrera eramandako obra publikoei buruz eta hauteskundeei buruz galdetzen dute. Azken honen inguruan, azkenekoz ospatu ziren hauteskundeetan parte hartu zuten hautesleen zerrenda eskatzen dute eta baita ere, udal zinegotzien zerrenda, zehazki, horien artean nork dakien idazten edo-eta irakurtzen eta nork ez da jakin nahi dutena. Erlijioari dagozkien galderen artean, aipatutako hilerriaren eta eskolen galderarekin batera, zenbat eliza dauden eta horien egoerari buruzko informazioa bidaltzeko eskatzen dute. Azkenik, herriko ekonomiari dagokionean, ea Udalak diru mailegurik kontratatuta duen eta baiezkoa bada, zenbatekoa eta zertarako den jakin nahi dute; bestalde, feria edo merkatua ospatzen den galdetzen dute, noiz, non eta ekonomikoki zenbateko garrantzia duen azaldu beharko du alkateak; herri ustiapenerako bideratuta dauden ondasunen zabalera eta garrantzia ere bai; abeltzaintzako animalia kopurua eta zertarako erabiltzen den bakoitza; eta urteko zenbat sagar jasotzen diren ere galdetzen dute inkesta honetan. Ez dira ez, edonolako gaiak hemen jasotzen direnak. Gobernadoreak hilabeteko epea ematen die alkateei erantzuteko eta Adunak 1879ko azaroaren 11an bidaltzen ditu bere erantzunak, sakonki erantzun duela dio gainera, agindu zaiona egoki betez.

Udalak emandako erantzunei esker XIX. mende amaierako Aduna irudikatu dezakegu. Alkatearen arabera Udalak ez du diru mailegurik eskatu, bertan ez da feria edo merkaturik ospatzen eta dirudienez, urte horretan ez zen sagar ekoizpenik egon. Abereak eta herri ustiapenerako lurrak ordea, bazeuden. Abereei buruz datu zehatzak eskaintzen ditu: ez zegoen zaldi edo mandorik, baina 20 asto, 150 behi, 180 ardi, 10 ahuntz eta 80 txerri zeuzkaten erregistratuta, batzuk gizentzeko zirelarik (mota honetako animali bakoitzaren balioa 150 pezetakoa izango zen) eta beste batzuk ugalketa eta lanerako erabiliko ziren (160 pezetako balio zuen helburu hauetara bideratutako animalia bakoitzak). Herri lurren inguruan zera dio alkateak “aunque de mucha importancia para el pueblo y su vecindario son de poco valor”, 155 hektarea ziren, 22.538 pezetako balioarekin eta otadiz, larreez eta hariztiez egongo ziren osatuta gehienbat. Erlijioari buruzko galderei erantzuna ematean, hilerri bakarra dagoela esaten du, pertsona katolikoentzat bakarrik, gainontzeko pertsonentzat ez da egongo eta ez da egongo ere elkarte katolikorik. Hori bai, Nuestra Señora de la Asunción parrokiarekin batera, San Andres ermita aipatzen da. Ermita honen inguruan ez dugu aipamen gehiago aurkitu eta harritzen digu Santa Kruz ermitaren aipamenik ez egotea galdeketako puntu honetan. Azkenik, Udal zerbitzuekin erlazionatuta, hezkuntzari dagokionean eskola publiko bat bakarrik dagoela dio alkateak, hau da, ez da egongo eskola katolikorik ez eta pribaturik. Horretaz gain, suteen aurkako zerbitzurik ere ez du Udalak eta mediku zerbitzua Villabonako herriarekin lotuta egongo da (gai honi buruz sakonago hitz egingo dugu beste berri batean). Ostalaritza zerbitzua bazegoen, herrigunean bertan egongo zen kokatua, izan ere, baserriak herriko plazatik urruti zeuden. Azkenik, 1879ko maiatzean ospatu ziren hauteskundeetako hautesle erroldan 60 pertsona zeuden zerrendatuta baina antza denez, 7k bakarrik hartu zuten parte: “El número de electores que aparece en la lista para las elecciones municipales es de sesenta habiendo tomado parte en las celebradas el mes de Mayo siete electores”, parte hartze eskasa beraz; beste aldetik, zinegotziei buruz, pertsona batek izan ezik beste guztiek zekiten bai idazten bai irakurtzen.

Balio informatibo handikoak izango dira beraz, mota honetako galdeketak. Jatorrizko garaian kontrol moduan eta estatistikak egiteko erabiliak izango ziren arren, gaur egun balio hori galdu eta garai hartako Aduna marrazteko puntadak eskaintzen dizkigute.

Amaia Mendizabal

Gaurkoan XX. mende hasierako egun batean, iluntzean, gertaturiko gertaera baten berri eman nahi dugu. Adunako Udal Artxiboan egun horretako gertaerari buruz hiru herritarrek egindako aitorpena eta alkateak horren inguruan egindako ikerketaren erantzuna dago gordeta (sig. 703-35).

Egun hartan, arratsaldea Arretegi baserrian lanean pasa ondoren Isidro Zabala, Miguel Anton Eizmendi eta bere semea zen Bautista Eizmendi etxerantz zihoazela, egun horietako zurrumurrua bihurtuko zenaren lekuko izan ziren. Gaueko zortziak eta erdi zirenean, baserria utzi eta Santa Cruz ingurura iritsi zirenean eztanda bat entzun zuten. Sagardiaren beste puntatik zetorrela eztanda zioten hirurek, oso ziur zeuden gainera. Eztanda hori arma batekin egindako tiro bat izan zela dirudi, ez dakite ordea, zer motakoa zen erabilitako arma hori. Eskopeta batena ez dela badakite, hori bai. Eskopetarekin ohituta zeudela dirudi, hirurek esaten baitute euren aitorpenetan entzun zuten soinua ez zela eskopeta batena. Leherketaren ostean hiru lagunak irudikatu ditzakegu ilunpetan zer egin eztabaidatzen. Orduan, Isidro eta Bautista Arretegi baserrira joan ziren berriro zein ordu zen jakiteko, ondoren jarriko zuten salaketarako informazio gehiena eduki ahal izateko. Bitartean, Miguel Anton bakarrik gelditu zen Santa Cruz Aldean besteen zain ordu erdiz. Bueltatu zirenean zuzen-zuzen joan ziren alkatearen etxera gertatutakoa kontatzera. Orain arte azaldutakoa gertaerak dira, baina hemendik aurrera pertsona hauek euren susmoak adierazten dituzte. Hirurek kontatzen dute istorio berdina eta tiroaren arduradun bezala pertsona berdina salatzen dute. Deklaratzaileen arabera, tiroa Etxeberri baserritik zetorren, are gehiago, arduradunari izena eta abizena jarri zioten. Egun horretako arratsaldean baserri horretan bizi zen Silverio Larrañagak hitz batzuk eduki omen zituen Miguel Antonen alaba nagusia eta Bautistaren arreba zen Bernarda Ignacia Eizmendirekin eta hori aitzaki, hirurek esaten dute bera izan zela tiro egin zuena.

Ez dago argi ordea gertatu zena eta ikerketan parte hartzen dutenek ere, horrela ulertzen dute, izan ere, 12 egun beranduago, Adunako alkate zen Ramon Zabalak Andoaingo Mikeleteen Komandantearekin batera gertakizuna ezin dela argitu izapidetzen du eta espedientea ixteko agindua ematen du.

Ez dugu inoiz jakingo zehazki zer gertatu zen gau hartan, baina antzeman daiteke Eizmenditarrek arazoak zituztela Larrañagarekin. Aita-semeen aitorpenek zuzenean eta gogorki salatzen dute Larrañaga jauna, gainera, Bautistak esaten duenaren arabera, salaketa horretarako bazeuden beste arrazoi batzuk ere, guretzako ezezagunak direnak, ondorengoa dio deklaratzaileak: “que sospecha fueran los autores del mismo [tiroaren egileak] los del Caserio Echeverri, puesto que por la tarde uno de ellos llamado Silverio Larrañaga, tuvo unas palabras con una hermana del declarante llamada Bernarda Ignacia Eizmendi y tambien por resentimientos anteriores”. Zer esan nahi duen arazo zahar horiekin ez dakigu, agian Bernarda eta Silverioren artean zerbait zegoen? Edo Bautistak berak eduki zuen liskarren bat berarekin? Auskalo. Esaldi horrek adierazten digu hauen deklarazioak subjektiboak izan direla. Isidrorena ordea, zalantzakorragoa da. Honek ere Larrañaga salatzen duen arren, eztanda deskribatzerakoan “oyó la detonación sin divisar el fogonazo” esaten du (zalantzan jartzen du tiro bat izan zela?), gainera, Etxeberrin bizi zirenen laguna da “sospecha de los habitantes del Caserio Echeverri que estos tirarían a sus compañeros Miguel Anton y Bautista, no al declarante que dice ser amigo de los de Echeverri”. Eta bukatzeko, Bernarda eta Silveriok elkarbanatutako hitzei buruz “no puede manifestar lo que entre ellos medió”. Beraz, bai, pertsona berdina salatzen du baino ez hain zorrozki.

Gaur erakusten dugun aitorpen espediente hau bezalakoak ere aurki ditzakegu Adunako Udal Artxiboan. Blog honetan argitaratzen ditugun berrien bitartez Artxiboak gordetzen dituen dokumentu desberdinak plazaratu nahi ditugu. Artxibo batean mota eta gai desberdin eta ugari jorratzen dituzten espedienteak aurki daitezke, herriari buruzko datu ekonomikoak, mugaketak, pertsonen arteko liskarrak edota hemen aurkezten dugun bitxikeria bezalakoak ere kontsulta daitezke.

Amaia Mendizabal

XVIII. mende hasieran bazeuden herri txiki batzuk beste haundiago batzuen jurisdikziopean zeudenak, hau da, beste herri handiago batzuen menpean zeudenak. Behe Erdi Aro amaierako egoera ezegonkorraren ondorioz (gogoratu behar dugu garai honetakoak direla bandoen gerrak), herri txikiek handiagoen babesa bilatu zuten eta hitzarmenen bidez hainbat alorretan, horien menpe geratu ziren. 1700 urte inguruan ordea, egoera asko aldatu zen eta txikiek ez zuten babes horren beharrik, autonomoagoak izateko gai ziren eta autonomia hori bilatzeko saiakerak egiten hasi ziren. XVIII. mendeko herri nagusi horietako batzuen artean Donostia, Hondarribia eta Tolosa aurkitzen ziren, Aduna azken honen eskumenean egon zelarik XV. mendearen bigarren erdialdera arte. Momentu horretan, Tolosatik irten eta urte batzuen ondoren Donostiako jurisdikzioan sartu zen.

Beste herri baten eskumenean egotearen ondorioetako bat, udalerriaren administrazioko eremu desberdinen kontrola herri nagusiaren menpe egotea izango da, hau da, Adunaren kasuan Donostiaren esku geratuko dira fiskalizazioa eta justizia adibidez. Gaurko berrian, bigarren arlo hori da interesatzen zaiguna, justiziarena. Izan ere, badirudi Adunan justizia banatzeko arazoak edukitzen ari zirela eta hortarako ahalmen gehiago edukitzeko baimena eskatzen diote Donostiari. Garai honetan epaile lanak erregearen ordezkari batek betetzen zituen, Gipuzkoan normalean, korregidorearekin batera, alkateak. Herri desberdinek eskatu zioten justizia banatzeko baimena euren buru zen herriari, eta askok lortu egin zuten. Honen adibide dira Tolosaren menpe zeuden 9 herri: Gaztelu, Leaburu, Ernialde, Irura, Berrobi, Belautza, Orexa, Ibarra eta Lizartza. Hauek 1669 urtean lortu zuten baimena, preso zituzten kriminalekin arazoak zituztela argudiatu ondoren. Adunak ere herri horien pausoak jarraitu nahiko ditu eta 1739-01-15ean bere eskaera plazaratzen du.

Udal Artxiboan honen inguruko bi dokumentu gordetzen ditugu. Lehenengoa baimen eskaera eta baimena bera beste kontu batzuekin batera biltzen dituen liburu original bat izango da (sig. 75-05). Sorta honetan baimenaren dokumentua originalaren kopia bat dela aipatzen da, baino erregearen eskribaua den Juan Bautista de Larburuk idatzitako eta sinatutako dokumentu hau balekoa izango da. Bigarren dokumentua ordea (sig. 700-02) fotokopia bat izango da, hau ere (aurreko beste berri batean aipatu bezala) Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoan gordetzen den dokumentu baten kopia. Esan daiteke kopia baten fotokopia dela, aurreko sortaren kopia bat baita, hori bai, ez da osatua egongo hau 1780 urtean amaietzen baita. Kopia honen arduraduna Joseph Joaquin de Martirena izango da, baina zoritxarrez, noizkoa den ezin dugu jakin.

Adunak beraz, justizia emateko baimena eskatzen dio Donostiari 1739-01-15ean. Helburua ez da izango alkate edo epaileak botere edo ahalmen gehiago edukitzea, baizik eta herritarrengandik errespetu gehiago edukitzea. Justiziaren ikur bezala, bai garai honetan eta baita egun ere, erret-makila erabiltzen zen, hortaz, Adunak eskatuko duena erret-makila erakusteko baimena izango da, horrela jakinaraziko die herritarrei erregearen ordezkari bat dagoela bertan. Bere eskaeran aipatuko du Tolosako eskumeneko diren 9 herriek baimen hori badutela eta Adunak beraien antzera egin nahi duela, baldintza berdinekin. Gai honi buruz eztabaidatzeko, Donostian kontzejua bilduko da, ohitura den bezala kanpaiak jo bitartean, eta Tolosara ordezkari bat bidaltzea adosten dute, hango esperientzia nolakoa den ezagutzeko. Handik bueltan berriro bilduko dira eta baimena ematea erabakiko dute, baldintza nagusi batekin “hallandose qualquiera de sus señores alcaldes de V.I. [Donostiako alkateak] en dicho lugar no puedan ni deuan levantar durante su asistenzia la dicha vara”. Hori bai, irizpen hau behin betiko onartu aurretik, herritar berezi eta zehatz batzuekin bilera bat egingo da gaia azaltzeko, beste batzuen artean, San Millango markesa edo Joseph de Lazcao aurkitzen direlarik. Azkenean erabakia onesten da “conceder al dicho lugar de Aduna la grazia y lizenzia que pide”.

Aipatutako lehenengo sortak informazio asko eskaintzen digu. Lehenengo orriek irizpenari eta baimenari buruz hitz egiten dute. Ondorengo bi orrietan izapide bat idazten da zeinetan dokumentua Udalaren artxiboan gorde behar dela adierazten den “para el gouierno deuido se archive en el archivo de este dicho lugar”. Badakigu agindu hori bete zutela, Artxiboan mantendu baita gaur egun arte eta hor egoten jarraituko du etorkizunean ere. Sortaren hirugarren zatian, Tolosako esperientziari buruzko testu bat dago, bertan jasotzen da 9 herrien eskaera eta Tolosak emandako baimena. Azkenik, liburuaren azken orrietan, Adunak 1847 urtera arte eduki dituen epaile guztien zinak datoz. Alkatea urtero aukeratzen zen pertsona bat zen eta epaile ere bazenez, kargua hartzerakoan zin egin behar zuen. Zin-hartze guzti horiek sorta honetan jasoak daude, azkena 1847-01-15ekoa delarik. Jasotako azken alkatea Juan Miguel de Soroa izan zen “prestó sobre la cruz de la Real vara en manos del Sr. Alcalde [Donostiakoa] el juramento de desempeñar su cargo bien y lealmente”.