luGORRI

Artxiboetan
lan egitean, gehienetan,dokumentuen edukiari erreparatzen diegu;
gutxitan berriz dokumentuaren egiturari edo ezaugarri fisikoei. Baina
begiek ez dute letra artean dantza egiten bakarrik, irudiak ere gogoko
izan ohi dituzte eta oraingoan Getariako Alkatetza zigiluetan egin dute
geldialdia.

1849ko
urriaren 7ko udal akta batean irakur daiteke nola, garai hartan,
Getariako Udalak ez zuen inolako zigilurik. Probintziaren agindu bati
jarraituz, zigilua egiteko beharra ikusi eta horrela erabakitzen da:

“…Careciendo
esta corporación del sello en cuestión, acordó que inmediatamente se
mande construir uno con las armas de la Villa…”

Aipamen
honen aitzakian, artxiboko paperak astintzen ibili gara zigiluen bila.
Egindako bilaketan 6 zigilu desberdin aurkitu ditugu 1873tik 2015era.
Modu batera edo bestera, denak dute Getariako sinboloa den balearen
irudia. Zigilu desberdinak begiratzen baditugu, ordea,momentuko modari
jarraituz edo, estetikoki nola aldatu diren ikus daiteke. Gainera, urte
batzuetan zigilu desberdinak batera existitu zirela ikusi dugu.

1873.
urteko dokumentu batean aurkitu dugu lehen zigilua, zaharrena hau dela
esan daiteke (1. zenbakia). Bertan, balea edo balearen errepresentazioa
izan nahi duen animalia bat agertzen da gaztelu edo dorre baten azpian.
Inguruan “Alcaldía de Guetaria” testua irakurri daiteke. Modu honetan,
Getarian bale arrantzak izan zuen garrantzia islatzen da gotortutako
hiribildu bat izan zela adierazten den bitartean. Zigilu hau da
guztietan berezi eta desberdinena. Aurrerantzean ez zaio hiribildu
gotortuari erreferentziarik egingo eta zigilu desberdinetako
protagonista nagusi eta bakarra balea izango da. Zigilu honekin batera
bada beste bat (2. zenbakia). Lehen aldiz 1886. urtean agertzen da eta
bestearekin alderatzen badugu, desberdintasun nabariak ikus daitezke.
1873ko zigiluan gaztelua eta balea genituen protagonista; oraingoan
berriz balea izango da protagonista bakarra, “Alcaldía de la Villa de
Guetaria” testua lagun duela. Aurrerantzean agertuko diren zigilu
berrien aitzindaria da, gailenduko den sinboloaren sustatzailea: bale
handi bat, itsasoaren gainean arpoia bizkarrean duela.

XIX.
mendearen bukaeran beste zigilu berri bat egin zen (3. zenbakia), guk
1897an aurkitu dugu lehen aldiz. Arpoia bizkarrean sartua duen balea
agertzen da buztan aldeko ikuspuntu batetik begiratuta eta “Alcaldía de
la N. y L. Villa de Guetaria” testuaz inguratuta. Zigilu honek, aurreko
bi zigiluak ordezkatu zituen. Denbora gutxi iraun zuen ordea. Izan ere,
XX. mendearen hasieran beste aldaketa bat egin zen (4. zenbakia). 1909an
topa dugu lehen aldiz eta mende erdiraldera arte erabili zen. Zigilu
berri honetan itsas munstro moduan irudikatutako hortz zorrotzak dituen
bale bat agertzen da “Alcaldía de la N. L. e Invicta Villa de Guetaria”
testuaz inguratuta. Ziligu honek bigarren fase bat izan zuela ere ikusi
dugu (5. zenbakia), balearen munstro itxura mantenduz baina irudia apur
bat sinplifikatuz. Honen ondorengo zigilua (6.zenbakia) gaur egun
erabiltzen den zigiluaren (7. zenbakia) aurrekaria dela esan daiteke.
XX. mendearen erdialdera hasi zen erabiltzen eta bertan ikus dezakegun
irudia aurrekoak baino sinpleagoa eta estilizatuagoa da. Balea itsas
olatu garbi batzuen gainean agertzen da, arpoia bizkarrean duela eta
“Ayuntamiento de la N.L. e Invicta Villa de Guetaria-Alcalde” testuaz
inguratuta.

Oihana Artetxe

Aurtengo maiatza hauteskunde hilabetea
da. Udala osatuko duen gobernua eta Batzar Nagusietako eserlekuak nola banatuko
diren aukeratzeko zita dugu bertan.

Hauteskundeak aitzaki, Zumaian Udal antolaketari buruzko lehen
datuen bila ibili gara. Noizkoak dira Udal gonernuaren inguruko lehen
aipamenak? Eta zer da dokumentu hauek erakusten dutena?

Zumaiaren kasuan zortea izan dugu. Funts
dokumental garrantzitsua gordetzen du eta, beste udal artxiboekin alderatzen
badugu, antzinako dokumentuak aurki ditzakegu. Hau horrela, Udal antolaketari
eta gobernuari buruz zuzenean jakinarazten duen dokumentu zaharrena 1569ko
Errejimendurako hauteskundeak jasotzen dituen dokumentua da. Hala ere, gai
honen inguruko dokumentu mamitsuena 1584. urtekoa da. Dokumentu luze honetan
garai hartako Udal Ordenantzak jasotzen
dira 73 artikuluetan banatuta.

Ordenantza edo arau sorta hau,
Probintziako Korrejidorearen aginduz osatu zen. “Porque la buena Governación de las Repúblicas, consiste lo principal,
en que los oficiales e Juezes que los han de Regir, e Governar sean personas de
buena conciencia, y celosos dela honra, y servicio de Dios nuestro Señor, y de
su Rey, y de mantener en paz, y justicia su República…”. 1584ko maiatzaren
21eko udalbatzar irekian izendatu ziren araudi hau lantzeko aukeratuak.
Francisco Bouquer de Barton Alkatea eta Domingo Iceta Sindikoaz gain, Francisco
de Elorriaga, Juan García de Villafranca, Francisco de Narruondo, Pedro de
Arteaga, Sebastian de Duana eta Martín de Aranza izendatu zituzten diputatu.
Ordenantzak osatzeko bilera Francisco de la Torreren oinordekoen etxean egin
zen 1584ko maiatzaren 23an eta ekainaren 10eko udalbatza irekian onartu ziren.

Zumaiako ordenantzak jasotzen dituen
1584ko dokumentuak Udal karguen eta hiribilduaren funtzionamenduaren inguruko
informazio ugari eskaintzen du, baina oraingoan Udalaren antolakuntzari buruz
arituko gara. Ordenantza hauek, aurretik zegoen gobernatzeko modua berrikusi
eta idatzita uztea zuten helburu. Horren erakusle dira 1569-1576 bitartean
ospatu ziren Errejimendurako hauteskundeak.
Hauteskunde hauek jasotzen dituzten dokumentuak eta 1584ko ordenantzen
dokumentua alderatzen baditugu, ordea, Udal karguetan eta hauek hautatzeko moduan
zenbait aldaketa agerian geratzen dira. Guk gaurkoan bi nabarmenduko ditugu.

Lehenengo aldaketa Errejimendua osatzen
duten karguetan dago. 1584 aurretik Alkateak, Alkateordeak, Sindikoak eta
Prebosteak osatzen zuten. Ordenantzen ostean, oinarrian, Alkateak,
Alkateordeak, Errejidoreak, Prebosteak eta Prebosteordeak osatuko dute.
Hauteskunde egunean ere, bost diputatu aukeratzen ziren, elizan benefiziodun
karguren bat hutsik geratuz gero hura betetzeko. Aurrerago, Errejidoreorde
kargua azalduko da eta Oikiako eta Seazeko (Aizarnazabalgo) Hamabi Nagusia eta
Hamabi Txikia, ere izendatuko dira. Hauetaz gain, udal eskribaua eta diruzaina
ere izendatzen ziren.

Bigarren aldaketa Udal karguen
hauteskunde egunean dago. 1584ko ordenantzen aurretik, ekainaren 24ko meza
nagusiaren ondoren ospatzen ziren urtero. Ordenantzak osatu eta gero abenduaren
27ko meza nagusiaren ondoren ospatzen hasi ziren. Bi egunak San Juan egunak
izaki. Eguna aldatu arren, tokiak berdina izaten jarraitu zuen, “el lugar acostumbrado, del cementerio,
debaxo y dentro del atrio dela puerta mayor dela yglesia de Señor San Pedro”.
Baita modua ere… Lehenik udalbatzarrean zeuden auzo guztietatik 6 pertsona
hautatzen ziren: “Nombrando, primeramente
seis personas electores de entre los dichos vecinos, y que estos sean quienes
tengan en la Villa a lo menos una casa suia o de su muger, y las demás
circunstancias de ser admitidos en las Elecciones con los hijosdalgo de esta
Villa. E metiendo en un cántaro, o sombrero, los nombres de todos los tales que
al tiempo dela Elección se hallaren presentes; y que los seis primeros
charteles, y nombres que salieren, sean los electores, teniendo orden en que
como salga el primero para Elector, el Alcalde que está presente, le llame y
reciba juramento de si ha rogado, sobornado, e inducido por alguna persona,
para que nombre, o le dé la suerte si le cayere de ser Elector…” Ondoren,
hautatutako 6 pertsona hauek, udal kargu desberdinak osatzeko zerrendatik
egokiena iritzi zuten izena txartel batean idatzi eta “metidos los seis charteles cada Elector el suio se rebuelban mui bien;
y que un muchacho saque uno de ellos…” Horrela, banan-banan, Udal kargu
bakoitza betetzen joaten ziren.

Errejimenduko hauteskundetara aurkeztu
ahal izateko ondasun kopuru jakin bat izan behar zen, hiribilduaren kontrako
edo kalterako erabakiren bat hartuz gero ondasun horiekin erantzun ahal
izateko. Aipaturiko ordenantzetan honako eskakizunak jasotzen ziren: gutxienez
lau miliareko ondasunak izatea, Zumaian jaioa edo Zumaiako auzo izatea,
kaparetasuna probatua izatea, irakurtzen eta idazten jakitea, aurreko bi
urtetan Alkate edo Errejidore kargua bete ez izana eta zegozkion zergak
ordainduta izatea. Imagina dezakegun
bezela, baldintza guzti hauek bete behar izateak asko murrizten zuen Udal karguetan
aritzeko aukera zuten auzoen kopurua. Honek, pertsona berdinek kargu
desberdinak behin eta berriz betetzea ekarri zuen.

Oihana Artetxe

Zegamak orain 400 urte lortu zuen independentzia. Hori dela eta, Zegamako udalak erakusketa bat antolatu du. Argazkiak, grabaduak, mapak, taulak eta idatziak prozesu hori ulertzeko lagungarriak ditugu, orain laburbildurik aurkezten duguna.

Lorpen hau baino lehenago, beste maila juridiko bat izan zuen eta beste Udal erakunde baten gobernuaren menpe egon zen.

Zegamaren independentziaren sustraiak bilatzeko Erdi Aro betera egin behar da atzera. 1320an agertzen da Zegama lehen aldiz dokumentu batean idatzita. 64 urte beranduago, Zegama, eskualdeko beste herrixkekin batera, Segura hiribildura auzotuko da. Honen zergatia? Garai hartako segurtasun eza. Lapurretek, erasoek, erailketek eta banderizoen arteko liskarrek Segura hiribilduko harresiek eskaintzen zuten babesaren beharra sustatu zuten.

200 urte baino gehiagoz bizi izan zen Zegama Seguraren menpe. Auzokoak Segurako alkateak epaitzen zituen; honek, gainera, Zegamarren gaineko eskumen fiskal eta militarrak zituen. Denborarekin, Segurak zituen Zegamaren gaineko eskumen hauek liskar ugariren iturri izan ziren, batez ere XVI. mendetik aurrera. Garai hartan, Zegamak eta Seguraren menpeko eskualdeko gainontzeko herrixkek, desadostasun nabariak izan zituzten Segurako erregimenduak ezarritako zerga errepartimendu eta inposaturiko beste zenbait betebeharrengatik. Mende horren bukaeran, ezinegon horiek liskar judizial bihurtu ziren.

Legazpiak 1608an lortu zuen Seguratik bereiztea. Honek independentzia nahi zuten gainontzeko herrixkei bidea zabaldu zien. Bi egoerek lagundu zuten helburua lortzen. Alde batetik, Gaztelako monarkian guda egoerak sortutako gastuek diru-sartze beharra ekarri zuten eta hau lortzeko baliabide bat hiribildu tituluen salmenta izan zen. Bestalde, Donostia eta Tolosa, Ordizia eta Segura aurrez aurre ipini zituen Gipuzkoako Batzar Nagusien kontrol politikoaren borroka. Hiru hiribildu horien garrantzia, hauetara auzotutako herrixkek ematen zituzten boto kopuruan zegoen. Horiek gabe, boto portzentaiak nabarmen egiten zuen behera Donostiaren alde. Beraz, hau izan zen 1615ean probintzian eman zen herrixken banatze mugimenduaren arrazoi nagusiena.

Horrela, 1615eko urtarrilaren 26ko errege eskumenaren idazpenaren bidez Zegamaren desanexioa sinatu zen. Felipe III. Gaztelako erregearen baieztapena eta botere hartzearen mandatua urte bereko otsailaren 4koak dira. Beraz, Zegama hiribildu burujabea zen jadanik. Aurrerantzean, auzotarren artean sorturiko lehen instantziako liskarrak epaitzeko alkatea eta sortu berri zen Udalbatza osatzen zuten zenbait udal kargu izango zituen.

Hiribilduko titulua lortzea, ordea, oso garestia izan zen; ia hiru milioi marai izan ziren Zegamak ordaindu zuena. Gara hartan 310 auzotar zituen hiribilduak eta bakoitzari 25 dukateko ordaina egokitu zitzaion. 3.571.875 maraiko mailegu bat eskatu behar izan zen ordainketari aurre egiteko eta, urte batzuk beranduago, zorrari aurre egin ahal izateko udal lurren salmentari ekin zitzaion.

Lortutako nortasun berriarekin, Zegama, probintziako botere organoetako partaide izango da hiribildu burujabe bezala. Hala ere, 1615eko otsailean estreinatutako izaera berri honek ez zituen auzokoen arazoak desagerrarazi; bai, ordea, hauen kudeaketa beraien esku utzi.

Juan Carlos Mora

Apirila
izanik, ezin ahaztu herriko festa esanguratsuena ospatzen den hilabetea
dela. Zumaiako zaindaria San Pedro izan arren, San Telmo santuarekin
loturiko festek esangura berezia dute zumaiarrengan. San Telmo
itsasoarekin lotura estua duen deitura erlijiosoa da eta izen bereko
festak ere itsas kutsu nabaria mantentzen jarraitzen du. Oraingoan,
ordea, ez gara jaien inguruan arituko, San Telmo Kofradiaren sorrerari
buruz baizik.

Zumaiako
artxiboan Kofradia honen sorreraren berri jakin nahian ibili gara.
Marinel eta arrantzale Kofradiaren inguruko zenbait dokumentu topatu
ditugu gure bilaketan: kontu liburuak, fakturak, diruzain eta diruzain
laguntzailea hautatzeko bozkak, kideen zerrendak… Hala ere, bertan
gordetzen diren agiriek ez dute bere sorrerari buruzko informazio
argirik ematen; ez dugu sorrerako bileraren aktarik bilatu, ezta
lehenengo liburua ere.

Artxiboan
gordetzen den San Pedro Gonzalez Thelmo Kofradiari buruzko dokumentu
argigarri eta zaharrena 1610an Paulo IV Aita Santuak Kofradiaren alde
emandako bulda da. Zeharka Kofradiari aipamen egiten dioten zenbait
dokumentu daude (1701ko mailegu bati buruzkoa, San Telmo Kofradiako
kideek hilabetero laugarren igandean ospatzen zen mezaren eta
argizariari buruzko 1714ko araudiaren kopia eta 1764an San Telmo
Kofradiako kide diren Ignazio Manzisidor eta Juan Arronak Jose eta
Juakin Urbietaren kontrako auzia). 1774 eta 1775 urteko bi dokumentu
dira Kofradia osatzen duten kideen berri ematen duten lehenak. Horiei
esker, 1774an 102 kide zituela eta 1775an 106 jakin daiteke; tartean
bikarioa, alkatea eta errejidorea. Bi kasuetan, kide bakoitzaren izen
eta abizenak jasotzen dituen zerrendak dira, denak gizonezkoak.

Kofradiari
erreferentzia zuzena egiten dion dokumentu zaharrena XVII. mendekoa
izan arren, itsasoari eta itsas jarduerei loturiko Kofradia hau
lehenagokoa dela agerian geratzen da. Alde batetik, Kofradiarekin
estuki lotuta dagoen San Telmo baselizaren aipamen zaharrena 1540ko
artzain-bisita batek ematen du. Bestalde, 1787ko Kofradiako liburuan,
kabildoaren artxiboan gorderik dauden eta Kofradiarenak diren aurreko
liburuen berri ematen da. Zehazki, bost liburu direla aipatzen da eta
hauetariko zaharrena 1601. urtean hasten den kontu liburua dela.
Badirudi ordea, kontu liburu hau eta 1787ko aipamenak adierazten dituen
gainontzeko lau kontu liburuak (1633, 1669, 1701 eta 1735 urtean hasten
diren kontu liburuak) galdu egin zirela.

Pentsatzekoa
da Kofradiako liburuak galtzeak buruhauste ugari sortu zituela.
Gertaera honek, San Telmo Kofradia inoiz existitu izan ez balitz bezala
uzten zuen eta bertako kideak berriro ia hutsetik hastera derrigortzen.
Sorrerako araudi edo ordenantzak galduta, iraganean ikertu behar izan
zuten ordenantza berriak egin eta Kofradia berriro legeztatzeko. Honek,
ordea, ez zien sorrerari buruzko daturik eskaini; horrela antzeman
daiteke 1787ko liburuaren hasieran irakurri daitekeen eta ondorengoa
dioen idatzian:

“Año
de 1787, libro de la Santa Cofradía del señor San Thelmo de la Noble y
Leal Villagrana de Zumaia, erigida en la dicha villa sin que se pueda
lograr en que tiempo se instituyó y fundó; no se sabe su principio y
tiempo de la fundación.”

Hala
ere, goian aipatutako datuei erreparatzen badiegu eta San Telmo
baseliza San Telmo Kofradiak sortua izan zenaren hipotesiarekin lotzen
badugu, 1540rako herriko arrantzale eta marilenen kofradia sortua
zegoela pentsa daiteke. Hau, baina, hipotesi bat besterik ez da eta ezin
ziurta daiteke zumaiako artxiboko dokumentuak kontsultatuz bakarrik.
Ukatu ezin dena berriz, 1601. urterako Kofradia martxan zegoela da,
horrela adierazten baitu artxiboan topatutako urte horretan hasten den
kontu liburuaren berri ematen duen aipamenak.

Artxiboan
egindako bilaketak eskainitako datuekin, San Telmo Kofradia, ziurrenik,
XVI. mendean sortu zela esan daiteke. Hala ere, kasu honetan, bilaketa
beste iturri eta artxibo batzuetara zabaltzea komeniko litzateke. Hau,
ordea, beste baterako utziko dugu…

Oihana Artetxe

Egun
hauetan arrantza-ontziak atzera eta aurrera ikusten dira. Portuan sartu
eta itsasora atera, portura bueltatu eta itsasora berriz. Antxoa
arrantzatzeko garaia izaten da urteko sasoi honetan eta buru belarri
dabiltza arrantzaleak. Getaria Gipuzkoako arrantza portu
nagusienetarikoa da gaur egun, azken urteotan bere flota gutxitu arren
zenbait arrantza-ontzi mantentzen jakin izan duena. Atzera begiratzen
badugu ordea, Getariako portuaren garrantzia handia izan dela ikusten
dugu.

Getariaren
orografia eta kokapenak Gipuzkoako itsas babesgune nagusienetarikoa
bihurtzen dute. Portuko instalakuntzak agertu baino lehenago ere, San
Anton mendiaren babesean zabaltzen zen Markorbeko badiak gune ezin hobea
eskaintzen zuen ontziak lotzeko. Badia horri esker, Gipuzkoako
kostaldeko gune aberats eta estrategikoenetariko bat izan da historian
zehar; arrantza ez ezik merkatal gune oparoa eta kostaldea defentatzeko
funtsezko kokaleku militarra.

XVI.
mendearen lehen erdian, Getariako portuak zuen babesgune izaera hori
areagotu zen eta 1521. urtetik aurrera kostako babesgune
garrantzitsuenetarikoa izan zen, baita kosta zaintzeko leku
esanguratsuenetarikoa Hondarribia eta Donostiarekin batera. Garrantzia
honetaz jakitun, Getariak kai berri bat eraikitzeko asmoa agertu zion
erregeari. Martin Larraondoguno izan zen portua egiteko arduraduna.
Momentu honetan lotzen da, Belsua Ugarte harginak egindako dike baten
bidez, San Anton uhartea Getariako penintsulara.

Gure
kostaldeko gune nagusienetariko bat izan arren (1883ko ekainaren 8ko
legeak Kantauri kostaldean ibiltzen ziren ontzien babes portu ofizial
izendatu zuen), XX. mendera arte Getariako portuak ez zuen instalakuntza
zaharkituen berrikuntza sakon bat burutu. Mende horren lehen erdian,
arrantza eta merkatal portu handi batean bilakatzeko egitasmoa jarri zen
mahai gainean; trenbidea bertara eramatea ere pentsatzen zen. Baina
errealitateak irudimena gailendu zuen oraingoan eta portuko egituran
momentuko beharrei erantzuten zioten zenbait hobekuntza besterik ez
ziren gauzatu.

Egitasmoa
Elkano Marinel Kofradiaren ekimena izen zen. Jose Maria Aranbarri
Getariarrak portuaren azalera 4.900m2 tatik 22.200 m2 zabaltzeko lanen
proposamea egin zuen. Helburu nagusiak arrantza eta kontserba-industria
bultzatuko zuen portuaren edukiera handitzea eta Bilbotik Pasairako
bidea egiten zuten kabotajeko itsasontziei babesa eskaintzea ziren,
baita itsasoarekin erlazio zuzena ez duten beste sektore batzuk
bultzatzea ere. Egitasmoaren gauzatzearekin portuko bokalea 30 metrokoa
egin zen, iparraldeko dikea altsatu zen enbatetatik babesteko, kaiaren
babesa handitzeko beste nasa bat eraiki zen, portuaren barruko nasak
sortu ziren ontzietako zamaketa lanak errazteko eta abar. Getariako
portua berritzeko egitasmoa Celestino Mendizabalek gauzatu zuen eta
1919an bukatu eta inauguratu zen, kofradia eta arrantzale
aterpetxearekin batera.

Gaur
egun Getariako portuak duen itxura XX. mendearen bukaerako lanen fruitu
da, baina baita bilakaera luze baten ondorio. Izan ere, porturik gabeko
Getaria posible ote?

Oihana Artetxe

Gure
artxiboak ere, herritarrek bezala, Guda Zibileko ondorio latzak jasan
zituen. Herrian bertan enfrentamendu militarrik egon ez zen arren,
dokumentuak suntsitu ziren, espedienteak desagertarazi, material asko
bidean “galdu”…

Gure
artxiboak ere, herritarrek bezala, jasan zituzten ondorengo
errepresio urte luzeak. Bizitzako gauzarik ohikoenak bezala
egunerokotasun gogorrak irudikatuaz, normaltasun itxura lortuaz
hainbat espediente latzetan…

Gure
artxiboak ere, herritarrek bezala, egun haiei buruz galdetzen
diotenean erantzuten du. Kontatzen digu urte haiek nolakoak izan ziren,
nola bizi ziren eta nola aldatzen joan ziren…

Aritza Kultur Elkarteak eta Villabonako Udalak sortu berri duten web orri honetan,
besteak beste, Villabonako Udal Artxiboan aurkitutako dokumentu eta
espedienteen deskribapenak eta irudiak ikusgai daude. Artxiboan,
urteetan zehar Udalaren kudeaketaren ondorioz sortutako espedienteak
gordetzen dira. Gure lana da, herritarrena, espediente guzti horien
azterketa egin eta interpretazio ahalik eta zuzenenak ematea.

Ereitenek
gure artxibotik eta Aritza Kultur elkarteak bildutako beste artxibo
batzuetatik ekarritako materialak deskribatu ditu web orri honetan.
Benetan lan hunkigarria izan da, herritarrek kontatu digute, artxiboek
kontatu digute, eta guzti horren deskribapena eta interpretazioak
jaso dira tresna itzel honetan.

Gure
artxiboak, lan honi esker, asko kontatu digu. Baina oraindik gehiago
kontatzeko irrikitan dagoela ziur gera. Eta kontatuko digu. Jakin
dezagun entzuten eta ulertzen.

Amagoia Piá

Asteasun
gordetzen den Udal Ordenantzarik zaharrena 1534 urtekoa da, apirilaren
14ean Udalak eta Carlos I erregeak onartutakoak hain zuzen. Badira ba
481 urte ordenantza hau onartu zenetik. Ordenantzak herriaren barne
funtzionamendurako eragina zuten gaiei buruzko udal legeak ziren,
horregatik herri bakoitzak bere ordenantza propioak egiten zituen.

Ordenantza
honek badu berezitasun bat, denbora luzez galdua egon zela. Bere kopia
bat bakarrik gordetzen zen. Baina 1896 urtean, Tomas Egibar Asteasuko
apaizak, bere paperen artean topatu eta Udalari itzuli zion gutun
batekin batera.

Pergaminozko
tapak dituen 35 bat foliotako liburuxka bat da. Bertan 81 lege edo
puntu desberdin lantzen dira. Denak 3 gai orokorren barruan sartuko
ditugunak:

1-
Politika: Udal karguen izendapena eta betebeharrak. “Hauteskundeak”
ekainaren 24.ean egiten ziren “…de tiempo inmemorial aca…”, meza
nagusiaren ondoren herri guztia bildu eta kargu bat nahi zutenek
(herrian zergak ordaindu eta etxea zutenek bakarrik, noski) beren izena
txartelean idatzi eta txapel batean sartzen zituzten. Handik ateratako
izenak izango ziren urte hartan herriko alkate, diruzain, zinegotzi,…
Hauek egindako kudeaketaren kontu zehatzak nola aurkeztu agintzen da,
besteak beste, udal diruarekin bazkari bat bakarra egingo dutela
aginduaz edo ta bere karguak irauten duen bitartean ezingo dutela
harategi, taberna edo okindegirik izan.

2-
Ekonomia: (3 gai nagusi) alde batetik, lur komunalen eta fruituen
hustiaketa. Ordenantzen %80 gai honen ingurukoak dira. Lur komunalen
enkateak nola egin, bertan eragindako kalteen zigorrak, hainbat
fruituren salmenten nondik norakoak (gaztaina, intxaur, sagar,
ezkurra…), enkanteak ez egiteagatik zigorrak, zuhaitzak mozteko
baimenak eta gabe mozteagatik zigorrak, ikatzik ez egitea,… Beste alde
batetik, kanpotik sartutako produktuen kudeaketa: ardoa, arraia,
argizaria, txingarra,… eta beste hainbat gauza enkantean nola eta noiz
atera, Udalak eta garraiolariek bete beharrekoak,… Azkenik, zergak
jasotzeko eskubideak ere enkantean ateratzen ziren eta ordenantzan
enkante honen baldintzak deskribatzen dira.

3- Beste herriekin mugak. Mugak noiz eta ze baldintzapean aztertu behar diren.

Bistan
da beraz, XVI mendeko Udal Ordenantzen helburua guztiz praktikoa zela,
udal karguen eta ondasunen kudeaketaz arduratzen bait zen bereziki.
Aurrerago erakutsiko dizuegu ordenantza hauek nola joan ziren aldatzen,
XIX mendeko kutsu moralista hartu arte.

Amagoia Piá

Hilabete hauetan Getariako artxiboa antolatu eta eguneratzeko lanetan murgilduta gabiltza. Paper eta kartoizko kaxa artean igerian. Horrelako lanetan aritzen garenean, noizean behin gertatu izan zaiguna gertatu zaigu oraingoan ere. Kaxa batean gordeta zegoen altxor txiki bat berreskuratu dugu. Altxor grafiko bat.

Kristalezko 13 negatibo eta 20 bat fotograbatu agertu dira artxiboan gordeta. Toki desberdinetako argazkiak dira, tartean Getariako eta Pasaiako badiako zenbait argazki zahar eta oraindik identifikatu gabeko beste batzuk. Udaletxean bazuten negatibo hauen berri eta guk orain digitalizatzeko ardura hartu dugu.

Negatiboak Don Federico Olive Prieto herriko botikaria izan zenarenak direla jakin dugu. Federico Madriletik etorri zen 1910 inguruan eta herriko botikaren ardura hartu zuen. Itxuraz argazkizale amorratua zen, argazki ugari egiten dituzten horietarikoa. Bera hil zenean, 1949 urtean, Jose Domingo eta Fermin Olascoaga Rotetak botikariak alokatua zuen etxeko garbiketa egin eta bertako trasteak zabortegira eraman zituzten. Hala ere, bertan bota zituztenean, pilatutako traste guzti haien artean, diztira egiten zuen zerbait zegoela konturatu ziren. Gerturatu eta orduan ikusi zuten diztira hura kristalezko negatibo eta fotograbatuek sortzen zutela. Gordetzeak pena merezi zuela pentsatu, topatutako guztiak bildu eta udaletxera eraman zituzten bertan gorde zitezen. Ordutik artxiboko kaxa batean egon dira gordeta.

Oihana Artetxe

Pertsonek izenak jartzen ditugu inguratzen gaituena bereizteko. Pertsonak izendatzen ditugu, objetuak, animaliak eta baita kaleak ere. Hiribildua osatzen zuten kaleak aspaldi izendatuko zituzten zumaiarrek eta herria hazten joan den heinean kale eta izendapen berriak sortuz joan dira. Baina noiz hartu zen kaleak errotulatzeko lehen erabakia?

Herriko kale izenak, kale bakoitzeko etxe kopurua eta baserriak identifikatu eta errotulatzeko erabakia 1856ko abenduaren 19ko errege-aginduaren ondorio izan zen. Artxiboan gordetzen den 1859ko martxoaren 27ko agiri batek garai hartako Zumaiaren berri ematen digu. Alde betetik, kaleak errotulatzeko garaian emandako izenak jasotzen dira; bestetik, kale hauek izendatzen diren lehen aldia den, aurretik berdin izendatzen ziren edota izena aldatu zaien adierazten du. Azkenik, kale bakoitzean zenbat etxe zeuden agertzen da*:

Izen berria (1859)

Izen zaharra (<1859) Etxe kopurua

Plaza Mayor

Plaza Mayor

8

Subida Arridoquieta

Barrio de Eizaguirre

13

Calle de San José

Barrio de San José

11

Barrio de Odieta

Barrio de Odieta

12

Travesía de la Carnicería

Aurretik ez zuen izenik

1

Calle Zumbillo

Calle Zumbillo

6

Calle de la Carnicería

Albizucoa

14

Calle del Secretario

Calle del Secretario

5

Plazuela de San Juan

Aurretik ez zuen izenik

5

Calle Mayor

Calle Mayor

10

Calle Nueva

Calle Nueva

9

Calle San Telmo

Zubi-aurre

13

Paseo del Muelle

Aurretik ez zuen izenik

8

Calle del Puerto

Aurretik ez zuen izenik

13

Travesía de San Pedro

Buelta a la Calle de Iglesia

3

Calle de la Rivera

Aurretik ez zuen izenik

9

Travesía de la Aduana

Aurretik ez zuen izenik

3

Feligresías y caserios en despoblado

Barrios de Oiquina y Artadi y caserios de esta villa

67

*1859ko dokumentuan oinarritutako taula. Kale izenak dokumentuan agertzen diren bezela jaso dira.

1856ko Zumaiako isla den zerrenda hau ikusita, garai hartan herrian 210 etxe zeudela jakin daiteke, 143 herrigunean eta 67 Artadi eta Oikia auzoetako etxeak eta herriaren lurretan zeuden baserriak kontutan hartuta.

Aipatutako dokumentuak Zumaiako lehen kale errotulazioaren berri ematen digu, baina ez da gai honen inguruko dokumentu bakarra. 1896ko abenduaren 3ko beste dokumentu batek herriko kaleak euskaraz eta gaztelaniaz errotulatzeko erabakiaren berri ematen du. Bertan, euskara sustatzea helburu zuen “Consistorio de Juegos Florales” delakoak abenduaren 20rako herri bakoitzeko kale izendegiaren euskarazko eta gaztelaniazko bertsioak prestatzeko agindua zabaldu zuen. Zumaiarrek Domingo Agirre jauna izendatu zuten herriko kale izendegia euskaratzeko. Kontsultatutako agirietan ez dugu errotulazio elebidun honi buruzko izen zerrendarik topatu, baina argi dago egitasmoak aurrera jarraitu zuela. 1897ko maiatzaren bukarean kale izen berriak jartzeko aurrekontua onartu zen eta uztailaren hasieran Paulino Elejalderi 206,40 peseta ordaindu zitzaizkion errotulatzeko materialarengatik. Beraz, Zumaiako kaleak urte horretako ekainean errotulatu ziren euskaraz lehen aldiz.

Oihana Artetxe

Tarte hau Zumaiako artxiboan aurki daiteken informazio oparoaz aritzeko erabili izan dugu. Zumaiako historia gordetzen duten liburu eta orri horiek eman dezaketen informazioaren erakusleiho bezala. Bertan gordeak dauden dokumentuetan murgildu, igerian egin eta lerro hauek beteko dituzten altxor txikien bila ibiltzen gara horretarako.

Oraingoan, ordea, ez gara gu izan artxiboan murgilduta ibili garenok herriko historiaren sarea josten duten harien korapiloak askatuz. Kalean ibili bazarete, konturatuko zineten herriko zenbait txokoetan informazioz beteriko panel berriak jarri direla. Herriaren iragan industrialaren erakusgarri izan nahi duten 10 panel hain zuzen.

Zumaiako Industria-ondarearen Informazio Zentroa (ZIIZ) izeneko herriko taldeak jarri ditu Udalaren eta Geoparkearen laguntzaz. Panel hauen helburua, gure hilabetekari xume honen antzera, herriaren iraganaren berri ematea da. Taldeak urte batzuk daramatza bertako industri ondarea ikertzen eta informazioa biltzen. Iturri desberdinak erabili dituzte horretarako; horien artean Zumaiako artxiboa ezinbestekoa izan da iragan industrial oparoa ezagutzeko.

Garena ulertzeko nondik gatozen ezagutzea ezinbestekoa dela esan ohi da sarritan. Ziur behin baino gehiagotan entzun dugula iragana ezagutu behar dela gertatutakoa berriro errepika ez dadin. Talde hau ondarearen balioaren eta herriaren memoria ez galtzearen garrantziaren jakitun da. Han eta hemen informazioa biltzeko ardura izateaz gain, informazio hori ezagutzera emateak duen garrantzia ere ezagutzen dute. ZIIZekoek jarri dituzten panelek Zumaiako iragan industriala ezagutzera eman eta ez ahazten laguntzen dute. Herriak azken urtetan bizi izan duen aldaketa nabarmenena gogora ekartzen dute. Harrigarria da paneletan agertzen diren argazkiak ikusi eta herria nola itxuraldatu den ikustea.

Pertsonak animalia sozialak gara. Taldean bizitzeko beharra dugu. Hau horrela, iragan pertsonal bat dugun bezala, ezin dugu ahaztu iragan kolektibo bat dugula. Gure familia eta arbasoen argazki eta dokumentuak maitasunez gordetzen ditugun bezala, artxiboetan gure iragan kolektiboaren dokumentu eta irudiak gordetzen direla konturatu behar gara. Bertako informazioak erakusten digu Zumaia nola iritsi den gaur egun ezagutzen dugun bezala izatera. Horregatik, familiako argazki eta dokumentuak baloratzen ditugun bezala baloratu beharko genituzke artxiboko agiriak ere.

Herrian kokatu diren panel hauek iraganaren zati bat argiztatu dute eta, besteak beste, Udal artxiboko dokumentuek gorde dezaketen informazioaren erakusle dira. Hemendik, Zumaiako artxibora gerturatu eta bertan gordetzen diren altxorrak deskubritzera animatu nahi zaituztegu. Familiako argazki albuma noizean behin berrikusten dugun bezala, noizean behin ere artxiboa bisitatzeko ohitura hartzera. Alzheimer kolektiboan erortzea saihesten duen pauso garrantzitsu bat ematera.

Oihana Artetxe

Asteasun ederki uztartu dituzte emakumeen eguna, historia, Udal
Artxiboko lanak eta berdintasun aldarrikapenak. Umore onez egin dute
gainera. Herriko Emakumeen Elkarteak antzezlan bat eskaini zuen atzo
Asteasuko hainbat emakumeren gertakizunak kontatuaz indarkeriaren eta
desberdintasunen aurkako borrokan beren zatitxoa jartzeko. Horretarako
Udal Artxibora jo zuten benetako gertakizunak ikusi nahian eta
topatutakoen artean hautatuetako bat, nola ez, gure emakume bertsolarien
istorioa. Hona hemen guzti honen emaitzaren zati bat.

El
Grupo Calcinor S.L. ha confiado en Ereiten para poner en tinta su
pasado. Esta empresa minera de capital familiar, líder en la fabricación
de cal y sus derivados y presente en 3 continentes, ante el cambio
generacional en su dirección ha decidido la salvaguarda de un importante
activo en su capital, el pasado.

Conocer
los avatares de la empresa ha supuesto dar voz a sus antiguos
empleados, bucear en los recuerdos de sus dirigentes, recuperar
documentación y elementos gráficos, conocer diferentes culturas
empresariales, pero sobre todo, ha sido una forma activa de reflexionar
sobre sus aciertos y fracasos.

Una
historia de éxito empresarial que comienza en la década de los 50 del
siglo pasado desde unos modestos inicios, vinculados a la construcción y
la minería de cal, pero que supo ver las oportunidades que alumbraba el
crecimiento industrial vasco.

Visión
de futuro, apuesta por la tecnología más puntera en cada momento y
creencia en las posibilidades del equipo humano han sido los pilares que
desde la década de los 70 han permitido a esta empresa posicionarse en
lo más alto de su actividad industrial.

Igualmente
es importante señalar la clara vocación de reinversión del beneficio en
aras de implementar constantes mejoras en el equipamiento e
infraestructura industrial independientemente de los ciclos económicos
atendiendo a que los planes industriales obedecen a decisiones
estratégicas a medio y largo plazo.

Pero
Grupo Calcinor, S.L. es mucho más que esto. Como sociedad con vocación
de liderar su segmento industrial atendiendo siempre las necesidades de
sus clientes ha ido ampliando su actividad calera añadiendo otras líneas
de producción (ladrillos refractarios, hormigón, asfalto y
pavimentación, carbonato cálcico precipitado…) que amplían el abanico de
productos disponibles en el mercado.

Una
empresa viva determina una historia abierta, sin concluir. Las líneas
que vendrán a continuación nos son desconocidas. Pero si el conocimiento
del pasado tiene algún valor más allá de la mera erudición es el
trasladar información que deviene en instrumento de decisión que no por
intangible signifique que deba ser rechazada. Al contrario. Hoy más que
nunca es necesario disponer del conocimiento de diferentes modelos sobre
el que articular las decisiones.

Juan Carlos Mora

Iritsi
da aurtengo martxoaren 8a, emakumeok gure baldintza eta eskubideak
aldarrikatzeko eguna. Iritsiko da ere aldarrikapenerako beharrean, egun
hori ospakizunerako erabiliko dugun tenorea. Noizbait. Baina bitartean,
egun honetan, emakumeen aurka egiten diren gutxiespen, kalte, eraso eta
bestelako asko salatzeko erabiltzen jarraitu beharko dugu. Eta Asteasuko
Udal artxiboan, oraingo honetan, hezkuntzaren arlotik jotzea erabaki
dugu.

Garai
batean, Udal Eskolako irakasleek haurrei erakatsi beharrekoen materien
nondik norakoak Udalari jakinarazten zien. Garai haietan eskolak bitan
zatituak zeuden: neskak alde batetik eta mutilak bestetik. Posible
bazen, eskola bitan zatitzen zen eta bi sarrera desberdin zeuden
bakoitzarentzat. Bestela bi eraikin erabiltzen ziren. Irakasleak ere
horrela banatzen zituzten: emakume bat nesken eskolan eta gizonezko bat
mutikoen eskolan.

Hau berez larria dela iruditzen zaigu, haurrek txikitatik ikusten baitute beste sexukoa desberdin eta “ukiezin” bezala.
Baina are larriagoa da kontutan hartzen badugu eskola bietan ematen zen
materia oso bestelakoa. Askotan entzun diegu gure amonei josten,
brodatzen, barrenak hartzen,… eskolan ikasi zutela. Gure aitonei ez.

Gure
artxiboan ikusi ditzakegu 1896-1898 urteetan eskolan ikasten ziren
materien nondik norakoak. Neskek erlijioa, geografia, matematika,
irakurketa, eta gramatika materia orokorrak ikasten zituzten, beti ere
mutikoek baino maila baxuagoan. Gainera, mutikoek nekazaritza eta
ekonomia orokorreko materiak ikasten zituzten bitartean, neskek
“Economia” izeneko ikasgaia ere bazuten. Baina bertan ikasi beharreko
ikasgaiak oso bestelakoak ziren. Besteak beste: “qué importancia tiene
en la familia el ama de casa”, “qué debe hacerse en cada uno de los días
de la semana”, “hay necesidad de madrugar?”, “¿qué debe hacer el ama así que se levante”… Galdera hauei erantzun emateko honako liburu hau erabiltzen zuten.

Hezkuntza
mota honen ondorioa da, gaur, egun hori aldarrikatu behar dugula.
Beraz, oraingo haurrek jasotzen duten hezkuntza egokitzea eta zuzentzea
beharrezkoa dira etorkizunean ospakizun bihurtu dezagun.

Amagoia Piá

Irudia: http://historiadelafamiliaarrando.blogspot.com.es

Getaria eta Pasaiaren arteko antzekotasunak Getaria eta Pasaiaren arteko ezberdintasunak bezain nabariak dira.

Gipuzkoako arrantzaleentzat zein arrantza industriarentzat horiek dira bi portu nagusiak.

Hala arrantza mota nola arrantzari lotutako industria, baina, oso bestelakoak izan dira batean eta bestean.

1960. hamarkadan Pasaia da Getariak segitu nahi ez duen hirigintza eta garapen eredua, hitzez hitz udal aktetan jasota, esate baterako.

Alabaina, Getariako udal artxiboan Pasaiari buruzko oso bestelako materiala topatu dugu, ustekabean: hainbat argazkiren negatiboak, kristalezkoak! Oraingoz datatu ezin ditugunak.

Arandoko lanak, espigoiarenak, 1904koak dira. Argazkietan haren arrastorik ez dago. Eta kristalezko negatiboen erabilgarritasuna XX. mendearen hasieran bukatzen da. XX. mendearen lehen urteotan eginikoak dira, beraz.

Horrek, baina, ez die ikusgarritasuna kentzen.

Hona hemen haietako batzuk.

David Zapirain

Urtarrilean
San Anton eguna ospatu izan da Getarian. Tradizio handiko eguna da
hau bertakoen artean eta baita inguruko herrietako bizilagunen artean
ere. Gaur egun, Urtarrilaren 17a, Txakolin uzta aurkezteko eguna
bilakatu da, baina udal-akta liburuak hartu eta denboran atzera egin
nahi izan dugu jai hau nola ospatu izan den jakiteko.

Aipamen
zaharrena 1897. urtekoa da, baina idatzian garbi adierazten da
aspaldidanik ospatzen zen ohitura eta tradizio handiko jaia zela. San
Anton egunean eta aste horri zegokion igandean antolatzen ziren
ekintzak, baita egun handiaren bezperan ere. Hain zuzen, udaletxeko
karguek afari eder baten aurrean jai egunari ongi etorria ematen zioten
bezperan. Hala ere, ez zen urtero horrela izan, badirudi ia hogei urte
jarraian egon zirela Getariako Udal karguak San Anton bezperan afari
eder hori ospatu gabe, 1887tik 1906ra bitartean. Azken urte
horretan, udalbatzak Pedro Enbil izendatu zuen afaria antolatzeko
arduradun eta horrela tradizio horri berriro eutsi zitzaion.

Urtarrileko
jai egun hauetan zerbait antolatzen bazen, ordea, herri-kirol eta
bertsolari saioak ziren. Udaletxeak bi edo hiru bertsolari kontrolatzen
zituen eta hauek goizean eta arratsaldean ibiltzen ziren festa girotzen.
1947an Basarri eta Uztapide bertsolariak kontratu zituen Udalak;
aurrerantzean ere horrela izango zen gehie- netan. Getariarren artean
ber- tsolari bikote kutunena zela dirudi. Herri kirolen artean ia
denetarik antolatu izan da, harri-jasotze eta aizkolari apostuak,
idi-probak, herrikoen arteko eskupilota partiduak, lasterketak eta
1953an baita lokotx-bilketa ere.

Urteak
joan eta urteak etorri, ez da San Anton egun bat bertsolari, pilota
partidu eta idi probarik gabe. Beno, bai badira. Hutsune argigarri bat
dago dokumentazioan gerra zibilaren urteekin bat datorrena.
Adierazgarria da gainera, gerra ondorengo urteetako San Anton egunaren
ospakizunak inoizko ospakizun soilenak izan zirela. Batzuetan, jaiak
gizartearen eguneroko loture- tatik askatzeko edota egoera gogorrak
alboratzeko katarsi moduko bat bezala ikusten dira, baina gerra
zibilaren ondorengo urtetako egoera gogorrak hori ere ez zuen
baimentzen. Gerra bukatu eta 10 urte pasa behar izan ziren, San Anton
jaietan antolatzen ziren ohiko ekintzak berreskuratzeko. Baita
berrikuntzaren bat edo beste gehitzeko ere.

Hemendik
aurrera ez dira bertsolarien hitz, ahots eta tonuak festa girotuko
duten doinu bakarrak; bertsolariez gain, dantza solteko txapelketak eta
jazban edo musika bandekin dantzaldiak antolatuko dira. Izan ere, zer da
festa musikarik gabe?

Oihana Artetxe

“Aita
Mari”. Zumaiarrei ez zaie arrotza egingo izen hau. Kale eta auzo
batek izen hori daramate, baita herriko futbol zelaiak, zinema aretoak
eta arraun elkarteak ere. Eta nork ez du ezagutzen Alondegiko
eraikinaren ertz batean jarrita dagoen eta izen bera daraman gizonaren
eskultura? Izen ezaguna izan arren, gogoratzen al dira Zumaiarrak
zergatik duen herri honetan hain presentzia handia?

Jose
Mari Zubia, “Aita Mari” ezizenez ezaguna, Zumaian jaiotako itsasgizona
izan zen. Arrantzale familia bateko semea, 1809ko martxoaren 15ean
etorri zen mundura. Jaioterria utzi eta hiriburura alde egin zuen
bertako txalupa bateko patroi lanetan aritzeko. Baxurako arrantzan ere
ibili zen urte batzuetan, Ameriketarako itsasbidea egiten zuten
merkantzia-ontzietan lanean hasi baino lehen. Azken lan honi esker
sosa batzuk bildu, Donostira bueltatu eta bere txalupa erosteko aukera
izan zuen, bertako portuan arrantzale patroi moduan egonkortuz.

Itsasoa
zainetan zeraman gizona, egoera arriskutsuan aurkitu ziren zenbait
arrantzale sorosteagatik egin zen ezaguna. 1861ko uztailaren 13an piztu
zen galernak San Juan txalupako marinelak arriskuan jarri zituen
Zurriola parean. Jose Mari Zubiak 9 pertsonako talde bat osatzea lortu
zuen eta arrantzale horiek salbatzera joan ziren bi aldiz pentsatu
gabe. Balentria honekin hiru pertsonen bizia salbatzea lortu zuten.
Hau da “Aita Mari”ren lorpen ezagunena, baina ez bakarra. Beti zuen
prest bere txalupa, ezbeharren bat gertatzen bazen laguntzera joateko.
Sorospen hauengatik Euskal arrantzaleen sinbolo bihurtu zen.

1866ko
urtarrilaren 9an, ekaitz bortitz batek jo zuen gipuzkoako kostaldea
eta Donostiako badian sartu nahirik zebiltzan Getariako bi ontzi,
Elkano 1 eta Elkano 2, olatu bortitzen artean hil ala biziko borrokan
ikusi ziren. Beti itsasoari adi, “Aita Mari”k bere txalupa hartu eta
hauek sorostera irten zen. Arazoak zituztenak salbatzera joan eta bera
arazotan… egun hartan Jose Mari Zubia ez zen portura itzuli,
itsasoaren besoetan galdu zuen bizia Getariko bi ontzien
tripulazioarekin batera.

Jose
Mari Zubiaren ekintzek gipuzkoako kostaldean eragin handia izan
zuten, batez ere bere sorterri eta bizitoki izan ziren Zumaia eta
Donostian. Hiriburuan egin zitzaion lehen omenaldia, baina
jaioterriak ere ez zuen ahaztu bere semea eta honen ausardia.
Alondegiko eraikinaren ertz batean kokatu zuten honen omenezko bustoa
eta 1956an eskultura hori lagunduko zuen plaka egitea erabaki zen.
Gaur egun ere hor dago, Amaiako plazatik Erribera kalerako sarrera
zainduz itsasora begira.

Oihana Artetxe

Zegama
Seguratik banandu zela lau mende egiten dituen 2015 urte honetan,
Udalak hainbat ekimen antolatu ditu. Horien artean, otsailak 6 dituela,
arratsaldeko 18’00tan Zegaman bertan burutuko den hitzaldia dago. Iago
Irixoak “Zegama: auzotik hiribildura (1384-1615)” lelopean, herri honek urte horien artean izan zuen bilakaera aztertuko du.

Izan
ere, Zegamak hiribildu titulua eskuratzea, ezin daiteke aurreko
mendeetan jazo ziren gertakariengandik bananduta ulertu; bereziki
Segurarekin auzotartze-hitzarmena egin zuenetik: 1384tik, alegia.
Ordutik, eta XVII. mendera arte, herriaren Historia ezin da
hiribilduarenetik aldenduta ikusi. Era berean, auzotartzea eta
independentzia ez ziren kontu isolatutak izan. Aitzitik, Gipuzkoa mailan
jazotzen ari zen mugimendu sakonen seinale ere baziren. Ondorioz, bi
ekintza horiek ardatz hartuta, inguratu zituen gertakariak azalduko
ditu, baina beti ere Zegamari dagozkion datuak azpimarratuz.

Modan dugun hitza: Azpiegiturak. Beharrezkoak ditugu gizarte modernoan: Zerbitzuak.

Gure nagusiek hitz horiek ez zituzten erabiliko, baina herri bakoitzean oinarrizko zerbitzuak ematen zituzten azpiegiturak egon, bazeuden. Auzokoen sozializaziorako ere ezinbesteko bilguneak ziren haiek. Gainera, teknikak hobetu eta herritarren beharrak ugaritu ahala, garaiko azpiegiturak berritzen zituzten gure aurrekoek. Hori zen, hain zuzen ere, udalaren lanetariko bat.

Azpiegitura edo bilgune horietako batzuk ezagunak ditugu Asteasun, erabilera asko aldatu arren. Adibidez, Mataderoa. Hiltegia ere esango diogu, baina Asteasun mataderoa da hiltegi bezala erabili izan duguna, ezta?

Gure artxiboan ikusi dugunez, 1880 urtean oso zaharkitua zegoela eta bertan behera bota zuten berria eraikitzeko Garai hartako espedientean aurrekontuak eta planoak gorde dira. Plano ederrak benetan eta esan beharrik ez dago artxiboan dauden zaharrenetakoak izango direla.

100 urte beranduago, 1993 urtean, Mataderoa erabilerarik gabe eta erortzear zegoen. Udalak eraikuntza berriro bota eta bertan zaharren egoitza bat egiteko berreraiki zuten. Julian Lizardi izena jarri zioten, Asteasuko martiriarena (honi buruz ere beste egunen batean hitz egingo degu). Bigarren funtzio honek ordea ez du denbora luzean iraun. Bertako biztanleak Betanira eraman dituzte eta Mataderoa hutsik geratu da.

Honela, Udalak eraikuntzari beste erabilera bat eman nahi dio eta horretarako herria bildu nahi du, han bertan, Mataderoan, eta entzun nahi ditu bertan ikusitako gertakizun, ohitura eta kontu guztiak. Ondoren, horien arabera, berriak zein ildotik joango diren irudikatzen saiatzeko.

Amagoia Piá eta David Zapirain

Abenduaren
azken eta urtarrileko lehen egunetan gabon garaia izaten da. Gabon
Gauarekin hasi eta Errege Egunarekin bukatzen diren jai hauek
aspaldidanik errotutako tradizio dira, erlijio katolikoa iritsi baino
lehenagoko erritoetan sustraitzen direnak. Neguko solstizioan
oinarritutako jaiak izaki, urteko egunik motzena eta egunak luzatzen
hasten direla ospatzeko intentzioarekin sortutako zenbait errituk sortu
zuten aro hau.

Kristau
erlijioak, berau gailentzeko asmoarekin, herrialde desberdinetan zeuden
erritu paganoak aztertu, birmoldatu eta erabili zituen. Gainera,
denborarekin sustraitze sakona izan duten ohitura eta pertsonai
desberdinak sortu zituzten, tartean Errege Magoak.

Eguberrietako
azken ospakizuna Errege Magoen etorrera izaten da. Ekialdetik datozen
hiru pertsonai hauek opariz gainezka iristen dira gure etxe eta
herrietara. Etorrera hori zamalkada baten bidez antzeztu izan da.

Zumaiako
artxiboko udal aktetan murgildu gara herriko zamalkadaren berri izateko
eta bilaketa azkar baten ondoren topatutako lehen datua 1953ko
abendukoa da. Dokumentu hau, ordea, ez da zamalkada antolatu zen lehen
aldikoa, bertan irakur daitekeenez aurreko urteetan ere ospatzen zen.
Urte haietan Sociedad Peña Pulpo arduratzen zen zamalkada antolatzeaz,
beti ere alkateorde eta udaleko idazkari eta kontu-hartzailearen
laguntzarekin. Errege Magoen zamalkada antolatzeaz gain, herriko
umeentzako jostailu banaketa ere egiten zen. 1956ko dokumentu batek,
ekitaldi honen antolakuntzatik eratorritako gastuak elkarteak ordaintzen
zituela pentsa arazten du. Izan ere, urte horretan, elkarteak udalari
gastuei aurre egiteko diru laguntza bat eskatu zion. Udalak 350 peseta
eman zizkion elkarteari eta 100 pesetako eskupekoa Pedro Usandizaga
Irigoieni herriko haurrei opariak banatu ahal izateko burututako
lanengatik.

Urte
horretan bertan, ordea, antolakuntzan aldaketa bat ematen da.
Dokumentazioan ez da inolako arrazoirik agertzen, baina 1957an Falangeko
parte zen Frente de Juventudes delakoak hartu zuen ekitaldia
antolatzeko ardura. Dokumentazioak ez du argibide handirik eskaintzen
baina orain urte gutxiko gertakariak direla kontutan izanik, batek baino
gehiagok gogoan izango ditu oraindik. Kasu honetan, dokumentazioak
eskaintzen dizkigun datuak zumaiarrek memorian gordetakoarekin osatzeko
aukera dago. Egun hauetako familia giroko bazkari eta afariak girotzeko
gai polita izan liteke honako hau.

Oihana Artetxe