luGORRI

Urtea
bukatzen ari da… 2015a agurtu eta 2016ari ongietorria emateko
momentua hurbiltzen doa… Getariarrek Salbatore Deuna elizako erlojuari
so egongo dira hilabeteko azken eguneko gaueko hamabiak noiz iritsiko
zain, urteko azken hamabi kanpai-hotsak aditzeko irrikitan.

Erlojuak
denbora neurtzeko tramankuluak dira. Historian zehar gizakia elementu
desberdinez baliatu izan da denbora neurtzeko edota momentuko ordua
jakiteko. Lehen denbora neurgailuak egipziarrek sortu zituztela esaten
da. Beraiek asmatu zituzten erabilera luzea izango zuen eguzki erlojua
eta urarekin funtzionatzen “clepsidra” izeneko denbora neurgailua.
Eguzki erlojua egunez eta ur erlojua gauez erabiltzen omen zituzten.
Erdi Aroan berriz, printzipio mekanikoekin sortutako erlojuak agertu
ziren eta honekin batera kanpandorretako lehen erlojuak.

Herriko
erlojua elizako dorrean kokatzea zen ohikoena, gehien bat kanpaiak
bertan zeudelako. Kontuan izan behar da, hasierako erlojuek ez zutela
ordua adierazteko esferarik, kanpaihotsek ematen zuten horren berri.
Luzaroan, kanpandorreko erlojua izan zen herriko erloju bakarra.
Bizilagunentzat baliagarria zen elementua izaki, Udalarena izan zen
erlojua egiteko erabakia; Udalak erosi zuen erlojua eta bere gain hartu
egoki mantentzearen ardura.

Getariako
artxiboko dokumentazioa kontsultatu ondoren, ezezaguna zaigu Salbatore
Deuna elizako kanpandorreko erloju aitzindaria noizkoa den jakitea.
Ezezaguna zaigu, baita ere, erloju horren egilea. Herriko erlojuari
buruzko aipamen zaharrena 1844ko udal-akta batean jasotzen da. Erloju
publikoa matxuratuta dagoela eta konpontzeko eskaera Arrasateko Sugasti
erlojugileari luzatzea adosten da bertan. Erlojua berriro matxuratu zen
1903an eta oraingoan Agiñako (Usurbil) erlojugile zen Benito Yereguiri
eskatu zitzaion erlojuaren baloraketa eta konponketa. Honek, erlojua
konpontzeaz gain, momentuan erlojugintzan ematen ari ziren hobekuntzak
kontuan hartuta, kanpandorrean esfera berriak jarri eta erlojua hauei
egokitzeko moldatze-lanak egin zituen. 1907an erlojuaren makina babesten
zuen kaxa jarri eta zenbait konponketa egin zitzaizkion berriz, baina
oraingo honetan Benitoren semeak izan zuen lan honen ardura 240,50
pezeten truke. 1916an ere Yereguitarrak izan ziren matxuratutako erlojua
konpontzeaz arduratu zirenak Yeregui y Compañía izenpean. Baina nor
ziren Yereguitarrak?

Yereguitarrak
Betelutik (Nafarroa) etorritako erlojugile familia garrantzitsua izan
ziren. Jose Francisco Yeregui Zabaleta (1760-1834) izan zen
erlojugintzan hasi zena eta erlojugintzari lotutako ondorengo
belaunaldien aitzindaria. Nafarroan zenbait dorreko erloju egin zituzten
eta ondoren familiako adar bat Agiñara (Usurbil) etorri zen bizitzera:
Getariako erlojua konpondu zuten Benito Yereguik (1843-1912) eta bere
anaia Serapiok. Erlojugile emankorra izan zen Benito. Gutxienez 80
erloju egin zituela esan digu bere birbiloba eta Yeregui Elkarteko kide
den Xabier Alvarezek. Hau horrela, Gipuzkoako eliza ugarik dute beren
kanpandorrean Yereguitarrek egindako erlojuren bat. XX. mendearen
hasieran Benito Zumaiara lekualdatu zen bere familiarekin batera eta
Benito Yeregui e hijos izenpean erlojugintzan jarraitu zuen. Ondoren,
Calixtok (Benitoren seme zaharrenak) eta honen koinatu Angel Galardik
Getariako erlojua konpondu zuten 1916an, eta Espainian motorgintzan
aitzindari izan zen Yeregui y Compañía sortu zuten.

Oihana Artetxe

Tras
esa apariencia frágil, extremadamente frágil, había una mujer fuerte,
de carácter, y extremadamente sensible. Se alimentaba de filosofía, de
música, de mirar ese paisaje rocoso frente a su casa, que le inspiraba.
Pensaba en grande. Nunca dejó de crear, de explorar nuevos caminos en el
arte conceptual. En los últimos años, sólo vídeos. Menos es más. Blanco
y negro, formas simples obtenidas de proporciones matemáticas. Ritmos,
armonías del siglo XXI.

Ha muerto haciendo lo que le dio la gana hasta el último minuto. Ha sido dueña de su vida.

Me acordaré de ti, Elena.

Larraitz Arretxea

Zumaiako
Musika Eskolaren sorrerak lotura estua du Udal Bandaren sorrerarekin.
Tarte honetan, aurreko urteko azaroan kaleratuta artikuluan, bandaren
sorreraren inguruan idatzi genuen. Artxiboan aurkitutako 1885. urteko
dokumentazioak Udal Bandaren eta Udal Orkestraren sorreraren berri eman
zigun. Musika banda osatzeko, ordea, musika heziketa jasotako
pertsonak behar ziren. Hau izan zen Musika Eskola sortzearen arrazoi
nagusiena.

Udal
artxiboan 1887an idatzitako Musika Eskolaren araudia gordetzen da.
Dokumentu honek eskolaren funtzionamenduaren inguruko informazio ugari
eskaintzen du. Udal Musika Eskola publikoa izaki, Zumaiako gazteen
arten musika hezkuntza suspertzea zuen helburu. Hasierako urteetan
idazten eta irakurtzen zekien 9 urtez gorako herriko edozein haur edo
herriko gaztek emaz zezakeen izena.

Eskolaren
gaineko erabakiak eta honek sortutako gastuak Udalaren esku zeuden.
Udalarena zen, baita ere, eskolako maisu eta zuzendaria izendatzeko
oposaketak burutzeko ardura. Eskolaren
sorreratik aurrera, Musika Eskolako zuzendaria eta Udal Bandaren
zuzendaria pertsona bera izatea adostu zen. Datu honek argi uzten du bi
erakundeen arteko erlazio estua. Beraz, zuzendariak, eskola eta
bandaren araudia zorrotz betetzeko beharra zuen. Eskolako maisu eta
zuzendari eta Udal Bandaren zuzendari, kargu guztiak pertsona berdin
batean. Honek, beraz, solfeoko eta musika tresnen klaseak emateko,
bandaren entseguak egiteko, Musika Eskola zuzentzeko eta Udal Bandak
eskainitako emanaldiak zuzentzeko beharra zuen; abesbatza ere aipatzen
da tartean. Guzti honetaz gain, ikasi eta jo beharreko musika pieza eta
kantak konpondu eta konposatzeko, Musika Eskolak eta Bandak zituen
instrumentu eta partituren kontua eramateko eta ikasleen bilakaeraren
inguruko txostenak udalari aurkezteko ardura zuen. Guztia urteko 3000
errealen truke.

Musika
Eskolako ikasketak doakoak ziren eta bi arlotan banatzen ziren: solfeo
eta musika tresna. Lehen ikasketak solfeokoak izaten ziren eta, behin
horiek gaindituta, ikasleari maisuak egokien zeritzon musika tresna
jotzeko aukera ematen zitzaion. Musika tresnaren hautaketa Udal
Bandaren beharren arabera egiten zen, ezin bait dugu ahaztu musika
heziketaren helburuetako bat banda osatzeko gazteak prestatzea zela.
Ikasketak urrian hasi eta ekainarekin batera amaitzen ziren. Arlo
bakoitzeko bi ordu eskaintzen ziren egunean eta urtean lau azterketa
pribatu eta azken azterketa publiko bat egiten ziren. Azterketa
publikoan gailentzen ziren ikasleak sarituak izaten ziren.

1921.
urtean Musika Eskolako araudian zenbait berrikuntza txiki gehitu
ziren, baina funtsean 1887an ezarritako artikuluak betetzen jarraitu
ziren. Aldaketak albo batera utziz, eskolaren helburua berdina izaten
jarraitu zuen eta, onartu beharra dago, erakunde honi esker Zumaiako
haur eta gazteek kalitatezko musika heziketa jasotzeko aukera izan
zutela eta Zumaiak duen musika aniztasun eta aberastasunaren hazia izan
zela.

Oihana Artetxe

Argazkiak,
dokumentuak, liburuak, CDak, diska gogorrak, web orriak eta abar, guztiek
datuak gorde eta eskaintzen dituzte. Momentu berezi baten isla, eraikin baten
planoa, udaletxeko aktak, frentean borrokatu zuen gudari batek bere maitaleari
bidalitako eskutitza, Erdi Aroko eskuizkribuak, unibertsitateko notak,
partitura bat, talde baten diskoa… lehenagokoak edo geroagokoak, formatu batean
edo bestean, baina guztiak informazio iturri.

Ikuspegi
historiko batetik begiratzen badugu iragana argitzen eta berreraikitzen
laguntzen duen informazioa jaso dezakete. Egunerokotasunera ekartzen badugu,
berriz, egiten ditugun gestioetan lagungarri edo gure oroimenen gordailu izan
daitezke. Guztiak informazio iturri, guztiak zergati batengatik gordeak eta
guztiak baliotsuak… ongi daki hori sute edo uholde batean guztia galdu duenak,
edota ordenagailua bapatean izorratu eta disko gogorrean gordea zuena errekuperatu ezin izan duenak. Orduan
konturatzen gara zein garrantzitsua den interesatzen zaizkigun kontuak ondo eta
modu egokian gordetzea, artxibatzea… Izan ere, guztia galdu duena hutsetik
hastera behartuta aurkitzen da.

Eta galdutako
informazioa herri batek bere historian zehar gordetako dokumentuak balira? Zer
egin galtzen dena herriaren informazioa eta memoria denean?

Lehen
Karlistaldiaren ondorioz, Getariak galdera horiei erantzuna eman beharrean
aurkitu zen. Herria guztiz suntsituta geratu zen eta horrekin batera herriko
artxiboa erre zen. Bertan gordetzen zen informazio historikoa galtzeaz gain,
udalaren eta herriaren kudeaketarako beharrezkoa zen informazioa galdu zen.
Izan ere, artxibo batek dokumentazio historikoa baino gehiago gordetzen du.

Getaria
artxiborik gabe aurkitu zen. 1838ko azaroaren 23an ospatutako udalbatzak argi
islatzen du galera honek sortutako egoera. Udal karguak etsita, zer egin eta
zer pauso eman ez dakitela. Herriaren iragana guztiz ilunduta eta orainari
itsu-itsuan aurre egin beharrean. Artxiboko dokumentuak, kontu liburuak,
hipoteka liburuak… denak suak irentsiak. Ardura gehien bizilagunen ondasunen
gaineko dokumentazioarengatik erakusten da “cuya
falta, irremediable, no podía menos de hacer sentir sus funestas consecuencias
a la riqueza territorial y vecinos propietarios, cuyos bienes radican en esta
jurisdicción”.

Getariarrak
berriro hutsetik hasi behar izan zuten. Herriaren kudeaketa egokirako
dokumentuen garrantziaz ohartuta bizkor jarri ziren lanean. “Que semejante estado de orfandad exige que
se establezca una base sobre la que se funde una regla que aunque no remedie el
mal ya consumado, evite o minore a lo menos sus efectos.” Lehenik udal
akten liburua hasi ziren osatzen (liburu horrek eman digu orrialde hau idazteko
informazioa) eta ondoren hipoteka liburua, Gipuzkoako Foru Aldundiaren
baimenarekin. Hemen hasi zen osatzen berriro Udal Artxiboa. Gaur bertan
gordetzen den informazioa ondorengo mendeetan egindako lanaren isla da.
Getariak bere memoriaren zati bat berreskuratzeko aukera du 1838tik aurrera
sortu, gorde eta artxibatutako dokumentuei esker.

Oihana Artetxe

Zumaiak
XX. mendearekin batera ezagutu zuen turismoaren hasiera. Bisitariak
udako hilabeteak herrian igarotzera etortzen ziren eta, hauen egonaldia
interesgarriagoa bihurtzeko asmoarekin udalak zenbait ekitaldi
antolatzen zituen. Testuinguru honetan azaldu ziren lehen zine
emanaldiak Zumaian. Jarduera honen berri ematen digun lehen dokumentua
1904koa da. Bertan, Cesar Marqués eta Manuel Ignacio Espinarrek San
Pedro jaietan zinematografo bana jartzeko baimena eskatzen dutela
islatzen da.

Hasiera
batean zinematografoa jartzeko baimen eskaerak San Pedro jaietarako
ziren; apurka, ordea, udako bisitariei jaramon eginez, uda osoko
baimenak izatera pasa ziren. Lehenik abuztuan bakarrik, ondoren
uztailaren 1etik irailaren 15era. Zinematografo hauek, gehienetan,
plazako arkupean jarri ohi ziren eta emanaldiak gauez edo ilunabarra
aurretik izaten ziren, arkupeak merkaturako libre uzteko. Zinematografo
ibiltari hauek muntatzeko baimen eskaerak 1916 arte luzatzen dira
gutxienez. Ziurrenik, azpiegitura iraunkorragoak agertzen haziak
zirelako.

Turismoaren
gorakadak azpiegitura turistikoen beharra sortu zuen herrian eta
horietako garrantzitsuena Amaya izeneko hotela eta antzokia izan zen.
Zumaiara gerturatzen ziren bisitariei ostatua emateaz gain, Amayak zine
areto bat eskaini zion herriari. Eta ez herriari soilik, 1940 eta 1950
hamarkadetan, adibidez, igandetan eta jai egunetan Arroa eta Zestoatik,
jende ugari etortzen zen Amayara, Azpeitia eta Azkoitiatik gutxiago.
Osteguneko edo larunbateko pelikula “berdea” baldin bazen (“4-Gravemente
peligrosa”) berriz, Zumaia bertatik eta Arroatik jende andana
gerturatzen zen, Azpeitia eta Azkoitiatik gutxi, joan-etorria nola egin
arazo izando zutelako, ziur aski. Hotel eta antzoki honen ateak XX.
mendeko hogeigarren hamarkadan zabaldu ziren arren, geldialdi luze bat
ezagutu zuen 1936-39ko gerraren ondorioz. 1943an zabaldu zituen berriro
bere ateak. Baina nagusiak beste batzuek ziren, gerra aurrekoak
abertzaleak eta ondorengoak frankistak.

Bitarte
horretan “Maitena” zinea zabaldu zen herrian. Bi zine areto horiekin
Zumaian pelikula eskaintza benetan zabala izan zen. Jaiotzez udako
bisitariei zuzendutako eskaintza, zumaiar eta inguruko guztien gozagarri
bihurtu baitzen. Dena den, herri txiki batean bi zine areto izatea ez
zen txantxetako kontua. Bi zine aretoek oso lehiakor jokatzea beste
biderik ez zuten eta honen ispilu bezala udan Maitenak, Amayaren udako
programazio ikaragarri zabalaren aurrean, astean behin, betiko hiru
filmez gain, haurrentzat eta gaztetxoentzat egun berezi bat jarri zuen,
marrazki bizidun (“Pato Donald”, “Tio Gilito”, “Goofy” eta abar) eta
komikoekin (Buster Keaton, Charlot, Harold Lloyd eta abar). Baina,
Maitenara beti jende gutxiago joaten zen, hala ere nahikoa zela uste
dugu. Kontua da Maitena 1952an itxi egin zutela. Amayarentzat Maitenaren
itxiera onuragarria izan zen, baina Udalari ordaintzen zion luxoaren
gaineko zergaren handitzea ere suposatu zion.

1959an,
“Acción Católica de Padres de Familia” zeritzon elkarteak Maitena zine
aretoa kudeatzeko eskaria egin zuen. Zinetik ateratako dirua gazteen
heziketa eta formakuntzarako erabiltzeko helburua zuela ikusirik, Udalak
lizentzia eman zion. Maitenak berriro zabaldu zituen ateak eta elkarte
honek zine programazioari eutsi zion. Zumaiak bi zine areto zituen
berriro.

Urte
horretan bertan, eta guraso elkarte honen ekimenez, zineforum saioak
eskaintzen hasi ziren Maitena aretoan. Ignazio Alvarez eta Abelin
Linazisorok hartu zuten saio hauen gaineko ardura. Saio hauek
hamabostean behin eguerdiko 12etan izaten ziren eta pelikularen aurkezle
lana hartzen zuena Donostiatik etortzen zen. Pelikula aurkeztu, ikusi,
eta ondoren eztabaida saioa egiten zen. Jendez lepo betetzen zen aretoa,
frankismoan eztabaida ezinezko gaiak elkarrizketatzeko aukera ematen
zuelako. Ekimen honek 1964ko apirilaren erdira arte iraun zuen eta
saioak urrian hasi eta hurrengo urteko Aste Santuko aurreko astera arte
izaten ziren.

Maitenako
zine emanaldiak ostegun, larunbat eta igandetan izaten ziren eta
Amayakoak, berriz, astearte, ostegun, larunbat eta igandetan. Bi
aretoetan jai egunetan ere bai, noski. 1960tik aurrera bi zine aretoetan
larunbateko edo igandeko pelikuletatik arrakasta handiena izan zuena
astelehenean berriro botatzen zuten. Amayakoek, hotelaren jabe izateak
ematen zien lasaitasunarekin, 1951ean hasi eta 1968 arte, uztailan eta
abuztuan egunero pelikula desberdin bat bota zuten. Hau da, udako bi
hilabete horietan 62 pelikula ikusteko aukera eskaintzen zuten.
Horrelako eskaintzarekin nor ez zen zinezale bihurtuko? Gaur egun
pentsaezina da.

Maitena
zinea kudeatu zuen guraso elkarteak 1965an Plan Partzialeko bigarren
zenbakidun partzelan, zine eta gizarte-zentroa bateratuko zituen
eraikina egiteko proposamena egin zuen. Udalak begi onez ikusi eta gaur
egun herrian dugun Aita Mari antzokia eraiki zen. Bestalde, Amaya
antzokiak 1973an itxi zituen bere ateak nagusien arteko barne arazoei
aurre egin ezinik. Itxiera tristea izan zen herritarrentzat; urte
luzetako zine eskaintza paregabeari agur esan beharra.

Amayaren
itxierak, ordea, ez zuen herriko zinezaletasuna itzali. Aspaldi
ereindako haziek bere fruituak emanak zituzten jadanik. Zumaian zineak
irabazia zuen bere txokoa. Kasu honetan gainera, desagerpen batek
agerpen bat ekarri zuen. Gazte koadrila bat bildu eta urte horretan
Zumaiako Zine-kluba sortu zuten, eta honek 1964an eten zen zineforum
saioei jarraipena eman zien. Orainaldira bitarteko kate-maila berri bat
sortu zela esan daiteke. Izan ere, zenbait etenaldirekin bada ere, zine
emanaldiek eta zineforum saioek gaur egunerarte jarraitu dute. Gogoan
izan, udazkenaren etorrerarekin batera Ostarrena Zine-klubak zineforum
saioei hasiera ematen diela jada.

Oihana Artetxe

Oharra: Artxiboan lorturiko eta Abelinek eskainitako informazioarekin osatutako idatzia

Amaitzear
gauden 2015 honek urteurren berezia ekarri du Gipuzkoako Lurralde
Historikoan eta bertako hamaika lekutan; izan ere, Probintziaren
egituraketa politikoan hautsak harrotu zituen ekintza bat duela lau
mende eman zen. Honela, eta aitzindariak 1607an koka baditzakegu ere,
1615 urtea izan zen Gipuzkoako hainbat herrixkek administratiboki, eta
bereziki justizia mailan, burujabetasuna lortu edo berreskuratu
zutenekoa. Besteak beste Tolosa, Ordizia eta Segurako barruti
politiko-administratiboetan zeuden hainbat eta hainbat herrik, erregeari
aurreko mendeetako buruengandik banantzeko eskaera egin, eta
negoziazioen ostean hiribildu titulua lortu zuten. Honen ildotik,
hainbat ekitaldi ezagutu ditu doakigun urteak: Zegaman, Andoainen,
Legorretan, Urnietan, Beasainen edo Zizurkilen, esaterako. Amasa ere,
urte hartan hiribildu titulua eskuratu zutenen herrien artean zegoen,
eta hau dela eta, gertakaria gurera ekarri dugu, horren inguruan zerbait
gehiago jakin nahian.

Aipamen
zalantzagarriak edo abizen moduan ditugun datuak alde batera utziz,
Amasa herri moduan aurkezten diguten lehen datuak Tolosari batu
zitzaionekoak dira. XIV. mende edo gizaldiaren amaieran jazo zen hori,
1385an; ordutik Amasa Tolosaren jurisdikzioan sartu zen, bi mende
t’erdiz.

Edonola
ere, menpekotasuna ez zen erabatekoa izan. Hitzarmenaren arabera,
Amasak bere udal-karguak izendatzen jarraituko zuen eta, halaber,
berezkoak zituen udal edota herri-ondasunek ordura arte izandako egoera
mantenduko zuen. Auzotartze hitzarmenak zekarren ezaugarririk nagusiena
alkatearen ingurukoa zen; hau da, ordutik Tolosako alkatea izango zen
amasarren arteko liskarrak eta auziak epaituko zituena.

XIV.
mende amaieran eman ziren halako auzotartze gehienak. Testuinguru jakin
baten aurrean emandako erantzuna ziren, baina hala ere, behin baino
gehiagotan, unean uneko edo lekuan lekuko erabakiak adostu ziren; hau
da, sinatu ziren eskritura guztiek ez zituzten beti ezaugarri berdinak.
Halaber, denboraren poderioz lorpen batzuk eskuratu zituzten.
Tolosaldeko herrie dagokienez, XVI. mende erdialderako herri-alkatea
izendatzeko ahalmena lortu zuten, eskumen judizial hauek oso urriak
baziren ere.

Horrez
gain, Amasaren kasuak beste berezitasun edo bitxikeria batzuk ditu,
sakonkiago aztertu beharko liratekeenak. Izan ere, herri ondasun ugari
eta eliz patronatua Villabonarekin partekatzen zituen, zehazki noiztik
jakin ez badezakegu ere, momentuz bederen. Batzuen ustetan, eliza
Amasako lurretan egoteak herri hau Villabona hiribildu moduan sortu
baino lehenagokoa dela adieraziko luke; Gorosabelek, adibidez, Villabona
Amasaren menpeko zela adierazten du bere “Hiztegi” famatuan. Villabona
abizena 1346an egin zen Tolosako aitonseme diren auzoen erroldan topa
dezakegu: orduan, Santxo Villabonakoaren seme diren Pero Santxez eta
Martin Santxez azaltzen zaizkigu hiribilduko auzo moduan. Hori dela eta,
Jose Antonio Munita eta Jose Ángel Lemak, hiribilduaren sorrera XIII.
mende amaieran kokatzen dute. Bitxikeria moduan, erroldan Villabona
aipatzen da, baina ez, ordea, Amasa. Edonola ere, 1385etik aurrera biek
beraien Historiako beste garai bat hasi zuten: ordutik bi udal-barruti
ezberdinetan kokatuak geratuko ziren: Villabonak, bere hiribildu
tituluari esker berezko barrutia izango zuen; Amasa aldiz, Tolosakoan
sartu zen.

Hainbat
esparru partekatzen bazituzten ere, Amasak zein Villabonak, bakoitzak
bere udal-ondasunak zituen. Honen lekuko 1618ko agiri bat dugu (GAO-AGG,
PT 2509, 108 au.-109at.). Adibide berantiarra, ezbairik gabe, baina
XIV. mende amaierako hitzarmenak Amasarenak ziren ondasunak beren
horretan mantentzen zituenez, pentsa daiteke XVII. mende hasiera hartan
aipatzen direnak aspaldidanik jabetza egoera horretan egotea; hau da,
XIV. menderako Amasaren ondare zirela.

Independentzia
eskuratzeak, auziek eta beste hainbat beharrek zekarzkieten gastuak
direla eta, 1618 hartan Amasako udalbatzak baso ustiapenaren inguruan
irizpide berriak hartu zituen. Oihana zen aberastasun iturri
nagusienetako bat, nagusiena ez bazen: “la dicha su villa no tiene
otra renta de consideraçion sino es de los xarales para poder acudir al
remedio de la paga de las dichas deudas y corridos”. Baina
txaradietan aziendak noiznahi, nonahi eta nolanahi sartzen ziren,
zuhaitzetako kimu eta aldaxkak janez. Honela, abelgorri zein bestelako
animalien bazkatzeak sortzen zituen arazoak ekiditeko, ikuskatze eta
mugarritze bat burutu zen. Sail haietako egurra oso baliotsua zen
Amasaola eta inguruko burdinolen egur-ikatz eskaerari aurre egiteko.
Agidanez burdinarekin lotutako industria Amasaren ardatz ekonomikoetako
bat zen. Ondorioz, lursail horien ustiaketa mugatu edo arautzeak,
Amasari diru premia larriari aurre egiteko aukera eman ziezaiokeen.

Dokumentuetan
jasotako mugarritze ekintza horrek, Amasaren lurrak zeintzuk ziren
izatearekin batera, hamaika izen ematen dizkigu, horregatik, jorratzen
dugun independentziaren gaiari zeharka lotua badago ere, transkribaketa
plazaratzea egokia dela deritzogu. Ikuskatu ziren eta animaliei itxi
zitzaien sailaren mugak honakoak ziren:

“desde
el mojón de Belauriate, que confina con los términos de Berastegui y
Elduayen y por dende ella por el arroyo llamado ‘Ybiaingo erreca’, abajo
Aniçinçerrieta, y dende al puerto llamado Arbiribilla y dende al puesto
llamado ‘Mapilleta-barrenera’, y dende al puesto llamado
‘Gaztaña-bacarra’, que es en el puesto llamado Azpildi. Y dende al
puesto llamado ‘Asquiaco-garayco-sarobearen-goyenera’, y dende al puesto
llamado Abeyeguneaga; y dende allí al puesto llamado
‘Aindico-ayçaren-ganera’, y dende al puesto llamado
‘Aguerdieguico-bunoa’; y dende allí a donde están çinco robles en el
campo llamado ‘Errexil-soroa’, y dende allí al puesto llamado
‘Lasturreta-çabalera’, y dende allí por el puesto llamado Apaciegui
Abajo a Yruerrequeta y dende allí, por abajo, al puesto donde está la
puente de madera de Huegon”.

Beste
herrietan bezala, Amasan ere 1615ko gertakariak ekarritako ondorio
ekonomikoak agerikoak izan ziren. Banantze prozesuari Koroak emandako
baiezkoa ez zen doakoa izan. Guztiaren atzetik monarkiaren diru behar
larria zegoen eta, ondorioz, herriek sosen truke independentzia eskuratu
zuten. Gehienetan diru kopuru altuak izan ziren eta hauei aurre egiteko
udal-lurrak saldu edota dirua zentsotan hartu zen, udalen zortasun
maila ikaragarri igoz. Batzuetan gastu horiek banantze eskaerak egin
zituzten herrien artean elkarbanatu egin ziren; beste batzuetan,
independentzia eskuratu eta gutxira, herriek Elkarte edo Batasunak sortu
zituzten, bereziki Batzar Nagusietako ordezkaritza eta gastuak
partekatzeko. Amasa bera, adibidez, 1631 Anoetak eta Zizurkilek osatzen
zuten Zubiberriako Batasunean sartu zen.

Baina
agidanez, Amasan, independentziaren ordainetan erregeari eman beharreko
dirutza beste kasuetan baino premia handiagoak ekarri zituen. Gastu
horiez gain, aurreko urteetatik abian ziren hainbat auzik beren horretan
zerraiten, eta zentsotan diru andana ere zorpetu zuten. Villabonarekin
ondasun zein eliza mailan zuten jabetza edo administrazio egoera zela
eta, guzien hobebeharrez bi herrien batasun politiko-jurisdikzionala
adostu zen; hau da, udal-gobernu edo udalbatza bateratu bat sortzea.

Asmo
hauek independentzia eskuratu eta gutxira hasi ziren, 1617ko abuztuan;
baina bitarte horretan Amasak bere udala izan zuen. Urte hartako
irailaren 24an, Villabonarekin elkartzeko eginbideak burutzeko
ordezkariak izendatzerakoan, honakoa zen adierazitakoa:

“conzejo,
justizia y regimiento y vezinos d’esta villa de Amasa, oy, día Domingo
que se quentan veinte y quatro días del mes de septiembre de mil y
seiscientos y diez y siete años, estando como estamos juntos y
congregados en nuestro Ayuntamiento y ‘bazarre’ general para tratar y
conferir de las cosas que tocan al seruicio de Dios, nuestro señor, y de
su Magestad y bien vnibersal d’esta dicha villa en el puesto y lugar
acostumbrado, expecial y nombradamente Juanes de Marrubiza y
Legarbarrena, alcalde hordinario de ella y su término y jurisdición por
el rey nuestro señor, y Juanes de Mutio, alcalde de la Hermandad, y
Seuastián de Aguirre y Juan Miguel de Licoluma y Lizarraga, rexidores,
Juan Martínez de Legarra, escriuano del rey, nuestro señor, y del número
del Alcaldía de Aiztondo, Juanes de Legarra de Juanperezena, Domingo de
Osandola, Juanes de Garmendia, Christóual de Ybarguen, Juanes de
Legargoyena, Juan Martínez de Osandola, Juanes de Aranguren ‘de el [sic]
Alcayde’, Domingo de Aranzalde, Juanes de Larrea, Miguel de
Aransastroqui, Juanes de Lizarraga de Arraisti, Lorenzo de Yguerategui,
Miguel de Vgalde, Miguel de Umeeta de Larrañaga, Fermin de Yriberri,
Juan López de Echaondo y Miguel de Muñoqui, todos vecinos d’esta dicha
villa…” (Villabonako Udal Artxiboa, 116-02)

Era
berean, 1618ko martxoan Juanes Larrea alkate moduan aipatzen da; Juanes
Musturia eta Osandolakoa errejidore kargua betetzen du eta hamabi
betearazle moduan Lorenz Ierategi dugu. Ondorioz, datu hauek galdera
interesgarria dakarte burura: zein izan zen Amasak Tolosatik aldendu eta
Villabonarekin bat egin zuen unea? Amasa zein epetan izan zen guziz
burujabe?

Kontutan
hartu behar dugu 1615 ekintzak ez zuela bat-batekotasunik izan; hau da,
erregeak eskaerak onartu, hiribildu tituluak luzatu, Tolosak helegiteak
jarri eta eginbide guztiak egin bitartean, denbora jakin bat igaro zen.
1620ko abuztuan adibidez, Amasak independiente moduan hiru urte inguru
zeramala adierazten zen; hau da, 1617tik; azken urte honetako abuztuan
aldiz, independentzia urte t’erdi lehenago eskuratu zuela zioten: “por
quanto como es público y notorio, la villa de Amasa hauía sido hasta
agora año y medio sumisa y sometida a la jurisdición de la villa de
Tolosa quanto al conozimiento de las causas ziuiles y criminales de los
vecinos y moradores que hauía hauido”. Ondorioz, 1615-16 bitartean Tolosaren pean mantendu zela dirudi.

1619an
Villabonak eta Amasak, nork bere aldetik, ordezkariak izendatu
zituzten, ordenantza koaderno berri bat egiteko. Helburua, adostutako
batasun politiko horri esparru teoriko bat ematea zen, gerora praktikan
jartzeko. Legedi berriak udal hauteskundeen nondik-norakoak,
udal-karguak, kartzela edota bilerak egiteko lekua zehaztu zituen. Beste
arloei dagokienez, apenas hartu behar zen erabakirik; izan ere,
amankomunean zituzten esparru horiek urteen poderioz pilatutako
eskarmentuagatik zein usadioengatik arautuak zituzten.

Hurrengo
pausoa bi herrietako ordezkariek izenpetutakoa herri-batzar batean
adostea zen. Hau 1619ko urriaren 3an ospatu zen (GAO-AGG PT 84, 340
au.). Ez zen ordea, ahobatez onartu: bi auzotarrek, Migel Munokikoak eta
Juanes Lizarraga Urreztikoak, ez zuten aurkeztu zitzaizkien
ordenantzekin bat egin. Edonola ere gehiengoak bai, legediari baiezkoa
eman zion. Baina oraindik, egoera berri hau egia bihurtzeko erregearen
eta bere kontseilari eta epaitegien ebazpena falta zen.

Tramite
edo izapideak burutu bitartean bi herriek politikoki bananduta mantendu
ziren, 1620an argi dakusgun bezala. Orduko abuztuaren 6an bi udalbatzek
Juan Martinez Legarrakoa eta Joan Ierategikoaren aldeko ahalordea
ematen zuten eta bertan, Juanes Legarra Joanloperenakoa eta Juanes
Arteagakoa alkateak zeuden; Migel Lakuntzakoa eta Domingo Asuragakoa (?)
hamabiak, eta Domingo Ugaldekoa eta Migel Munoki errejidoreak. Ahalorde
honek islatzen duenaren arabera, bi herriek oraindik bat egin bage
zirauten. Honela dio erregeak hitzartutakoa onartzeko asmoz luzatutako
idatziak:

“para
que acudan a la villa de Madrid y a la Real Audiencia y Chancillería de
Valladolid y a los demás; recogan los recaudos que en razón de la dicha
unión y concordia se hubiesen fecho en el Real Consejo Supremo de
Justicia (…) y pedir la confirmación de los dichos capítulos y unión y
hazer cerca de ello en qualesquier tribunales los pedimientos
nesçesarios y los demás autos y diligencias que se deban hasta que lo
susodicho llebe efecto”.

Agindutakoa
Felipe III.a erregeak baieztatu zuen, 1620ko abenduaren 9an; duela ia
395 urte. Aste gutxiren buruan, 1621eko Urte Berri egunean,
udal-hauteskundeak ospatu ziren. Ordutik Villabonak eta Amasak udalbatza
bakarra izango zuten, eta orduan hasi zen bien arteko elkarbizitzaren
beste pauso bat.

Iago Irixoa

Getariak
izan duen industria garrantzitsuena arrain kontserba izan da. Herri
arrantzalea izanik, arraina kontserbatzeko teknikak aspaldidanik ezagutu
eta erabili izan dira. XVI. eta XVII. mendeetan arrain gaziketa eta
eskabetxea ekoizten zuten lantegiak baziren jadanik.

Hasiera
batean, teknika hauek, norberaren kontsumora zuzendutako arraina
kontsarbatzeko erabiltzen ziren. Hauek, ordea, laster eman zuten
salmentarako produktuak ekoizterako pausoa. Etxeetan ekoizten ziren
produktuak izatetik, produkzio industrialerako saltoa eman zuten; batez
ere XIX. mende amaierako teknologia berrikuntzei esker. Arrantza eta
arrain kontserba Getariako diru iturri nagusiak izan dira luzaroan.

Arrain
gazitua eta eskabetxea ekoizteko lantegiak etxe azpietan kokatu ziren
Getarian. Herriko kaleetan ohikoa zen arrain gazituaren kontserba
prozesua ikustea. Produktua herrigunean ekoiztu eta produktua
herrigunean biltzen zen. Horrela izan zen 1919ra arte. Urte horretan,
Probintziako Osasun-diputatuak arrain gazitua ekoizten zuten industriei
produktua herrigunean gordetzea debekatu zien. Imaginatu dezakezue
agindu honek herrian sortu zuen ustekabea, are eta gehiago arrain
gazituaren produkzioa herriguneko etxe azpitan egiten zela kontutan
izanik. Ziurrenik osasun kontuengatik hartutako neurri honek, arrain
gazitua gordetzen zuten kupelei toki berri bat bilatu beharra ekarri
zuen.

Artxiboan
gordetzen den 1919ko uztailaren 6ko idatziak jasotzen duenez, arrain
gazitua ekoizten zuten industriei kalte handiak ekarri zizkien erabaki
bat izan zen hau. Getariak ez zuen horrelako produktuak biltegiratzeko
behar adinako lursailik herrigunetik kanpo. Herriko aberastasun
industrial bakarra gazitze-industria zela ikusirik, neurri honengatik
kaltetutako enpresariei ahalik eta erraztasun handienak emateko prest
agertu zen Udala. Ez hori bakarrik, beharrezkoa zuten biltegia egiteko
lursaila lortzeko kudeaketaren ardura bere gain hartu zuen.

Rodriguez
eta Balentziaga jaunak izendatu zituen arrantzale aterpetxearen alboan
zegoen eta Estatuarena zen lursaila bereganatzeko. Udalaren asmoa,
bertan arrain gazitu kupelak gordetzeko biltegia eraikitzea zen.
Eskatutako lurrak, ordea, eskatzaile gehiago zituen eta horrek egoera
luzatu zuela dirudi. Artxiboa kontsultatuz ez dugu biltegi hori egin zen
edo ez jakiterik lortu. Hori bai, dirudienez, enpresari batek edo
bestek beren biltegi propioa egitea erabaki zuten. Hori izan zen Miguel
Alegriaren kasua, zeinek arropa garbitzeko herriko harraskaren ondoan
arrain gazitu kupelak gordetzeko nabe bat eraikitzeko baimena eskatu
zuen, agindu berriak sortutako beharrei aurre egiteko.

Oihana Artetxe

Abuztuan,
beste zenbait ospakizunen artean Euskal Jai eguna izaten da Zumaian.
Herri askotan ospatzen den eguna da honakoa, baina non du oinarria jai
honek?

Anton
Abadia Urrustoi (Dublin 1810 – Paris 1897) politikari, diplomatiko eta
euskal kulturaren sustatzaile ezaguna izan zen “Fiestas Euskaras”
izeneko jaien sortzailea. Helburua euskal ohiturak eta folklorea
goraipatzea zen. 1853. urtean ospatu ziren lehen aldiz Urrugnen
(Lapurdin) eta bertan hamar urtez jarraian burutu ondoren (1853-1863),
1863tik 1876ra Saran eta 1877an Donibane Lohizunen izan ziren zitak.
Ondoren Euskal Herri guztira zabaldu ziren. 1893an Azpeitian ospatu
zirenean arrakasta handia izan zuten eta hori ikusirik, 1896tik aurrera,
Gipuzkoako Foru Aldundiak “Fiesta Euskaras” antolatzeko ardura bere
egin zuen. Urte horretan bertan, uztailaren 5ean, Arrasaten ospatu ziren
eta urte bereko azaroan, jai hauek urtero Gipuzkoako herri desberdin
batean egitea erabaki zen.

Zumaian
1900 urtean ospatu ziren gaur egungo Euskal Jaien aitzindari izan ziren
“Fiestas Euskaras”. Hauen antolaketaren ardura Gipuzkoako Foru
Aldundiak hartu ondorengo bostgarren herria izan zen. Irailaren 22tik
25era luzatu ziren ospakizun hauek, zenbait prestaketa lan eskatzen
zituzten Udalaren aldetik. Artxiboko Akta liburuetan ikusi dugunez, urte
bereko apirilean hasi ziren jai honen inguruan lanean eta maiatzaren
19an festa hauen ardura izango zuen batzordea osatu zen. Lurreko
ekitaldien ardura Esteban Aranguren Alkateak eta Estanislao Etxabe, Juan
Olaizola, Ramon Erkizia eta Manuel Zubia zinegotziek hartu zuten.
Itsasoko ekitaldietarako ardura berriz, Agustin Arrizabalaga, Pedro
Olaizola eta Jose Antonio Iraundegi zinegotziek.

Jai
egun horietan herria lirain agertzea garrantzitsua zen agintarientzat.
Horrela izan zedin, erabaki eta neurri desberdinak hartu ziren iraila
aurreko hilabeteetan: herriko etxeak zuritzea, Odieta pilotalekuan
zenbait konponketa eta hobetze lan, festa egunetan herriko zenbait txoko
(Plaza Nagusia, Odieta pasealekua eta portuko moila) argiztatzeko 120
bonbilla gehiago jartzea eta Bilbotik paperezko 300 faroltxo ekartzea…
Festen aitzakian, herriaren ikurrina egitea ere erabaki zen. Jai
egunetan, herriko sarreran, oihal zintzilikari eta ikurrina ikusgarriak
jarri ziren eta hiribilduan erramuz eginiko arku eder batek ematen zuen
ongi etorria ondorengo hitzekin:

Bizi bedi euskera.

Gipuzkoako ekautari jaunai

eta Euskal-itz-jostaldien Batzarreari

Zumayako erriyak.

Erbestetako anaiak:

Ongi etorriak izan zaiteztela

Zumayako euskal-festetara.1

Euskal
giroko jai hauek gozatzeko asmoarekin Zumaiara gerturatu zirenek
egitarau oparoa izan zuten: abere eta baserriko produktuen lehiaketa,
Elizkisun desberdinak (San Pedro parrokian 17 urte zituen Jose María
Beobide gazteak espreski konposatutako Salbea, prozesioak, mezak…),
Ordiziako auzo zen Lorenzo Pujanak zuzendutako euskal dantza
ikuskizunak, karmeldar oinutsek zuzentzen zuten nesken eskolan
joste-lanen erakusketa, Udal Musika Bandaren kontzertuak, topaz beteriko
oturuntzak, agintarien aurresku eta atzeskua, Pello Errota, Olegario,
Txintxua eta Urkia bertsolariak, irrintzi lehiaketa, su artifizialak,
korrika lasterketa, musika eta literatur lehiaketa, euskarazko
irakurketak, danbolin-joleen lehiaketa, kukaña, estropada, aizkolari
lehiaketa, gaita eta dultzaina lehiaketa…

Arrakasta
handiko jai egunak izan ziren. Aurreikusita zegoena baino bisitari
gehiago jaso zituen herriak eta ostatu gisara ezarri ziren bi barrakoiez
gain, itsasontzien masta eta haize-oihalez inprobisatutako zenbait
kanpin denda altsa behar izan ziren. Euskal Herri guztiko txokoetatik
etorritako euskaldunak elkartu ziren eta Zumaian sentimendu abertzalea
bultzatu eta pizteko jai garrantzitsuak izan ziren.

Oihana Artetxe

Ongi
dakigu, bai. Hezkuntza edozein gizarteren euskarri nagusienetako bat
da. Hezkuntzarik gabeko herria, atzera doan herria da. Hezkuntza
abiapuntua da, baita haurren garapenean ere.

Haurrek
beraz, hezkuntza behar dute. Noski. Baina haurtzaroa ere. Hezkuntza eta
haurtzaroa. Gaur egun, hauek luzeegiak direla esan ohi da. Dena eskura
dutenez ez omen diote inoiz haur izateari uzten.

Garai
batean oso bestelakoak ziren kontuak. Villabonan topatu dugun agiri
batean ikusiko dugun bezala, adibidez. Bertan, duela 100 urte eskas gure
gizartearen hezkuntza eta haurtzaroa nolakoak ziren ikusi dezakegu.

Agiri
horretan irakasleak zerrenda bat egiten du. Eskolara zioazen haurren
zerrenda. Bertan, asistentzia, egoera, ardurak, adina eta mota
guztietako oharrak biltzen zituen. Kasu honetan mutikoen izen-emateak
bakarrik topatu ditugu, jakin badakigun arren neskenak ere egiten
zirela.

Villabona
osoan 82 mutiko matrikulatu ziren 1911-1912 urteko kurtsoan. Hauek
Lehen Hezkuntzakoak ziren, hau da, 6 eta 11 urte bitartekoak. Zerrenda
honetan iraila eta abendua bitarteko egoera jasotzen da. 4 hilabete
horietan (oporrak kenduta guztira 92 lan egun) 40 haurrek 50 egun baino
gehiago egin zuten kale. Beraz, haurren erdiak klase erdiak (edo
gehiago) galdu zituzten.

Ikusgarria
ezta? Ba hunkigarriena arrazoiak dira: “ausencia” (oso gutxi),
“enfermedad” (gutxi batzuk), “las fábricas, ocupaciones, abandono”
(asko, gehiegi) eta “desconocidas” (erdia inguru). 3 orduz bakarrik joan
behar ziren eskolara. 3 bakarrik izan arren, erdiak ezin zuen joan
auskalo zergatik, irakasleak berak ere ez zekien. Guk argi dugu:
“Fábricas, ocupaciones, abandono”. Ziur.

Guzti
hau larria bada, irakurri irakasleak amaieran idazten duena:
“…observase que el número de matriculados es muy inferior al total del
curso escolar de la población, sin que esté justificada la causa de su
no asistencia a esta escuela única”. Izen emandako 82 mutiko horiek
erdia baino gutxiago dira. 6 eta 11 urte bitarteko beste 82-100 haurrek
izen-ematea bera ere ez zuten egin.

Hezkuntzarik
gabeko gizartea, gizarte pobrea da. Gizarte pobrea, haurtzarorik gabeko
gizartea da. Segida honekin bukatzea nahitaezkoa da etorkizuna
aldatzeko.

Amagoia Piá

Gipuzkoako
Estatistika sailak galdeketa bat bidali zuen 1863. urtean: Kaleetan
izenak, etxeetan zenbakiak,… jarrita al daude? Zenbaki hauek
korrelatiboak al dira? Herri sarreran izena jarri al da? nekazal auzoak
zatitu al dira? Udal bulegoak prest daude aldaketa berriak jasotzeko?

Kuriosoa
galdeketa. Kuriosoa eta esanguratsua. Izan ere, gure herrien
“betikotasuna” horren zaharra denik ez du ematen. Alegia,
administrazioa, ohiturak, espazioen antolaketa… prozesu historikoak
dira, aldakorrak. Eguneraketen menpekoak.

Erantzun
gehienak “queda cumplimentado lo dispuesto en la Real Orden de 24 de
febrero de 1860…”. modukoak diren arren, galdera bezain kuriosoak ere
badira batzuk.

Herri
sarreran izena ez jartzearen aitzakia: “En las entradas y salidas de
esta población no se colocaron las lápidas de que habla la regla 15 por
evitar la deformidad que naturalmente resultaría con no estar numeradas
las casas con iguales o parecidas lápidas, pero esto no obstante se ha
practicado lo que en otros pueblos respecto a este punto, esto es, que
para la designación del pueblo partido judicial y Provincia a que
corresponde se ha hecho uso de la tinta en los pasages
correspondientes”.

Herriko
etxeen zenbakien inguruan berriz: “Esta población tiene numeradas las
casas y rotuladas las calles pero sin azulejos, por cuanto algunos
dueños de las fincas se resisten a costearlos, fundados en que la mayor
parte de los pueblos situados en la carretera están numeradas con tinta
al simil que esta retirada villa, sin ocasionar gastos en la compra de
chapas. Se advierte para lo que conduzca que en el centro del pueblo
existen un juego de pelota y especie de una plazuela para la prueba de
ganados, sin que lleven ninguna rotulación”…

Honen
ondorio izan zen herriko kaleetan izena duten burdin esmaltatuzko
plakak jartzeko erabakia. Hauek Eibarreko Paulino Elejalde enpresari
eskatu zitzaizkion. “…estas placas son de hierro esmaltado, de
fabricación muy esmerada y las únicas recomendadas para el objeto por su
hermoso aspecto, limpieza y duración…”. Bi hizkuntzetan egitea
proposatu zen noski, Foru Aldundiak gutun bidez hala eskatu bait zien
Gipuzkoako herri guztiei “…en cumplimiento de un acuerdo que la Excma.
Diputación ha dirigido a los Ayuntamientos de los pueblos, para que
(…) se pongan rotulaciones dobles en las lenguas vascongada y
castellana”.

Baina
Asteasuko Udalak ez zituen edonolako izenak nahi bere kaleetan: Kale
Nagusia, Chillar kalea, Miretsien kalestua, Konsejuecheco plazachoa,
Fueroen plaza, Peajelekurako bidea, Elizmendiko echadi-bidea,
Errekondoko Pedro Jaunaren plazachoa, Onkeriol Donekar Aita Julian
Lizardikoaren kalea, Gure Gordatari Done Pedro Apostoluaren plaza, eta
Aguirreko Juan Bautista Jaunaren karrika.

Luze
xamarrak. Elejalde jaunak beste aurrekontu bat prestatu behar izan
zuen. Bertan aitortzen zuen kale izen gehienak euskeraz bakarrik idatzi
behar baziren ere plaka batzuek haundiagoak egin behar zirela.

Azkenean,
hainbat gorabehera gainditu ondoren, 1897ko uztailean herria euskarazko
plakaz eta zenbakiz bete zuten 110 pezetaren truke.

Artxiboa
berreiz ere memoria da. Izan ere, “kuriosoak eta bitxiak” deitzen
ditugun izenak eta egoerak, herria ulertzeko eta, ondorioz, antolatzeko
eta izendatzeko modua da, garaikoa. Horregatik ere, administrazioa
garaikidea denetik, izenak euskaraz jartzeko ardura agertu du.

Amagoia Piá

Askotan
beharrezkoa da. Laguntzen du terapia egiten. Laguntzen du eredu txarrak
identifikatzen. Batzuetan, hutsune nabariak non dauden ozen esateak
oihartzuna du. Hala gertatzen denean, lagun gehiagok begi bistakoa dena
ikusten dutela konturatzeko balio du.

Marmar
egitea ondo dago. Ez da aski. Marmar asko egiteak nolabaiteko geldo
aldira ere eramaten ahal gaitu: beti da berdin, horrela ezin da, hauekin
ez dago modurik… Baina ohitu gara. Eta geldotasunak marmartia marmar
bihurtu dezake ere. Horregatik, marmar egitea ondo dago. Mugak ditu.
Nabariak.

Eta
batzuetan, muga horien barruan ahaztu egiten dugu garrantzitsuena ez
dela marmar egitea. Egitea baizik. Horregatik, marmarrak jartzen
dizkigun mugak gainditzea beharrezkoa da. Eta marmarrarekin lotutako
aurreiritziak atzean utzita, beste mundu bat dagoela ikusiko dugu.

Baldintzarik
gabeko laguntasunarena, ausardiarena. Mugak, konplexuak, aurreiritziak,
beldurra atzean uzteak abantailak baino ez ditu. Elkarlana sustatzea,
proposamenak egiten ausartzea, (berandu egiteaz damutzea),… aukerak
sortzea… horrek guztiak ekarriko du marmarra sortzen dituen egoera
gainditzea eta alboratzea. Bide berriak jorratu behar ditugu, lagun
zaharrekin zein berriekin. Konfiantza. Leialtasuna. Uste duguna baino
ahaltsuagoak gara, batez ere lagunak laguntzera etortzen direnean.

Hala
erakutsi digute guri azken asteotan zehar: eskatu eta jaso. Galderarik
gabe. Irabazi ala ez, aukera ondo probestu dugu, gure eremua
marmarrarena ez dela gogoratzeko eta bidai lagun onak ditugula, beste
behin ere, berresteko.

Uda
garaia iristen denean, Zumaian Urolako itsasadarra zeharkatzen duen
ontzi zerbitzua jartzen da martxan. Gehienek herrigunetik Santiago
hondartzarako joan etorria egiteko baliatzen dute. Zerbitzu honek,
ordea, Zumaiako historian sakontzen den sustrai luzea du.

Herriaren
garapenari erreparatzen badiogu, Zumaiaren itsuraldaketa ikusgarriaz
ohartzen gara. Garai batean, gaur egun alde zaharra kokatzen den muinoa,
urez eta padurez inguratua zegoen eta Getaria eta Zumaia lotzen zituen
bidearentzat Urola ibaiaren itsasadarra eten bat zen. Horrela,
Getariatik Zumaiara edo Zumaiatik Getariara joan nahi zuenak itsasadarra
zeharkatzeko beharrarekin egiten zuen topo. Bide hau gainera,
Probintziako hiru bide nagusienetariko bat zen, Bizkaia eta Frantzia
lotzen zituen ibilbidea hain zuzen.

Komunikabideak
zuen oztopo hau gainditzeko, Urola zeharkatzen zuen ontzi zerbitzua
jarri zen abian. Kostaldeko herrietan horrelako zerbitzuak topatzea
nahiko arrunta izan ohi da; portu eta baietan bidaiariak alde batetik
bestera eramatea beharrezkoa baitzen. Zumaiak izan zuen lehen
herri-zerbitzua izan zela esan daiteke.

Bidaiari
ontzi honen inguruko lehen aipamenak 1583ko udal aktetan topatu ditugu.
XVI. mendeko idatziek, ordea, ez dute zerbitzu honi buruzko informazio
gehiegirik eskaintzen. Hori bai, 1585 urterako bidaiari ontziaren
zerbitzua Udalak enkantean jartzen zuela ematen da aditzera. Gainera,
urte horretan bertan, enkantea irabazten duenak ontzi berria eraikitzeko
ardura izango duela jakinarazten da. XVI. mende bukaerako idatzi hauek
Urolako itsasadarra zeharkatzen zuen ontzi zerbitzua lehenagotik martxan
zegoela adierazten digute.

Behin
XVII. mendean sartuta berriak ugaritu egiten dira. Udalak enkantean
jartzen jarraitzen zuen bidaiari ontziaren zerbitzua, honen kudeaketa
eskaintzaile onenak eramaten zuelarik. Udala ontzia eraiki eta
konpontzeaz arduratzen zen, baina errentariak bi baldintza bete behar
izaten zituen:

– Zumaiarrak ontzian alde batetik bestera doan eramatea.

– Bere kontura ontzia urtean bi aldiz karenatzea.

1690eko
agiri batek ontziaren enkantea Jose Iriarteren aldekoa izan zela
erakusten digu. Urtean 17 dukat ordaintzeko eskaintza eginez 4 urterako
kudeaketa lortu zuen. Kontsultatutako agirien arabera, ontziaren
kudeaketa 4-6 urte bitartekoa izaten zen eta honekin Udalak lortzen
zituen etekinak oso desberdinak izan zitezkeen enkantetik enkantera.
Hala ere, etekinak etekin, Udalarentzat ezinbesteko zerbitzua zen
bidaiari ontzia.

Erabilerarekin
ontziak konponketa ugari behar izaten zituela pentsatzekoa da.
Zenbaitetan ontzi berria egiteko beharra ere suertatzen zen, Udalaren
ezintasun ekonomikoa agerian geratzen da sarri horrelakoetan. Ontzi
berria eraikitzeko ezintasunak ontzi zaharra behin eta berriz konpondu
behar izatera eramaten zuen. Herria Donostiako bide komertzialarekin
lotzen zuen bidaiari zerbitzu hau oztopoko guztien gainetik mantentzen
saiatu zen Udala. Mendeetan luzatu zen; itxura denez 1886an kostaldeko
bideak Zumaia eta Getaria lotu zituen arte.

Oihana Artetxe

Ederki
gogoratzen ditut jai egun haiek, hura zen hura festa giroa gure
lagunartekoa. Salbatore jaietan ohitura zen bezela herriko kale eta
balkoiak gogoz apainduak agertzen ziren nolanahiko egunak ez zirela
jakinaraziz.

Jaiei
abuztuaren 5eko arratsaldean eman zitzaien hasiera eta ondoren gaueko
ordu batak arte luzatu zen dantzaldia. Ziur bat baino gehiago ederki
luzatu zela festen lehenengo egunean.

Jaietako
egun handia Salbatore Deun eguna izan ohi da, urte horretan ere horrela
suertatu zen. Abuztuaren 6ari goizeko zazpiretako txistulari dianak
eman zion hasiera. Getariako kaletan zehar entzuten zen txistu eta
danbolin hotsek zenbaiten lo goxoa aztoratuko zuen seguruenik. Baina
herriko jaietan nor gelditzen da oheko izara goxoen artean? Ez al dira
kaleko soinuak erakargarriago suertatzen? Beraz, dianari kasu egin eta
bederatzietako kalejirarekin bat egitea onena! Gorputza dantzan esnatu
ondoren, herriko zaindariaren omenezko meza nagusia eta agintarien
mokadua ezin ziren falta gaurko egunez. Goiza borobildu eta gosea
pizteko berriz 12:30tako dantzaldia. Bazkalostean eta indarberrituta
eskupilota partiduaz gozatzeko aukera izan genuen, baina ezin pilotarien
izenak gogoratu… Festa giroan jarraitu eta zein izan ziren ahaztu
zitzaigun eta! Izan ere, zazpiretatik bederatzietara jo eta ke ibili
ginen jazbanak jotzen zituen piezak dantzatuz. Hori da hori sasoia! Su
artifizialen ikuskizunak eman zigun tregua ondo baino hobeto etorri
zitzaigun arnasa berreskuratu eta berriro dantzaldira bueltatzeko.

Abuztuaren
7a, egun handiaren ondorena… gorputza jadanik ez zegoen lehen egunean
bezain fresko, baina goizeko diana hotsa entzun bezain azkar egin genuen
ohetik salto. Salbatore jaiak urtean behin izaten dira eta!
Konturatzerako erraldoi eta buruhandiekin batera ginen kalejiran.
Gainera, bazkalordua baino lehen txontxongilo ikuskizun ederraz
gozatzeko eta dantzaldian zangoak astintzeko aukera izan genuen. Trago
eta mokadu batzuk ere hartu genituen lagunartean; ezin jaiak lagunik
gabe ulertu. Egun hauetako gorabeherek urte osoko kontakizunak bete izan
ohi dituzte gure koadrilan! Elkartean bapo asetu ginen bigarren egunez…
Kontu kontari eta kantuan amaitu genuen bazkaria eta itsas-jokoetaz
gozatzera irten ginen kalera. Berriro ere eguna jazbanaren doinuak
dantzatzen joan zitzaigun, nahiz eta bat edo bestek konpainia topatu
zuen gaua goxotasunean amaitzeko.

Konturatzerako
abuztuaren 8a iritsi zen, jaien azken eguna. Urte osoa Salbatore jaiak
noiz iritsiko zain eta bazihoazen… Eguna aprobetxatu beharko! Diana…
txistu eta danbolin hotsek ez gintuzten egun horretan ohetik hain azkar
altsatu, ordu erdi beranduago izan arren. Hamabietako euskal dantzetara
azaltzea lortu genuen, esnatzen eta indarberritzen lagundu zigun gosari
oparoaren ostean. Ondorengo kontzertua entzuteko gogorik ez eta nahiago
izan genuen indarrak arratsaldeko erromeriarako gorde. Fandango eta
arin-arin doinuek altsarazi gintuzten eta gaueko jazbanak bere azken
notak jo zituen arte ez genuen treguarik izan. Azken jai eguna, azken
notak… Aio Salbatore jaiak, datorren urtera arte!

Oihana Artetxe

(1) 1965eko Salbatore Jaietako festa egitarauan oinarritutako kontakizuna.

Villabonako
jaiek badituzte hainbat jarduera urtero-urtero errepikatzen direnak.
Hauetako batzuek urteetan zehar ohitura bihurtu direnez Santioak ez
lirateke izango hauek antolatu gabe. Baina guztietan aintzindariena,
musikarekin batera noski, zezenen inguruko tradizioa da.

Gaur
egun sokamuturra egiten da Santio eta San Inazio egunetan. Egun
haundiak dira eta egiten diren jarduera ugarien artean hauek dira
bereziki jendea biltzen dutenak. Hesien atzean zaletu asko biltzen da
ateratzeko irrikaz, beldurrez, jostakin, kurioso,… ausartei begira,
noiz errekorte ederrak egin edo noiz hankaz gora ikusiko dituzten zain.

Hau
izan zen 1909. urtean Jose Otegik Udalari bigantxak jartzeko
dirulaguntza bat eskatzeko erabili zen aitzakia: “…pidiendo una
subvención para la novillada que proyectan celebrar en honor de nuestro
patrono Santiago, al objeto de dar variedad al programa de festejos que
anualemnte tienen lugar, en atención a que se trata de un espectáculo
que ha de atraer afluencia de forasteros…” (Villabonako Udal Artxiboa.
0010-01 cf). Dirulaguntza eman zioten noski.

Baina
ez da hau zezenen inguruan dugun erreferentzia bakarra. 1678. urtean,
San Martin jaietarako hesi berriak eraikitzeko erabakia hartu zen, han
egiten den zezenketarako, “…por quanto para la corrida de toros que
por las fiestas de San Martin se hace en frente de la parrochial yglesia
del Señor San Maratin de esta Villa no ay barreras…” (Villabonako
Udal Artxiboa. 0002-01 cf). Badirudi, garai batean zezenketarako zegoen
ohitura oraingoa baino zabalagoa zela, bigantxez gain zezenketak ere
egiten bait ziren, eta Santiotaz gain San Martinetan ere ospatzen bait
zituzten.

Hala
ere, gure artxiboan badago hau baino zaharragoa den dokumentu bat. 1622.
urteko kontu liburu bat da. Liburu honetan hainbat zezen eta bigantxa
jaietarako ekarri direla eta hoien truke ordiandutakoaren zerrenda ikusi
dezakegu. “… a Domingo de Acolodi y Echeverria por un toro que dio
para correr en los festejos de Señor Santiago de este año dos
ducados…”. Beraz, 1622. urtean Villabonan entzerruak egiten zirela
baieztatu daiteke.

Ez
dugu zerrenda hau bukatu nahi azken datu bat erantsi gabe. Edozein
ikerketa lan ezin da ontzat eta amaitutzat eman gai horren inguruan
beste artxibo batzuetan dauden dokumentuen kontsulta egiten ez bada.
Gure blog honetako asmoa ez da inoiz ikerketa lanak aurkeztea izan,
baizik eta gure herrietako artxiboetan topatzen ditugun dokumentu eta
istorio bitxien berri ematea. Baina oraingo honetan, eta duela 15 bat
urte Udal honek eta Tolosaldeako beste batzuek sustatutako lanei esker,
Gipuzkoako Artxibo Orokorrean dauden dokumentuen artean bilatu dugu.
Bertan, gure artxibokoa baino pixka bat zaharragoa den dokumentua topatu
dugu: 1605. urtekoa da eta bertan Amasako Migel Artetxek eta Amezketako
Joanes Loidik Villabonako Udalari zezen bat zaltzen diote jaietarako.
Honela ba, 5 mendeko ohitura da hau.

Amagoia Piá

Getaria,
hiribildu harresitua izan zen. Erdi Aroko harresia lehenik eta baluarte
modernoa ondoren. Harresiak babeserako elementu garrantzitsua izan dira
historian zehar; kanpoko erasoak saihesteko modurik egokiena. Getariako
orografiak babesgune naturala eskaini arren, kostako eta lurreko hegalak izan
ziren gehien sendotu zirenak.

1859an,
harresia oraindik babes elementu bezela ikusten zen Getarian. Hau botatzeko
errege aginduaren aurrean, Getariarrek mendebaldeko eta hegoaldeko haizeetatik
babesteko baliagarria zela argudiatu zuten. Urte gutxi batzuk geroago, ordea,
haizetik babestea baino garrantzitsuagoa zen behar bat agerian geratu zen.
Historian zehar modu eraginkorrean hiribildua babestu eta defendatu zuten
pareta horiek, elementu itogarri bilakatu ziren. Horrela irakur daiteke 1881eko
agiri batean:

“…en
atención al aumento de población que se nota hace algunos años, se hacía ya
preciso darle algún ensanche para poder edificar casas en que puedan habitar
los vecinos que se hayan aglomerados en viviendas sumamente reducidas, y que al
efecto convenía se solicitase del Gobierno de Su Magestad el Rey el derribo de
sus murallas.”

Eskaera honek
erantzuna izan zuen. 1885eko espediente batean Getariako lurreko hegaleko
harresia eta honen kontra eraikitako kuartela eraisteko baimena aurki daiteke.
Kuartela eta harresia bota ondoren libre geratzen ziren lurrak (268m luzeran
eta 2m zabaleran) udaletxeari eman zitzaizkion bide publikoa zabaltzeko aukera
izan zezan. Udalak berriz, elementu
hauek eraisteko lanen gastua bere gain hartu zuen. Bestalde, eraikuntza hauek material
erabilgarri ugari eskaintzen zuten. Material hau, ingeniari militarrek tasatu
ondoren, enkante publikoan saltzeko eta jasotako diruaren zati bat Gerra
Ministerioari emateko agindu zen. Gainera, libre geratuko ziren lursailean
Udalak eraikitzeko erabakia hartuko balu, eraikitzeko partzela bakoitzaren
salneurriaren %3a Estatuari entregatzeko klausula zehaztu zen. Urte bereko
ekainaren 27an burutu zen tasazioa: lurreko hegaleko harresi zatiak emango zuen
materiala 537,50 pezetetan estimatu zen eta kuartelarena 1.394 pezetetan.

Lehenik
kuartela bota zen. Materiala Sebastian Etxanizek eskuratu zuen abuztuaren 2an
egindako enkante publikoan eta tasatutako prezioan. Lurreko hegaleko harresiak,
ordea, tente jarraitu zuen. 1906ko azaroaren 24ko udalbatzarrean hartu zen hau
eraisteko erabakia. Egoera txarrean
zeuden herri-bideak konpontzeko beharra zegoen eta betelanerako materialak
harresitik ateratzea pentsatu zen. Gainera, horrela, Kale Nagusia libre
geratzen zen, plazatik eta errepidetik eliza ikusten zelarik. Gertakari honek
Getariaren zabaltzea eta lotura ekarri zituen. Baina ez pentsa lurreko hegaleko
harresi zati osoa desagertu zenik! 1907an, harresiko materialen jabe zen Juan Eizagirre
harginak zati bat frontoia egiteko eman zuen. Gaur egun, frontoiaren atzealdeari
erreparatzen bazaio, honen paretak lurreko harresiaren zati bat aprobetxatuz
eraiki zirela ikus daiteke.

Oihana Artetxe

Maiatzaren
bukaeran Zumaiako Kanpina zabaldu zen. Herriak kanpoko bisitariei
eskaintzen dien turismora zuzendutako instalakuntza berriena da hau.
Zumaiak bisitari ugari jasotzen ditu, batez ere udan. Hala ere, azken
urte hauetan, bisitari kopuruak etengabe gora egin du eta urte osoan
zehar turistak jasotzen dituen kostaldeko herri bihurtu da.

Turismoa
Zumaian, ordea, ez da zerbait berria. Arrazoi desberdinengatik
mugituta, herri honek beti jaso ditu bisitariak. Denbora libreaz
gozatzera etorritako bisitariak XX. mendearen hasieran hasi ziren
ugaritzen; Loiolako Santutegiak eta Zestoako Bainuetxeak sortzen zuten
erakarpenaren ondorioz eta komunikabide azpiegituretan eginiko
hobekuntzek bultzatuta.

Itzurun
eta Santiago hondartzen inguruan mugitzen zen udako turismoa izan zen
hasieran. Aurreko udako artikuluetako batean hondartzetako zerbitzuen
aitzindari izan zen Itzurungo “bainu beroen” inguruan hitz egin genuen.
Hala ere, hondartzek sortzen zuten erakarpena indartzeko eta bisitari
kopurua sendotzeko, herrian zenbait ekintza antolatzen hasi ziren.

Gero
eta turista gehiago gerturatzen ziren Zumaiara, eta honek, bisitariei
ostatu emango zien azpiegituren beharra jarri zuen agerian. Egoera berri
honi irtenbidea emateko gauzatu zen egitasmo garrantzitsuena Luis
Martinez Kleiser idazleak sustatutako Gran Hotel Amaya izenekoa izan zen. Hemen hotelaren beharraren inguruko Martinez Kleiserren hitzak: “Pensando
en la clase de construcción más conveniente para dar vida y animación a
la villa de Zumaya, atendiendo indicaciones de los forasteros que
verían con gusto disponer de un Hotel donde hospedarse en verano y
convencidos de que la importancia de la villa crecerá notablemente, no
sólo en verano sino durante el invierno, proporcionando cómodo albergue
a los que por razón de industria y comercio tengan que ir a Zumaya,
han resuelto construir un Hotel amplio, moderno y cómodo, que reúna
cuantos servicios gozan hoy los grandes Hoteles.”

1922an
hasi ziren eraikuntza lanak. Urte horretan bertan, hasierako
planteamenduan zenbait aldaketa eman ziren. Hotel bat eraikitzeko
proposamenari, 600 pertsona baino gehiagoko edukiera izango zuen
antzokia gehitu zitzaion. Kategoria honetako azpiegitura turistikoak
gainera, bere ingurua atontzea ere eskatzen zuen. Horrela, ordura arte
marisma izandako inguruak, aisialdirako gune izateko pausoa eman zuen.

Hotela zabaldu eta gutxira gerra zibila piztu zen. Garai latz haietan, Gran Hotel Amaya
ospital bezala erabili zen. Azkenik, 1943ko udan inauguratu zen behar
bezela. Antzokiaren gaineko pisuak, hotelaren azken handitze lanak,
urte horretan bukatu ziren baita ere. Lan horiek 1923an baimendu zen
egitasmoaren arabera burutu zirela erakusten dute Udal artxiboan
gorderik dauden dokumentu eta planoek.

Gran Hotel Amaya
lehen klaseko hotela izan zen; antzokiaz gain, ibilgailuentzako
aparkalekuak, igerilekua eta lorategi zabalez hornitua. Bisitari ugari
jaso zituen, ez bakarrik turistak baita Zumaiak zuen industriak
erakarrita etortzen ziren negozio gizonak ere. Gaur, haren izena daraman
plazak oroitarazten digu Zumaiako turismoaren ikur izan zen eraikina.

Oihana Artetxe