luGORRI

Gaur egun denek dakigu nor de Pello Errota. Asteasuko
bertsolari handia. Denek dakigu izena nondik datorkion ere. Errota
batean bait zuen bere ogibidea. Hainbat libururi esker dakigu 1840
urtean jaio eta 1919an zendu zela. Bertsolari bikaina zela eta, bigarren diru sarrera bat
lortzen zuen plazatan arituaz. Askok dakigu ere bere benetako izena
Pedro Jose Elizegi Maiz zela.

Baina,
zer dugu Asteasuko artxiboan bere inguruan? Erroldatan azaltzen da
noski. 1885 urtean bere emazte eta seme-alabekin Ekialdeko 18.garren
etxean erroldatua zegoen orduan. Irakurtzen eta idazten bazekien.
Errolda horren arabera, familia osoan bakarra zen ordea, emazteak eta
seme-alabek ez bait zekiten. Hori bai, denak errotako langile bezala
seinalatuak ziren.

Baditugu artxiboan Pello
Errotaren beste sei agiri. Denak auziak. Bat izan ezik, denak diru
kontuak tartean. Bi bereziki bitxiak. Pedro Jose Elizegik Agustin Elola
deitu zuen ahozko auzi batera diru zor batengatik, bi egun beranduago
ordea, Agustin Elolak Pedro Jose Elizegik berdina eskatu zuen Pedro
Joseren aurka, honek ere diru kontuengatik. Agustinek dio bere aita dela
etxea gobernatzen duena eta berari dirurik ez eskatzeko, gainera Pedro
Josek duela zorra berarekin. Pello Errotak dio Agustini diru asko utzi
diola eta berarekin zorrik ez duela. Bietako inork benetako frogarik
aurkeztu ez eta epaileak bertan behera utzi ditu auziak.

Bigarren
auzi “bitxi” bat ere badugu. Lursail baten alokairuaren ingurukoa.
Pello Errotak bere jabeari ordaintzen zion urteroko alokairuaren dirua.
Baina bigarren alokatzaile bat ere azaldu zen, etxea eta lursail guztiak
berak alokatu zituela esanaz, eta Pello Errota lursail hartatik
botatzeko eskatuaz. Pellok argudiatu zuen alokairua jaberari ordaintzen
ziola eta jabearen aginduak bakarrik beteko zituela.

Gainontzeko
auziak diru kontuengatik sortutakoak dira. Denak 1880 eta 1885 urteen
bitartean gertatutakoak. Ez lehenago, ezta ondoren ere ez da beste
arazorik jasotzen. Agian artxiboan ez direlako gorde, agian urte horiek
izan zirelako beretzako txarrak. Batek daki…

Bukatu
dezagun beste bitxikeria batekin. Bere sinadura. Pedro Jose Elizegi
Maizek normalean Pedro Elizegi bezala sinatzen zuen, nahiz eta behin
Pedro Jose Elizegi ikusi dugun. Hortxe bere eskuz sinatutako ohar bat.

Amagoia Piá

Hondarribia, 1871. urteko
otsailaren 16a eta Ostegun Gizena. Apezpiku kaleko sagardotegi-tabernan,
Frantzisko Higos tragoxka bat hartzen ari da. Garaiko giro politikoa ez
zen bat ere lasaia: hamaika gorabeheren ondoren, ordurako Espainiako
Koroa Amadeo I.goa erregearen buru gainean zegoen. 1868ko “La Gloriosa”
altxamenduak Isabel II.a erregina Donostian udapasan harrapatu, eta
handik amen batean ospa egin eta hiru urtera, Espainiak monarkia
Konstituzional itxura zuen gobernua sortu zuen; Borbondarrak kendu eta
hamaika lekutan erregea bilatzen ibili ostean, Aostako Duke titulua zuen
Amadeo Saboyakoa italiarra monarka berri moduan aukeratua izan zen:
Espainiako Amadeo I.goa.

Hautagaia,
ordea, ez zen ahobatez erabaki. Parlamentuan ordezkaritza zuten hainbat
taldek errege berriaren aurkako bozka eman zuten, tartean karlistek.
Agidanez, Hondarribia ondoko Hendaian, erbesteratutakoak konspirazioan
zebiltzan, eta propaganda hedatzeko modu bikaina bertsoak sortu,
paperetan idatzi, moldiztegietara eraman eta bertatik hamaika lekutara
zabaltzea izan zen. Izan ere bertsoak garaiko komunikabide ederra ziren,
edozein motako berriak zabaltzeko tresna, Gipuzkoako gizartearen
gehiengoa alfabetatu gabea eta euskaldun elabakarra zen hartan.
Lehenengo Karlistaldian protagonismo nabarmena izan zuten bertso-paperak
indarberritu ziren 1868an ireki zen aro berrian, eta Espainiako
Gorbernuaren eraketaren ildotik alderdi bakoitza, liberala zein
karlista, nor baino nor zela erakutsi nahian.

Halako
borroka propagandistikoa benetan eraginkorra zen, eta Isabel kanporatu
ondoreneko hilabeteetan itxura hartzen hasi zen, Euskal Herriko II.
Gerra Karlista izango zena hasi baino ia lau urte lehenago. Horren
lekuko, Hondarribiko udalak 1871ko Ostegun Gizen hura baino hainbat
hilabete lehenago hartutako erabakia dugu: Espainiako erakundeak
iraintzeko asmoz sortzen zihoazen kantu eta bertsoak galaraztea, hain
zuzen ere. Hondarribiko alkateak halakoek hautsak harrotu zitzaketela
uste zuen, eta delitu moduan ikusten zituen. Zaharrak berri, beraz.

Baina
erabaki horiei izkin egiteko modua egon, bazegoen. Festa garaia
aproposa zen erakundeei adarra jotzeko edo nolabaiteko protestak eta
ezinegonak plazaratzeko; zer esanik ez jaiak Inauterien baitan zeudela
aintzat hartuta. Jakina denez, egun horietan gizarte-egituraketa irauli
egiten zen, sinbolikoki bazen ere. Jai eta mozorro giroan, eta egun
guztia edo lanaldia amaitu ondoren taberna batetik bestera ibilita,
jendeak barren-barrenean gordeta zituenak plazaratzeko aukera zegoen.
Hori izan zen Frantzisko Higosen kasua: marinela ogibidez, Ostegun Gizen
egunaz gozatzen ari zen, baxoerdi bat baino zerbait gehiago edanaz;
modu honetan, eta orditze bidean, txantxan aritzeko aukera izan zuen.

Arratsaldeko
7ak jota zirenean, jai giroak eta alkoholak barnean zituen koplak
abesteko aukera eman zioten; zer eta garai haietan barra-barra zebilen
konposizioa: “Milla ta sorsireun da / iruruguei-ta amargarren / urtia
isango da / gaudela barenen, / españolac isandu guiñarela len. / Bañan
icusten dana, / desgraciaz aren, / ytaliano biurtu / nai gaituste emen”.

Higos-ek
halako abestiaren estrofa bakarra abesteko denbora izan zuen. Santos
Jauregik “Primec nai izatia / ez-tegu guc basta, / erregue nombraceco, /
Duque de Aosta” Higos-i abesten entzun ondoren, isiltzeko esan zion.
Honek jaramon egin ziola dirudi, baina kargu hartzea egin eta gutxira,
alguazila eta Fermin Berrueta mikeletea agertu ziren. Justizia lanak
betez, eta alkatearen aginduz, Frantzisko atxilotu eta preso sartu
zuten. Eta hemen hasi zen benetako kalapita.

Alkateak
atxilotzeko ardura hori bere gain hartuta, Hondarribiko Bake-epailea
kartzelara gerturatu eta Higos askatzea agindu zuen. Bere ustetan, udal
karguak ez zuen atxiloketak egiteko inolako eskumenik eta gainera, ezin
zitzaion inorri nahi zuena abestea debekatu: “el alcalde no podía
detener a nadie ni prohibir que se cantase lo que a uno le diese la
gana, y que únicamente él era la verdadera autoridad, gritando en
público a la muger del alguacil que abriese inmediatamente la puerta al
detenido”.

Gainera,
abestia oso ezaguna zen eta iraganareko pasarteak zituen hizpide.
Amadeo I.goaren hautaketa zuen gai nagusitzat, Prim generalak
bultzatutakoa eta azken hau, dagoeneko, hilda zegoen. Gainera, Inauteri
garaia zen, eta orduan halako txantxak agerikoak ziren:

“vi
a un joven [Frantzisko, alegia] que estaba ebrio al parecer y habiendo
sabido que el motivo que daba lugar a su prisión era el de haber una
canción ya muy oída en esta Ciudad, de que aun cuando el hoy difunto
general Prim quisiera no obligaría a ser Rey de España D. Amadeo de
Saboya. Teniendo en consideración que dicho canto era referente a tiempo
pasado, ningún mal efecto podría causar en la población y mucho menos
por un joven y en día como el Jueves Gordo, que por razón de su
proximidad a Carnaval la gente se alegra y toma a broma y algaravía, me
persuadí de que el hecho no constituía delito sino aún quizás una (…)
falta y por ello hice poner en libertad al joven Francisco Higos”.

Fiskala
ere iritzi berekoa zen. Bere ustetan ez zegoen inolako delituren
zantzurik, ezta txikienik ere. Abestiaren gaia aspaldikoa zen eta
halakoak abestea zeharo hedatua zegoen: “ni aun quizá una simple falta
si se atiende a lo generalizado y mucho tiempo que hace se vienen
cantando las canciones en cuestión”.

Baina
horrez gain, epaileak aitortu egin zuen Frantzisko libre uztea
tentsioen igoera saihesteko burutu zuela. Izan ere, atxiloketaren
ondorioz, animoak berotzen hasi zirela ematen du:

“…advertí
en la calle en donde está situada la cárcel bastante gente agrupada y
con señales de disgustos por el hecho de haber sido encarcelado el joven
Higos a consecuencia de un cántico repetido por multitud de veces en
época anterior en esta Ciudad (…) prefirió sacar de la cárcel a
Francisco Higos, (que) a dar lugar a que cualquier persona mal avenida
con la actual situación se prevaliese del encierro de éste y hubiese
podido dar lugar a hechos de más graves consecuencias por la irritación
de las pasiones”.

Badirudi,
beraz, gizarte barruan hikamikak ematen hasi zirela. Are gehiago:
lekukoren batek adierazi zuen askatu eta hurrengo egunean, Frantzisko
Hondarribiko Kale Nagusian barrena eta erregearen aurka eta Karlosen
alde kantuan zihoan taldeko partaide zela.

Hartutako
informazioek, ordea, ez zuten gaia oso argi utzi eta lekuko gehienek
erantzun zalantzagarriak eman zituzten. Azkenean Donostiako epaileak
auzia amaitutzat eman zuen, Higos-ek egindakoa delitutzat ezin zitekeela
hartu adieraziz.

Esan
bezala, Higos-ek abestutako kopla gizartean oso hedatua sartua zegoen
bertso-sorta baten zati zen. Espedientean agertzen denaren arabera,
Manuel Altzak 15 koplaz osatutako bertso-papera kalean topatu omen zuen
eta hau hartu ondoren, “lo llevó a su casa con ánimo de que su muger
copiara su contenido”. Baina azkenean, papera Hondarribiko mikeletearen
eskuetara iritsi zen.

Ezaugarri
hauek bat datoz Antonio Zavala zenak bildutako informazioarekin. Guda
Karlisten garaiko bertsoak biltzeko eta plazaratzeko egin zuen lan
itzelari esker, Hondarribiko artxiboko espediente honetan jasoten diren
koplen inguruan zenbait datu ditugu, edukiaren testuinguru eta azalpen
historikoei buruzko beste azalpenekin batera[1]. Agidanez, abesti hau
famatu egin zen Gipuzkoa guztian, Hondarribian agertu eta handik
lurralde osora hedatu zelarik; sagardotegiak halakoak entzuteko leku
ezinhobeak omen ziren, nahiz eta erakundeek abestea debekatu. Zavalak
ere bertso hauen egile zen Zeferino Ilarratza arabarraren inguruan datu
interesgarri batzuk eman zituen.

Egiari
zor, Higos ez zigortzeko erabiltzen den abestiaren antzinatasunaren
aitzakia halamoduzkoa da, bertsoak ez baitira horren zaharrak. Bertan
Amadeo Saboyakoaren hautaketa prozesua islatzen dute eta biltzen duten
informazioa ardatz hartuta, 1870eko iraila-urri artean idatzi zirela
ondorioztatu daiteke.

Estrofetan
Amadeoren aldekoek indar handiagoa eskuratu zutela islatzen da, eta
Amadeo bera dute jo-muga, 9-11 estrofetan ageri den bezala. Eta
batzuetan, garaiko agintariei eta Amadeo berari adarra erruz jotzen
bazaie, batzuetan bere aldeko hautaketaren aurrean mehatxu itxurak ere
agertzen dira: “Italiano ori / españolen buru, es-ta uci biar / lotsaric
badegu. / Biotzetic esaten / disutet seguru, / descuiduan sartutcen /
icusten badegu, / atzetican arrica / biralduco degu”. Baina bertsoetan
ez da oraindik Amadeoren aldeko hautaketa aipatzen. Ondoren etorriko
lirateke kongresuak errege moduan azaroan onartu zueneko ekitaldia,
Prim-en abenduaren 30eko erahilketa eta Amadeo beraren iritsiera,
1871eko urtarrilean. Laburbilduz, Higos-en gertakariak jazo zirenerako,
bertsoek 5 bat hilabeteko bizitza zuten, eta jendeak oso gogoan zituen.

Bestalde, Juan Carlos Morak Hondarribiko artxiboan topatutako bertsoek (Hondarribiko Udal Artxiboa, E-7-IV-19-F.I.),
Zavalak bertso-sortaren iturrien inguruan esandakoaz hainbat ohar
egitera garamatzate. Ikertzaile tolosarrak koplak bere osotasunean edo
hainbat zati non agertzen ziren aditzera ematen zuen. Iturri hauek
guztiak ordea, bertso-bildumak edota inprimatutako aleak ziren; alegia,
ez zen inolako dokumentu artxibistikorik aipatzen. Ondorioz,
Hondarribiko espedientean dauden bertsoek iturri berri eta ezezagun bat
osatzen dute, literatura eta kantagintzari lotu gabeko esparru batetik
datorkiguna.

Zavalak
erabilitako bertsioa Aita Jose Inazio Arana azkoitiarraren bildumatik
zetorren, honek gordeta zuen eta Baionako moldiztegian argitaratu zen
ale batetik. Eta hemen dator Juan Carlos Morak aurkitu dituen bertsoen
garrantzia; izan ere, Aranarenak kenduta, Zavalak aipatutako beste
iturriek ez dituzte bertso guztiak biltzen eta horrez gain, batzuetan
aldaketa sakonak dituzte. Fakundo Iturriagaren bertsioan, adibidez, 10.
bertsoa oso ezberdina zen; Tolosako Manuel Urretak aldiz, lehenengo 12
bertsoak jasotzen zituen eta hauei beste bat gehitzen zien, jatorrizko
bertsioan ageri ez dena.

Zeferino
Illarratzak idatzitako bertso-sorta Baionan inprimatu zela aintzat
hartuta, eta Hondarribiko espedienteak erbestean idatzitako bertsoei
aipamena egiten dietelarik, artxiboko bertsioa jatorrizkoaren oso
gertukoa zela ondoriozta daiteke; baina Zavalaren bertsioa eta
Hondarribikoa ez datoz guztiz bat. Hori dela eta, azken honetan
idatzitakoa argitara ematen dugu, lehenago gure esker onak Juan Carlos
Morari ematea ahaztu gabe, bertsoak helarazteagatik.

Iago Irixoa

[1] ZAVALA, A.: Karlisten bigarren gerrateko bertsoak. Oiartzun: Sendoa, 1997, 295-302 orr.
[2] Zavalak: “Españiyan ainbeste”. Beste iturri eta aldaerentzako, ibidem, 301- 302.
[3] Zavalak: “Barrunen”.
[4] Zavalak: “gera orain da len”.
[5] Zavalak, pluralean: “agintari ederrak dauzkagu”.
[6] Zavalak: “lituzkenak”.
[7] Zavalak: “frantzesak etzuban nai”.
[8] Zavalak: “Ekarri nai dubana / Juan Prim da seguru / orrek nai izatia”.
[9] Zavalak: “orrengatikan”.
[10] Zavalak: “triste”. Bertsoen gaztelaniazko itzulpenak ere “unos cusntos trastos de liberales” aipatzen du.
[11] Zavalak: “pelira”.
[12] Zalantzazko irakurketa. Gehiago “Italianuari” ematen du.
[13] Zavalak: “ezta ikusi biar”.
[14] Zavalak: “Ilarrazak”.
[15] Zavalak: “onrarako”.
[16] Zavalak: “sartzen”.

Elkarbizitza hitz potoloa. Artea, ez da txikiagoa.

Kontzeptu handiak, sakonak. Ikusgarritasuna ez ezik, buru lan nekezak puzten dizkigute.

Horregatik, Mentalgassiren agerraldia oso da eskertzekoa.

Elkarbizitza norberaren buruarekin hasten da; gertuko paisaia zein gertuko objektuekin segitzen du.

Mentalgassiren
lan sorta honek kalean supituki gelditu gaitu. Harrituta begiratuko
diogu, eta kuriositatez. Egunero ikusten ditugun objektuak eta izakiak,
ohiko tokian ikusiko ditugu. Hobe esanda, Mentalgassiren frame hauek
egunero ikusten EZ ditugun objektuak eta izakiak ikusten laguntzen digu.
Egunerokotasunari buruz hitz egiten digun sorta honek. Tokia
labainkorra dela, txakurra zaunka ari dela, hor beti gizonezkoek pixa
egiten dutela, hemen baten batek txirrinda ahaztu zuela, orube horretan
dagoena ikusteko inora ez doan eskaratzea behar dut…

Elkarbizitza
gure burua erosoa izaten hasten da, irri batekin hasten da, ustekabe
txiki bat du lagun, egunero ikusten eta erabiltzen ditugun trasteak
beste modu batean ikusten lor dezakegu; Kontxan altxorrak bilatzea
bezalakoa.

1931ko
apirilaren 14ean II. Errepublika aldarrikatu zen Espainian. Apirilaren
12an egindako hauteskundetan eskatutako aldaketa politikoa izan zen
hura; Alfontso XIII. boteretik kendu eta monarkiarik gabeko gobernu
baten hasiera ekarri zuena. Baina nola bizi izan zen aldaketa hau
Getarian? Zer gertatu zen herrian hauteskunde horietan?

Gobernu aldaketa ekarri zuten hauteskundeak apirilaren 12an izan
ziren arren, hilabete horretako 18. egunean aurreko udalbatzak
jarraitzen zuen Getarian. Udal-akta liburutan irakur daitekeenez,
udalbatza berria osatzeko arazoak izan zituzten. Udal gobernu berria
osatu behar zuten zinegotziak hautatzeko garaian, bi hautetsien arteko
boto berdinketa gertatu zen; Isidoro Txueka eta Primitivo Urbietaren
artean hain zuzen ere.

Apirilaren 18an, Gobernadore Zibilaren agindua jaso ondoren, aurreko
udalbatzako kideak eta hauteskundetan hautatutako zinegotzi berriak,
udalbatza berria osatzeko bildu ziren. Lehenengo zeregina, ordea,
Isidoro eta Primitivoren arteko boto berdinketa konpontzea izan zen.
Tartean inolako interes pertsonalik egon ez zedin, zozketa bidez apurtu
zuten berdinketa. Danbor batean 1 eta 2 zenbakia zuten bolatxo bana
sartu zituzten eta beste danbor batean bi hautagaien izena zeramaten
beste bolatxo bana. 1 zenbakia zuen bolatxoarekin batera ateratzen zen
izena behin betiko zinegotzi bilakatuko zen. Egun hartan, 1 zenbakia
Primitivori egokitu zitzaion.

Boto berdinketa atzean utzita, aurreko udalbatza osatzen zuten
zinegotziek aretoa utzi eta zinegotzi berrien kargu-hartzea egin zen.
Alkatea, lehen eta bigarren alkateordeak eta sindikoa hautatzeko
bozketa egin ondoren, horrela geratu zen Getariako udalbatza
errepublikanoa:

• Alkatea: Antonio Alegria Lasa

• Lehen alkateordea: Fructuoso Arregi Leizaola

• Bigarren alkateordea: Cecilio Idiakez Indo

• Sindikoa: Sebastian Iribar Ulazia

• 1. Zinegotzia: Genaro Basterretxea Santa Maria

• 2. Zinegotzia: Jose Isasti Azpeitia

• 3. Zinegotzia: Julian Ulazia Unanue

• 4. Zinegotzia: Julian Larrañaga Aranburu

• 5. Zinegotzia: Primitivo Urbieta Embil

Errepublikaren aldarriarekin batera, Autonomia Estatutuaren aldeko
mugimenduak hasiak ziren Euskal Herrian. Mugimendu horiekin bat egin
nahian, Getariako alkate berriak, II. Errepublikako behin behineko
gobernuari Euskal Errepublika konfederatua onartzeko eskaera egitea
proposatu zuen. Gainontzeko batzarkideen oniritzia bilatzen zuen
proposamena izan zen, baina Espainiako Errepublika babesteko unea zela
iritzi zuen udalbatza berriaren gehiengoak momentu hartan.

Oihana Artetxe

Ez da arraroa izaten artxibo batean dokumentazioa kasualitatez topatzea. Nik beti pentsatu dut artxiboek altxorrak izkutatzen dituztela. Eta batzuetan zoriak historia berri baten bat eskaintzen digu ondarea eta oroimena aberastuaz.

Oraingo honetan agerturiko altxorra Amasako Eskola berria eta maisuaren etxearen proiektuak dira. Herriko eskolen historia ikertzeko aukera ematen digute. Eta era berean, helduei gogorarazi eta gazteei azaldu nola izan zen Hezkuntzaren funtzionamendua historiaren garai ezberdinetan.

Artxiboan jasota dugun lehenengo dokumentua Udaletxeko 1866.ko akta liburuan jasota dagoen ohartxo bat da. Amasako eskola pribatua Lehen Hezkuntzako ikuskatzaile batek bisitatu zueneko eguna jasotzen du. Garai hartan Jose Leandro Etxabide jaunak zuzentzen zuen eskola. Ikuskatzaileak ez zuen eragozpenik jarri. Honetatik atera dezakegun ondorioetako bat da landa eremuetan eta hirigunetik urrun dauden lekuetan analfabetismoari aurre egiteko asmoa eta planak garatzen zirela. Hau izan daiteke Amasako kasua. Bertan baserrien sakabanaketak haurren eskolaratzea oztopatzen bait zuen.

1906 urtean, Jose Mª Arrese apaizak Udalbatzarrari zuzendutako gutuna idazten du. Bertan adierazten duenez Amasako Las Flores etxea erosi du neskatoentzako eskola bat irekitzeko. Gutun horretan, gainera, beste gauza bitxi asko lanu zituen: zein araudi izango duen, zein baloreetan oinarrituko den, adina eta urtaroaren araberako ordutegia,… Bertan islatua geratzen zaigu Elizak erakunde mota horretan duen eragina, sexuaren araberako banaketa eta erlijioa bait dira ardatza.

Oso bestelakoa izango da kontua II Errepublika garaian. Orduan eskola bakarra aldarrikatzen dute, doakoa eta nahitaezkoa Lehen Hezkuntzan. Katedra askatasun eta hezkuntzaren laikotasuna sustatua. Lehenengo aldiz eskatzen da irakasle eta maisuak funtzionarioak izatea. Gure artxiboan, tamalez, ez dugu garai honetako dokumenturik topatu.

Frankismoa heltzearekin batera atzera pausua nabaria da. Hezkuntza faxista eta apaiztiarra inposatuko da. Hartutako neurrien artean nabarmentzen dira: laizismoa kentzea, hezkuntza mistoa baztertzea, hezkuntza mistoa baztertzea neska eta mutikoak bereiztuaz (moralitate arrazoiak argudiatuaz), eta erdera ez den beste hizkuntzetan hezitzeko debekua. Klasean gurutzea, amabirjinaren irudia eta Francoren argazkia ikusten ziren paretean. Eta klasera sartu aurretik “Cara al Sol” kantatzen zutela bandera igotzen zuten.

Honen adibide bat badugu Udal Artxiboan: Eskolaren behin betiko aitorpena jasotzen duen akta ain zuzen. Hau 1958 urtekoa da. Orduan, Amasan eskola mistoa eta maisuaren etxea eraikitzeko proiektuak onartu ziren. Carlos Casla Etxarri arkitektoak marraztua. Aipatutako aktan zehazten dira eskolako ohiko tresnen artean: espainiako bandera, gurutzea eta Francoren argazki eta margolana.
Baina, Amasan eskola nazional bat sortzeko lehenengo berria 1954 urtekoa da. Orduan eskolak, etxebizitza eta komun publikoak egiteko proiektua idatzi zuen Luis Alustizak. Hau Donostiako arkitektua zen, ezaguna gipuzkoa osoan zehar hainbat eskola eraiki bait zituen. Antza denez proiektu hau ez zen aurrera eraman eta 4 urte itxaron behar izan ziren Amasak bere eskola publiko propioa lortu zuen arte. Hau San Martin elizaren aurreko Amallo baserriaren lurretan eraiki zen.

Gaur egun harrigarria suertatzen zaigu eraikuntza berdinean eskola eta maisuaren etxea topatzeak. Baina garai hartan bultzada bat suertatzen zen etxea izatea maisu kargua hartzeko. Asko bait ziren balantza beste aldera orekatzen zuten arrazoiak: Erregimenak maisu errepublikarren artean egindako garbiketa, nahitazkoa zela orden berriari elkartasuna adieraztea apaiz, alkate eta komandantziako txostenen bidez, soldataren murrizketak (maisu batek 1958 urtean 1.321 pezeta jasotzen zituen urtean gutxi gorabehera), ikasgelak gainezka zeudela, errekurtso eza, eta erretirorako aukera eskaxak, besteak beste. Etzen maisu izateko garai ona. Ohikoa zen “eskolako maisuak baino gose gehiago jasatea” esaldia entzutea.

Azkenik, transizio garaian lehenengo eskoletako bat izan zen bere klaseak euskaraz ematen. Urte batzuk geroago desagertu zelarik.

Almudena Coronado

Udal
artxiboetan auziak iturri ikaragarri onak eta baliotsuak dira. Garai
bateko kultura, ohitura, jakinduriak, pentsamenduak, eguneroko
eginkizunak, liskarrak, jokoak, lanak,… inon baino hobeto irudikatzen
dira auzi hauetan.

Partikularren
artean, edo partikular eta erakunde publikoen artean sortzen ziren
gatazka edo tirabiren inguruan erabakitzeko auzietara jotzen zen.
Honengatik, auzien gaiak oso anitzak dira. Edozein momentutan sortu
zitezkeen liskarrak. Baina ez zuten zertan erasoak edo borrokak izan
behar. Izan zitezkeen, lursail baten jabetzaren ingurukoa, azienda
lapurretak, ezkon-hitzarmen bat bete-arazteko, hilburukoaren
aurkakoa,…

Ziur
behin baino gehiagotan aterako dugula Baztango Udal Artxiboko auziren
bat gure artikuluetan. Gaurkoan lehenengo aldia izango da eta liskar
bati buruz arituko gara. Liskarra ohikoa den arren baditu auzi honek
hainbat datu eta ezaugarri bitxi bihurtzen dutena. Ikusi ditzagun.

Elizondoko
Juan Bautista Iriartek Elbeteko Juan Bautista Zelaietaren aurka
salaketa bat jartzen du. Borroka baten ondorioz laban batekin eragindako
zauriengatik. Borroka 1827 urteko urtarrilaren 8an gertatu da.
Elizondoko Ostatu Zaharrean karta jokoan aritu ondoren. “Truque y flor”
jokoan aritu ziren arratsalde osoz. Joko hau karta joko arrunta zen
orduan, 1443 urtean lehenengoz aipatua, gaur egun ere oraindik jolasten
den jokoa da. 22 karta eta 4 lagun behar dira. Binakako taldeak egin
behar dira. Guk aztertzen dugun kasuan Iriarte Jose Matias Etxandirekin
aritu zen, eta Zelaieta Francisco Dendarietarekin. Jokoa
dibertigarriagoa egiteko edo beraiek zioten bezala “…interesando en la
diversión botellas de vino…” apostu txikiak egiten ziren.

Iriartek
eta Etxandik partida guztiak galduta (eta ondorioz 6 pinta ardo
ordainduta) gabeko bederatziak aldera jokoa amaiutzat eman zuten.
Zelaietak Argiñenea etxerako bidea hartu zuen. Bi aurkariek susmo txarra
hartu zioten eta zelatan jarri ziren. Etxeko atarian gelditu arazi eta
boltsikoak miatu zizkioten. “…registradole el bolsillo le hallaron una
carta, que es el as de oros…”. Ostatuan zegoen testigu batek dio bi
karta gorde zituela “…que las dos cartas que le faltaban del naipe
eran el as de oros que se incluye en este auto y siete de espadas, que
con todo disimulo había metido en el bolsillo…”. Bai, karta hori,
argazkian ikusten duguna. Fiskalak gordetzea erabaki zuen froga modura.

Zelaietak
orduan, gezurretan ari zirela, berak tranparik ez zuela egin eta
mehatsuka hasi zen. Karta jokoan aurkari izandakoak bizitzan ere aurkari
bihurtuta. “…falsos, perros y matahombres…” iraintzen zituen.
Labana eskuan hartu eta Iriarte sabelean larri zauritu zuen.

Zirujauak
bere gastuen aitorpenean zehazten duenez, 2 hilabetetan 120 bisita egin
zizkion Iriarteri zauria egoki sendatzeko. Bi odol-ateratze (garai
batean hain erabiliak ziren “sangria” izeneko odol-ateratzeak) ere egin
zizkion. Azkenean, sendatu zen. Zelaietak berriz 200 librako isuna eta
“… y en la pena de medio homicidio aplicadas en la forma ordinaria…”
kartzela zigorra jasan zuen.

Auzi
guzti horren jarraipena gure artxiboan dugu eta bertan ikusi daiteke,
hari zuriz josita, “Cataluña año de 1824” idatzia duen urreko bata.

Amagoia Piá

San
Telmo Kofradiako liburuetan mota desberdinetako dokumentuak aurki
daitezke. Horien artean, Zumaiako marinelen inguruko informazioa
eskaintzen duten zerrendak daude. Gaurko gaiarekin jarraitu baino lehen
ordea, gogorarazi beharrekoa da kofradia honen liburu zaharrenak galdu
egin zirela eta 1787an liburu berria osatu behar izan zela. Horretarako
aurreko liburuetan jasotzen zena errekuperatzeko eta gogoratzeko
saiakera egin zuten San Telmo Kofradiako kideek. Zenbait kontu liburu
berrian islatzea lortu zuten, baina gehiengoa galdu egin zen.

Itsasgizonen
zerrenda hauek egiteko agindua Francisco Nuñez Ibañezen, Itsas Armadako
Komisario Antolatzailearen, gutun baten bitartez jaso zuten Zumaian
1766 urtean. Gutun honen kopia da kofradiako liburuan jasotzen dena.
Bertan, bere barrutiko itsas armadaren egoeraren berri jakiteko, herri
bakoitzeko itsasgizonen zerrendaren beharra agertzen du Komisarioak;
herrian eta herritik kanpo zeuden itsasgizonak zehazten zuen zerrendaren
beharra. Eskutitzan bertan agertzen dira zerrenda osatzeko jarraitu
beharreko argibideak: herrian zeudenekin zerrenda bat osatu behar zen
eta herritik kanpo zeudenekin beste bat. Posible bazen pertsona
bakoitzaren adina islatu behar zen zerrendan eta herritik kanpo zeudenen
kasuan pertsona bakoitzaren egonlekua aipatzea eskatzen zen.

Datu
hauek jakitea ezinbestekoa zen probintziarentzat, izan ere, zerrendako
pertsonek itsas armadako erreserba osatzen zuten. Hau da, Gipuzkoak
itsas armadarako errekrutatu behar bazuen, zenbat gizonekin konta
zezakeen jakinarazten zioten.

San Telmo Kofradiako liburuetan
jasotzen den lehen marinel edo itsasgizonen zerrenda 1787koa da.
Zerrenda hori da gaurkoan hona ekarri nahi izan duguna, urte horretako
ekainean herrian zeuden itsasgizon kopuruen isla baita. Ikus daitekeen
bezala, urte horretan herrian 13 itsasgizon zeuden (25 eta 50 urte
bitartekoak) eta Cadizeko Lasterketan 21. Agian zuen arbasoren baten
izena topatuko duzue zerrendan!

Oihana Artetxe

Pasaian eman diren gertakizun harrigarrien artean Lafayetteren bidaia dugu. Villaviciosa jauregian plaka bat eta han eta hemen errepikatzen den grabatu moduko bat. Bi lekukotasun horiek gogoan hartzen dute… zer demontre da gogoan hartzen dutena?

Izan ere, zein zen Lafayette? Zer egiten zuen Pasaian? Nora zihoan? Benetan adierazgarria da hori gure herriarentzat?

Alabaina, Lafayette izena ezaguna egiten zaigu denoi. Galeria komertzial ospetsuak dira. Ordea, La Fayetteko markes Gilbert du Motier nor izan zen eta zergatik ezagutu beharko genuke, hori garbi ez dugula uste dugu.

Horregatik, ea hura benetan ezagutzeko beharra edo derrigorra dagoen da galdetu behar duguna. Horri erantzuteko, baina, pertsonaia, gertakizuna,… aztertu eta baloratu beharko dugu. Izan ere, ez gaude behartuta iraganean gure inguruan eman zen guztia ontzat ematen; gure hautua da hori. Ezagutu ondoren erabakiko dugu gure tokiko komunitateak osatu nahi duen imajinariorako hartzen dugun ala ez. Ez gara juzkatzen ari zer egin zuten gure arbasoek. “Han” bizi ziren, toki arrotz batean, gurekin ia ingurunea ere komunean ez duen toki batean, eta ez-denbora batean.

Baina, era berean, iraganaren gainean egiten dugun irakurketak eta jabetzeak gutaz hitz egiten dute, gu islatzen gaituzte.

Hortaz, ez gaude behartuta. Alta, zilegi zaigu galdera eta interesa. Hortaz, zein zen bere izena bera eraldatzeko ausardia izan zuen Lafayette horrek? Izen aldatze horrek ez al du bere borondatea azaltzen? Hark ere iragana aztertu eta bere denborara eraman zuela? Egokitua, doitua, interpretatua, forma berri bat sortuta?

Esan bezala, Markes jaio zen Lafayette. Eta nerabea zenerako Erresumako ondasun handienetako jabe. Gaztaroan tertulia filosofiko eta politikoetan ohiko partaide. Jarrera politikoa sendotzen, lantzen eta tenkatzen hasi bezain pronto, Ameriketan ingelesek zuten kolonien aldeko jarrera hartu zuen. Are, Ipar Amerikako armadako kide bihurtu zen… Frantzian.

Etsaia ezagutzera joana zen ere, Ingalaterrako gortea ezagutzera hain zuzen ere, libertimendu puntu batekin. Frantzian bere asmoak zabaldu ziren, baita erregeak Lafayette xaxatu ere, buruan zuena ekiditzeko: Ameriketara joan Ingalaterra borrokatu eta koloniak askatzera laguntzea. Ez soilik abenturagatik, ez nagusiki abenturagatik, koherentziaz, sinistuta, elite gisa, talde txikian, lagunekin, logiakideekin izandako eztabaida partikularrak maila unibertsalera eraman nahian.

19 urte baino ez. Trikimailuz trikimailu Pasaian dugu Lafayette, bigarrengoz, apirilaren 26an, Ameriketara. Harriduraz hasieran, eta harrituak gerrak aurrera egin ahala, Lafayettek amerikanuen miresmena irabazi zuen. Su zelaian irabazitako ospeari gaitasun politikoak erantsita, Lafayette sortzear diren Estatu Batuen heroia izango da, hauen enbaxadore Frantzian. Bi munduetako heroia, berriz, ideia politikoak barneratu eta kontinente zaharrera ekarri zituen.

Bide berriari ekin zion Frantzian. Iraultzan parte aktiboa izan zuen, erregezalea izanda, progresoaren ideiak landu zituen. Iraultza, kontrairaultza, Napoleon, errestaurazioa, gerrak, intrigak… Lafayetteren meriturik txikiena ez zen izan, ez, bizirik ateratzea. Tarteka baztertuta, ekintzaile politikoa izaten segitu zuen luzaroan.

Frantziak itota, Ameriketara egin zuen berriro saltoa, esker onez hartu zuten beste behin ere. Are, Bolibarrekin harremanetan jarri zen, bi Ameriken arteko zubi lanak esanguratsuak burutuz.

Zein da, baina, Lafayettengandik oraindik liluratzen gaituena? Pasaian egonaldi laburra eta Pasaiarik gabekoa izan zen berea. Gune estrategikoa zen portua, ozeanoa zeharkatzeko tokirik aproposena. Hori baino ez zion erakarri gurera. Akaso badian Ameriketatik ekarritako eta bertan inbertitutakoak haren arreta bereganatuko zuen. Akaso Bolibarri idatzi zionean, Caracaseko Elkargoaren egoitzaren ondoan ontziratu zela gogoratuko zuen Lafayettek: Pasaian hasi zela bere patua betetzen.

Gaztea zela, horrek ere erakargarria egiten du markesa. Eta hainbat ideia, abolizionismoarena esate baterako, Pasaian horren errotua dugun Hugorekin gogorazten digu.

Ororen gainetik, baina, ideien etengabeko debatea, ideien talka, teoria eta praktika, debate eta praxi politikoa, kontraesanak, borroka sutsuak (odoltsuak ere bai)… Lafayettek gure munduaren sortzaileetariko bat izan zen. Horregatik ikusten dugu sinbolo bat harengan, Pasaia berria irudikatzen eta munduan kokatzen lagun dugun sinboloa.

David Zapirain

Aurten Bigarren Errepublikaren ezarpenaren 85. urteurrena ospatzen
da. Apirilaren 12an egindako hauteskundeek Alfontso XIII. erregea
boteretik kentzea lortu zuten, monarkiarik gabeko estatua defendatzen
zuen alderdiak irabazi baitzuen. Bigarren Errepublika 1931ko
apirilaren 14ean aldarrikatu zen, baina ezaguna da Eibarren aurreko
egunean altxatu zutela hiru koloretako bandera. Eta Zumaian? Noiz eta
nola izan zen Errepublikaren aldarria?

Udal-aktak dokumentazio egokia izaten dira horrelako informazioa
aurkitzeko, bertan jasotzen baitira udalbatzar berrien osaketak eta
bileretan jorratutakoaren inguruko berriak. Horrela, 1931ko apirileko
udal-aktak aztertu ditugu Errepublikaren aldarriari buruzko berrien
bila.

“Acta de constitución del Ayuntamiento Republicano” da 1931ko
apirilaren 15eko aktaren izenburua. Egun horretan osatu zen,
apirilaren 12ko hauteskundetan garaile ateratako Udalbatzar
Errepublikanoa. Hauteskunde horien ondoren Victoriano Arrate Loiola,
Juan Arratibel Larrañaga, Benigno Arrieta Larrañaga, Leon Esnal
Alberdi, Martin Elorriaga Gomez, Gabriel Betondo Ostetxe, Zacarias
Arrizabalaga Urdanpileta, Sotero Azpeitia Orbegozo, Eduardo Zubia
Egaña, Alejandro Lartige Larrañaga eta Manuel Urruzuno
Agirrezabalaga izan ziren Zumaiako Udalbatzarreko 11 zinegotzien
eserlekuak bete zituztenak. Bilera berean, Victoriano Arrate Loiola
alkate, Juan Arratibel Larrañaga lehen alkateorde eta Benigno
Arrieta Larrañaga bigarren alkateorde izendatu ziren, zinegotzien
artean egindako bozketaren ondorioz.

Euskal Herriko herri askotan gertatu zen bezala, Zumaiako udalbatzar
berriak monarkiarik gabeko estatu baten eskaera gainditzen zuen
Euskal Errepublika defendatzen zuen. Juan Arratibel Larrañaga eta
Victoriano Arrate Loiolak, Zumaiako Euskal Alderdi Errepublikanoaren
eta Euskal Alderdi Jeltzalearen ordezkari gisa, aurkezten duten
mozioan argi azaltzen da udalbatzar berriaren nahia: Euskal
Errepublikaren aldarrikapena eta gainontzeko lurraldeetan osatuko
diren errepublikekin batera konfederazio bat osatzea. Hau da,
subiranotasuna mantentzen duten zenbait estaturen arteko gobernu bat.
Donostiako itunean sinatutakoa ardatz hartuz (non Kataluniako
estatutua defendatu zen), Euskal Herriaren autodeterminazioaren lehen
pauso bezala ikusten zen eskaera hau. Horrela, 1931ko apirilaren
15ean Zumaian Euskal Errepublika aldarrikatzea eta erabakiaren berri
Errepublikako behin-behineko gobernuburuari jakinaraztea adostu
zuten.

Udalbatzar errepublikano abertzalea izanik, batzar aretoan zintzilik
zegoen Alfontso XIII. erregearen erretratua eta honen azpian
“Inmensamente vascos-totalmente españoles” aldarrikatzen zuen
plaka ere kentzea erabaki zen.

Lau egun beranduago beste udalbatzar bat egin zen, behin betiko
udalbatzar errepublikanoa aldarrikatuz eta apirilaren 15ean
erabakitakoa berretsiz. Egun horretan gainera, ordura arte Alfontso
XIII. etorbidea izenez ezagutzen zena Errepublikaren etorbidea
izendatzea eta Primo de Rivera Eskola Taldeari Arrangoleta Eskola
Taldea izena jartzea erabaki zen.

Abertzaleentzat aro berri baten esperantza ekarri zuen II.
Errepublikaren aldarriak; estatua egituratzeko modu berri baten
esperantza eta honekin euskal nazioa eraikitzeko bidearena.
Errepublika aldarrikatu eta gutxira, bide hori aldarrikatzen zuen
alkate mugimendua hasi zen Euskal Herrian.

Oihana Artetxe

Lehenengo
Karlistaldiak Getariako egunerokotasuna eten zuen. Herriko ohiko
dinamika geldiarazi zuen, dinamika berri batzuei bidea zabalduz. Gerrak
aldaketak ekarri zituen; batzuetan aurreko bizimoduarekin eta ohiturekin
erlazionatuak zeudenak. Gerra osteko urteetan egindako zenbait
aldaketek, ordea, ez zuten harrera ona izan biztanleen artean. Aldaketa
txiki batek izan dezakeen eragin handiaren adibide bat izango dugu
gaurkoan hizpide.

Getarian
portuak eta arrantzak garrantzia handia izan dute. Itsasontziek
arrantzatutako arraina portuan deskargatzen zuten, salmentarako
saskietan antolatuz. Getarian, Gipuzkoako gainontzeko portuetan bezala,
ohikoa zen Udalak saski hauen ekoizpena urtero enkantean ateratzea. Hau
horrela, eskaintza honena egiten zuen saskigilearen ardura zen portuko
saski eskariari erantzuna ematea.

Itsasontziek
ekartzen zuten arraina merkaturatzeko eta garraiatzeko ezinbestekoak
ziren saskiak. Berebiziko garrantzia zuen itsasontzia lehorreratzen
zenean portuan behar adina saski prest egotea. 1848ko Azaroaren 10eko
Udalbatzarreko aktak jakinarazten duenez ordea, saski enkantearen
ohitura gerraren ondorengo urteetan eten zela dirudi. 1846, 1847 eta
1848 urteetan Udalak ez zuen zerbitzu hau enkantean atera, salmenta
librea sustatzen zuten lege berrien eraginez.

Saskigileen
arteko konpetentzia medio, hasiera batean, salmenta libreak saski
ekoizpenean onurak ekar zitzazkeela pentsatu zen: saskien kalitatea
hobetzea, prezioen merketzea, beharrezko saski produkzioa bermatzea…
Gauzak, baina, ez ziren horrela izan. Salmenta libreak ekarri behar
zituen onurak ez ziren Getariako saski produkziora iritsi. Etziren pozik
ez arrantzale eta ez mandazain. Salmenta libreak ez zituen prezioak
merketu, ez zuen saskien kalitatea hobetu eta, okerrena zena, ez zuen
portuko saski eskaera asetzea bermatzen.

Portuan
eta arrantzan oinarritutako ekonomia zuen herri batentzat egoera hori
jasangaitza zen. Horretaz jakitun, Getariako Alkateak ohiko saski
enkantera bueltatzeko baimen eskaera luzatu zion Gipuzkoako Agintari
Nagusiari. Erantzuna baikorra izan zen, beti ere, Getariako
Udalbatzarrak erabakiari babes osoa ematen bazion. Inolako zalantzarik
gabe eman zioten baietzkoa Getariarrek eta 1849an portuko beharrak
asetuko zituen saski produkzioa enkantera ateratzen hasi ziren berriro.
Ohitura zaharrera bueltatu ziren eta horrela jarraitu zuten 1856 urtera
arte.

Oihana Artetxe

Irudia: Imanol Urkizu (Artzape aldizkarian argitaratua)

Gaurkoan
ariketa txiki bat egingo dugu. Pentsatu dezagun argazki batean. Izan
dadila atzerritik datorren dozenaka pertsona azaltzen den argazkia.
Oraingoan, guzti horien artean mutiko bat irudikatuko dugu. 20 urte
ditu, ile beltzarana, begi argiak, biboterik ez eta bizar gutxikoa,
altuera eta gorputz arrunta, ez altua ezta baxua ere,…

Dagoeneko
ziur naiz zuen buruetan Siriatik datozen hainbat gazteren aurpegiak
topatu dituzuela. Bestela bilatu interneten, zientoka daude. Denak
bizitza hobe baten bila beren etxetik joanda. Edo, bizitza baten bila,
besterik gabe.

Horrelakoxea
zen Asteasuko Bixente Lizaso Irazusta gaztea 1924 urtean Montevideora
joatea erabaki zuenean. Artxiboan topatu dugun dokumentazioaren artean
badaude hainbat datu kurioso. Batetik, ikusi dugun bezala, bere
deskrinapen zehatza (estatura regular, corpulencia regular, pelo
castaño, cejas castañas, bigote no tiene, barba poca, frente regular,
ojos claros,…). Agirietan argazkia erantsi ohi zen, aurpegiarena
soilik; beraz, deskribapen osoa eranstea hobe.

Ezkongabea
eta nekazaria zen. Udaleko idazkariak ziurtatzen zuenez inon auzirik
irekita ez zuen. Bidaiatu ahal izateko eskatzen zitzaizkion dokumentuen
artean: medikuaren ziurtagiria gaisotasun kutsakorrik ez zuela eta
txertoak jarriak zituela adieraziaz, ama alargunaren baimena eta aitaren
heriotza ziurtagiria, zedula pertsonala eta emigrazio kartila behar
bezala beteta.

Behin
guzti hauek lortuta, Bixentek Montevideorako bapore bat hartzeko
baimena zuen. Hona hemen Asteasuko artxiboan gordeta dugun beste
dokumentu bitxi bat. Bixentek hartu zuen baporearen inguruko informazio
liburuxka. “Compañía Hamburguesa, Hamburg-Südamerikanische
Dampfschfffahrts-Gesellschaft” delakoarekin hitzartu zuen bidaia. Honek
agentzia bat zuen Bilbon “Edmundo Couto” hain zuzen. Baporearen izena
Monte Sarmiento zen. 1924 urteko azaroaren 18an joan zen 482 pezeta eta
erdi pagatuta. Bizitza hobe baten bila.

Amaituko
dugu Monte Sarmiento ontziari buruz ohar txiki bat erantsiaz. 1942
urteko otsailaren 26an hegazkin ingeles batek suntsitu zuen aire-eraso
batean. Ontziaren jabe zen konpainia berriz, gaur egun merkantziak
garraiatzeaz arduratzen da.

Amagoia Piá

Negua
iritsi dela ematen du. Aurtengoan kostatu zaio, baina azkenean iritsi
dira euria, haizea eta hotza. Barru giro egiten du. Liburu bat dugula
sofan edo butakan eseritzeko plana egokia izaten da horrelakoetan.

Getariak
badu liburu interesgarriz beteriko liburutegia. Etxean gustuko ezer
topatzen ez duenak, bertara gerturatu eta izenburuen artean kuxkuxean
ibiltzeko aukera paregabea du. Guk ordea, gaurkoan, liburutegian
sakondu beharrean, liburutegia bere baitan hartzen duen eraikinari
erreparatu diogu.

Getariako
sarreran aurkitzen den eraikin honek, Udaletxearekin eta Elkanoren
monumentuarekin batera, alde zaharrera gerturatzen den orori ongi
etorria ematen dio. Itxura bitxia aurkezten du, herriak duen
orografiara eta kale diseinura egokituz. Hasiera batean, orube horretan
kokatu zena herriko merkatu plaza izan zen. Denborarekin ordea,
herriko umeei eskolak emateko gune egokiago baten bila, merkatu
plazaren gainean bi ikasgela jasoko zituen eraikin bat egitea erabaki
zen.

Marcelo
Guibert arkitektoari eskatu zitzaion eraikin berriaren proposamena eta
planoak garatzea. Arkitekto hau garaiko arkitekturaren adar
klasikoenean kokatzen da. Bere eraikinak erregionalismoak bustita
daudela esan daiteke, Euskal Herriko arkitektura klasikoaren elementuz
josiak. Getariako Udaletxe berria bere beste lanetako bat da. Zarautzen
Guadalupe etxea eta Villa Maddalen
diseinatu zituen. Baina bere lanak ez dira Gipuzkoara mugatzen, izan
ere, Iruñean Redón abizena zuen beste arkitekto batekin “Guibert-Redón”
estudioa muntatu zuen. Hori horrela, Nafarroako hiriburuan zenbait
proiektu gauzatu zituen.

Getariako
eskola berrietarako aurkeztu zuen egitasmoa 1920ko otsailaren 1eko
udalbatzarrean aztertu eta onartu zen. Hala ere, dokumentazioak aditzera
ematen duenez, eraikitze lanak denboran luzatu ziren. Getariako
artxiboan egitasmo honen inguruko espedientea jasotzen da. Bertan
gordetzen dira, baita ere, Guibert arkitektoak eginiko planoak. Hauek
aztertzen baditugu, eskolek bertan izan zuten tokia ikus dezakegu.

Oihana Artetxe

Jaio
berria atarian abandonatuta. Horra hor 2016. urtean azaldatzen gaituen
gertakizuna. Nahiz eta orain dela 250 urte gertatu. Nahiz eta Europako
bideetan gerratik ihesean 10.000 haur galdu direla entzun eta ahaztu
dugun.

Jaio
berria atarian. Euskal Herrian ez ezik, gertakizun arrunta aitzinako
gizartean. XVIII. mendearen erdialdean umezurtzak ugaritu ziren gure
kaleetan. Une delikatua zen hura. Familia osatzeko zailtasunak oso ziren
nabari. Batetik, ezin etxea sortu; bestetik, ogibidea eskuratzeko
aukera gutxi. Krisi garaia. Ezin ezkondu, ezin hazi jaio berriak.
Haurdunaldiak, espero gabekoak, emakumezkoen ardura eta errua bilakatzen
ziren horrela.

Etxekoen
laguntzarik gabe edo etxerik gabe, garai batean normaltzat jotzen ziren
haurdunaldiak arazo bihurtuta, euskal agintariek umezurtzak nola jaso
eta hezi ezin bideratu.

Umeak
kalean uztea aukeretako bat zen. Horrek gizon baina batez ere emazte
haien sendimenduak uzten ditu agerian behin baino gehiagotan. Hala da,
bederen, Baztango umezurtz honen bueltakoak. Haurra bataiatua dela
adieraztea hala ematen du aditzera. Haurrarekin batera utzitako oharrak
argitzen du hori, euskaraz emana.

Agiri honek jasotzen duenak orain dela 250 urtetan gure aurrekoek pairatutako gordintasuna islatzen du.

250 urte beranduago zer ikasi dugu elkartasunaz, gizarte zerbitzuaz, krisi egoerak sortzen dituen arazoaz?

David Zapirain

1941eko otsailaren 15ean
eta 16an haizete handia egon zen Iberiar Penintsulan. Dirudienez,
Ozeano Atlantikoan sortutako borraska bat penintsulan sartu eta
ziklogenesi lehergarriaren bidez asko sakondu zen denbora gutxian.
Otsailaren 15ean behe presio gunea Galizia mendebaldean kokatu zen.
Honek, arratsaldean hasi zen haizete handia ekarri zuen Euskal Herriko
kostaldera. Datu metereologikoek adierazten dutenez, haize boladarik
indartsuena Igeldon neurtu zen eta 196,8 km/h izan zen (1).

Haizete
hau XX. mendeko bortitzenetakoa izan zen eta penintsula osoan kalte
ugari eragin zituen. Eguraldi zakar honek ere hondamendia ekarri zuen
Kantauri kostaldera. Gertaera esanguratsuena Santanderreko sutea izan
zen; ia hiriburu osoa birrindu zuen. Zumaia ere bortizki astindu zuen.
Artxiboan gordea dagoen dokumentu batek adierazten duenez, herriko
zenbait etxeetan kalte nabarmenak eragiteaz gain, Astilleros
Arrizabalaga y Olasagasti enpresa, Artadiko eskola eta San Pedro
parrokia kaltetuta suertatu ziren. Guztira 30.530 pezetako kalteak
eragin zituela estimatzen da (2).

Herrian
kalte materialak sortzeaz gain, zumaiarren memorian gordea dagoen
ezbehar baten erruduna ere izan zen “urakana”: otsailaren 15eko
arratsaldean Bilbotik Donostiara zihoan trenaren istripua.

Ezbeharra
trenbideko zubian gertatu zen. Trena normala zena baino polikiago
zihoala esaten da. Dirudienez, klimatologiaren ondorioz, argi indarraren
horniketa ez zen behar bezalakoa eta trenak behar adina abiadura ezin
zuen lortu. Egoera horretan, Zumaiako tren zubia zeharkatzen ari zenean,
haize ufada handiak hasi ziren. Trenaren bagoiak alde batetik bestera
kulunkan ibili ondoren, zubiaren gainean zeuden hiru kotxeak Urola
ibaira erori ziren. Lokomotora izan zen zubiaren gainean mantendu zen
bakarra, bere pisuari esker. Gainontzeko bagoiak portuko geltokiraino
zihoan trenbidera erori ziren.

Haizete
bortitzak, gainera, probintziako komunikazioa eten zuen eta larunbat
arratsaldean gertatu zen ezbeharraren berri ez zuten igande goizaldera
arte izan Donostian. Trenean bidaiatzen zuten pertsonen senitartekoak,
hauek helmugara iritsi ez zirela ikusirik, zenbait dei egiten hasi
ziren, baina goizeko seirak arte ez zen berri ofizialik jaso; Zumaiako
Udalak bidalitako mezularia Gobernu Zibilera iritsi zen arte.

Berria
jakin bezain laster Probintziako Osasun Ikuskatzailea, Gurutze Gorriko
mediku, erizain eta mojak, Cárdenas Kapitainaren talde kirurjikoa,
Probintziako anbulantziak, militarrak, Donostiako Udaltzaina eta
Gobernadore Zibilaren aginduz mugiarazitako omnibus eta autobusak
Zumaiarako bidea hartu zuten erreskate lanetan laguntzeko prest.

Urolara eroritako bagoietan erreskate lanak. (Kutxa Fototeka) (3)

Udal
artxiboan ez dugu gertakari honen inguruko daturik topatu. Garaiko
prentsa idatzian ordea, ugariak dira egun horretan piztu zen haizeteak
eragindako kalteei buruzko berriak. Otsailaren 18ko Diario Vascon,
besteak beste, “La violencia del vendaval hizo volcar el tren de Bilbao
desde el puente de Zumaia al río” titularra irakurri daiteke. Istripu
honetan 22 hildako eta 54 zauritu egon ziren (4).

Aurten 75 urte betetzen dira zorigaitzeko tren istripu larri hau gertatu zenetik.

Oihana Artetxe

Oharrak

(1) Egun hartako egoera metereologikoaz gehiago jakiteko: http://www.tiempo.com/ram/287/el-historico-temporal-de-febrero-de-1941/

(2) Zumaiako Udal Artxiboa: 379-32 signatura

(3) Kutxa Fototekatik ateratako argazkia, gertakariari buruzko bilduma ederra aurki daiteke bertan: http://www.kutxateka.com/index.php/Detail/Object/Show/object_id/178828/lang/es_ES

(4) Ondorengo helbidean istripuari buruz Donostiako prentsan atera zen kronika ederra jasotzen da: http://historiastren.blogspot.com.es/2012/02/el-accidente-de-zumaya.html

1962
urteko martxoan Sabino Jauregi Legarrak jarduera baimen bat eskatu zuen
Asteasuko Udalean. Kale Berria 7 zenbakian eraikitzen ari zen etxearen
beheko solairuan taberna edo ardandegi (bodegón) bat irekitzeko asmoa
aurkeztu zuen “…para el despacho al público de bebidas al denominado
chiquiteo…”.

Idatzi
hau aurkeztu eta 5 egunera bere jarduera eskaera aldatu zuen. Tabernaz
gain, eraikuntza berriaren ezkerraldean bolatoki bat ere jartzeko
baimena eskatu zuen. Honela zioen bere idatziak: “…como complemento al
mismo (tabernari) la instalación de un juego de bolos, bolatoki como se
les denomina en esta provincia, que cuanto se echa de menos en un
pueblo como este eminentemente rural, donde la afición es muy grande y
desapareció hace tiempo el que existía.”

Hala
da bai, garai hartan ikaragarria zen bolo jokoaren inguruan biltzen zen
jendetza eta herri askotan zegoen bolatoki bat. Haietako asko desagertu
diren arren, oraindik zutik geratzen diren bakan batzuei esker badakigu
bolatoki gehienak oso sinpleak zirela: kalean bertan egiten ziren
aterpe batekin estaliak. Asteasun eraiki zenari buruz deskribapenik
ezin dugu eman, artxiboan obra proiekturik ez bait dago, ezta argazkirik
ere.

Garai
hartan, Udalbatzak zerbitzu mota honen beharra garbia ikusten zuen
agian, baiezkoa bi hilabeteren bueltan jakin arazi bait zioten. “… en
razón a que en la localidad no existe ninguno y a la gran afición de los
vecinos que lo echan de menos y se ven obligados a trasladarse a otros
pueblos…” esaten du Udalbatzaren erabakiak.

Jarduera
hau irekitzeagatik Sabinok pagatu behar izan zuen tasa 150 pezetako
izan zen. Taberna irekitzeagatik ere beste 150 pezetakoa izan zen tasa.
Eta bi kasuetan, noski, Gobernadore Zibilaren baimena lortu behar izan
zuen irekiera baimena lortu ahal izateko.

Gure irakurleen artean zeinek ezagutu du bolatokia?

Amagoia Piá

Itsasoak
behin baino gehiagotan eraman izan ditu bere altzora itsasotik bizi
diren familietako kideak. Ez du inolako gupidarik agertzen haserretzen
denean. Onenean pertsona bakarra eramaten du eta okerrenean tripulazio
osoak. Azken hau izan zen 1866ko urtarrilaren 9an Getariako herriak
jasan zuen ezbeharra.

150 urte bete dira aurten, Donostiako badiatik gertu bisigu arrantzan ari ziren Getariako San Jose eta Dolores
ontziak (1) hondoratu zirenetik. Gertakari honek herrian izango zuen
eraginaz konturaturik, hilabete honetako idatziak gai hori izan behar
zuela hizpide erabaki genuen. Gertakari tamalgarri honen aipamenak udal
artxiboan topatuko genituelakoan ginen, baina ez da horrela izan. Garai
horretako agiririk ez da jasotzen bertan eta honek gure bilaketa beste
artxibo eta informazio iturrietara zabaltzera behartu gaitu.

Egun
hartan itsasoa lasai esnatu zen egunsentian eta Bizkaia eta Gipuzkoako
portuetako arrantzaleak bisigu arrantzara atera ziren. Beren lanetan ari
zirela, eguraldiak okerrera egingo zuela ikusi eta gertuen zuten
portura iristeko saiakeran hasi ziren; Pasaiako, Donostiako eta
Mutrikuko portuetara. Mutriku helburu zutenak enbatak harrapatu baino
lehen iristea lortu zuten, besteak ez ordea. Pasaiako eta Donostiako
portua helburu zuten Getariarrek olatu bortitzen eta haizearen kontra
borroka sutsua izan zuten, baina tripulazioaren trebezia ez zen nahikoa
izan. Ontzietako bat Pasaiako badian sartzeko saiakeran hondoratu zela
aipatzen da. Bigarren ontziak berriz Donostiako portua zuen jomuga,
baina bertara iritsi baino lehen arrantzaleek uretan ikusi zuten beren
burua. Portuan badiara begira zegoen Jose Maria Zubia “Aita Mari”
zumaiarrak ezbeharra bere begiekin ikusi zuen. Laguntzeko prest bere
itsasontzia eta tripulazioa hartu eta bizia salbatu nahirik zebiltzan
arrantzaleak erreskatatzera atera zen. Sorospen lanetara ateratako
ontziak ere ezbeharra izan zuen ordea… Gipuzkoako kostaldea bortizki
eraso zuen enbata honek, San Jose eta Dolores ontzietako tripulazio osoa eta “Aita Mari” patroi zumaiarra eraman zituen itsasoaren hondora.

Getariako
38 arrantzale hil ziren eta ezbeharrak 133 pertsonengan izan zuen
eragina; denak hildako arrantzaleen familiako kideak. Gainera,
horietariko 59 umezurtz geratu omen ziren (2). Gipuzkoako zenbait
artxiboetan gordetako agiriek gertakari tamalgarri honen ondorengo
elkartasuna erakusten dute. Horrelako ezbeharrak suertatzen zirenean
diru-bilketarako deialdia egiten zen Probintzian. Ohitura hau itsas
ezbeharren ondorioz egoera penagarrian geratzen ziren familiei
laguntzeko sorospen neurria zela esan daiteke. Ekarpen bolondresak
izanik, batez ere itsasora begira bizi ziren herrien arteko elkartasuna
pizten zela adierazten dute artxiboetan gordetako agiriek. Izan ere,
familia horien egoera lazgarriaren benetako jakitunak ziren hauek.

Oihana Artetxe

(1)
Aita Mariren zenbait biografiek 1866ko urtarrilaren 9an hondoratu ziren
Getariako bi ontziak Manuel Aranberrik zuzentzen zuen Elkano 1 eta Jose
Maria Sorreluzek zuzentzen zuen Elkano 2 izan zirela jasotzen dute.
Pasaiako udal-aktetan topaturiko datuek San Jose eta Dolores izeneko
itsasontziak izan zirela zehazten dute argi eta garbi.
(2) Pasaiako Udal Artxiboa. 1866ko Urtarrilak 28ko udal-aktan jasotako datuak.

Irudia: Euskomedia

Hilabete
honen 9. egunean ospatu zen Jose Maria Zubia “Aita Mari” zumaiarraren
heriotzaren 150. urteurrena. Arazoetan aurkitzen ziren itsasontzi eta
arrantzaleak salbatzeko egindako saiakerengatik egin zen Zumaian
jaiotako arratzale eta patroia ezagun. Ez dago bere bizitzaren inguruko
datu askorik eta dauden gutxietarikoak gizona heroi bihurtzen duten
garaiko kronika ederrak dira.

Jaiotzetik
itsasoari estuki loturiko bizia izan zuen. Itsasoari begira bizi zen
herri batean etorri zen mundura eta itsasoa hautatu zuen bizimodu;
Zumaian arrantzale bezala lehenik, Ameriketan marinel gisa ondoren eta
azkenik arrantza-ontzi baten jabe eta patroi Donostian. Bizitokiek eta
ogibideek ederki erakutsia zioten itsasoaren zakartasuna noraino iritsi
zitekeen. Kuraia handiko gizona zela esaten dute kronikek, baita bihotz
eta eskuzabaltasun handikoak ere. Horrela behar zuen izan, besteak
salbatzearren bere bizia arriskuan jartzeko prest agertu baitzen behin
eta berriz eskura zituen medio xumeekin.

1861eko
uztailaren 13ko galernan San Juan txalupako arrantzaleetatik hiru
uretatik bizirik atera izanagatik egin zen ospetsu Jose Maria Zubia.
Itsas sorospenengatik ezaguna zen gizon hau, itsas sorospenaren ikur
bihurtu zen 1866ko urtarrilaren 9ko salbamendu saiakeraren ondoren. Egun
hartan ekaitz bortitz batek jo zuen Gipuzkoako kostaldea eta Donostiako
badian sartu nahian zebilen Getariako itsasontzi baten tripulazioa
salbatzeko lanetan heriotza topatu zuen.

Itsas
sorospenen ikur nagusia izan arren, esan beharra dago, Jose Maria Zubia
ez zela izan horrelako balentriak egin zituen bakarra. Euskal
kostaldean zehar makina bat gizon eta emakumek arriskatu dute beren
bizia itsasoan besteena salbatzeagatik. Horren adibide xumea izan
daiteke orain 50 urte, Zumaian Aita Mariren heriotzaren 100. urtemuga
ospatzeko programaturiko ekitaldien baitan, “urrikalduak salbatzearren
beren buruak arriskoan jarri dituzten zenbaiti oroigarriak” eskaini
izana. Aita Mariren omenaldi hura jasotzen duen espedienteak, oroigarri
horiek nori eman jakiteko, itsas salbamenduak buruturiko Bizkaiko eta
Gipuzkoako zenbait gizon eta emakumeren ziurtagiriak jasotzen ditu.

Kostaldeko
herrietan itsasoaren besoetan bizia galdu dutenen zerrendek agerian
uzten dute gure itsasoak izan duen eta duen arriskua. Kantauri itsasoak
badaki bere haserrea erakusten; batzuetan bat-bateko galerna eta ekaitz
moduan, ezusteko olatu eta korronte moduan bestetan. Lehenak izaten dira
bortitzenak eta beraz hilkorrenak; aldi bakarrean heriotz gehien
sortzen dituztenak. Egia gordina, ordea, eguneroko jarduera hauetan
gertatzen ziren hondamendi “txikiak” ugariak zirela eta horrelakoetan
bizia galdu duten arratzale eta marinel kopuruak kostaldeko herrietako
demografian eragin handia zuela. Hala ere, oroimen kolektiboan gorderik
mantendu direnak ezusteko galernek sortutako ezbeharrak izan dira. Ezin
bestela izan, hauek baitziren arrantzale komunitate txikiak bortizki
astintzen zituztenak.

Nahikoa
da garaiko arrantzaleek erabiltzen zituzten itsasontziak haize eta
beso-indarrez zebiltzan tresnak zirela kontuan izatea, itsasoan lan
egiten zutenen egoeraren arriskuaz ohartzeko. Horretaz gain, beren lana
ezegonkortasun handiko ingurune batean burutzen zutela ere haintzat
hartu behar da. Egunsentian itsasoratu eta arratsean lehorrera itzuliko
ziren jakin ezinik burutzen zuten jarduna. Gaur egun, itsas sorospen
zerbitzua dago horrelako ezbeharren aurrean jarduteko baina, Euskal
Herriak itsasoarekin duen lotura historiko luzea kontutan hartzen
badugu, agerian geratzen da oso zerbitzu gaztea dela. Aita Mariren
garaian itsas sorospenari loturiko zerbitzuak Gipuzkoan jaio berriak
zirela esan daiteke. Honek bertako portuetan horrelako zerbitzurik ez
egotea edota medioak oso urriak izatea suposatzen zuen.

Itsas
sorospena kontu nahikoa berria izan arren, beren ogibideak zituen
arriskuez jakitun, kofradietan antolatutako arrantza-komunitateek
zenbait segurtasun neurri hartu izan dituzte historian zehar. Neurri
hauek ez ziren itsas sorospenerako neurriak, itsas ezbeharrak ekiditeko
baizik. Gaur egungo ikuspuntutik ia baliogabeko arauak diruditen arren,
garaian berebiziko garrantzia izan zuten. Asko orokortuz eta
laburbilduz, Euskal kostaldeko kofradien neurriak ondorengoak izan
zirela esan daiteke:

• Itsasontziak modu egokian mantentzea

•
Ontzi bakoitzak eraman ahal zituen gizon kopurua eta eraman beharreko
tresnak finkatzea, arrantza eta itsasontzi motaren arabera

• Kostaldeko puntu garrantzitsu eta arriskutsuetan argiak piztea

• Itsasoratu eta lehorreratzeko erabakiak kudeatzeko moduak ezartzea

• Itsasontzien porturako sarrera arautzea

Aurreko
zerrendako azken puntuarekin zerikusia duen neurria jasotzen da
Zumaiako San Telmo kofradiaren 1787ko akordio liburuan. Herriak zuen
arazo larrienetariko bat bere barrak suposatzen zuen arriskua zen.
Horretaz jakitun, txalupa batek Zumaiara sartu nahian zebilen
itsasontzia gutxienez “peña de Arbustain” zeritzon parajeraino atoan
eraman behar zuela erabaki zuen kofradiak. Barraren arriskua ekiditen
lagundu nahi zuen neurria zen.

Kofradia
desberdinek ezarritako arauek segurtasuna apur bat bermatu arren, ez
zituzten ezbeharrak ekiditen. Besteak beste, Aita Mariren ekintzek argi
erakusten dute itsas sorospenera zuzenduriko neurrien gabezia eta,
jadanik XIX. mendearen erdialdean, gaia landu eta neurri zehatzak
ezartzeko behar gordina.

Oihana Artetxe

Irudia: Zumaiako Fototeka

“1511 urtekoa da artxiboko dokumenturik zaharrena”

Suteen
eraginez bereziki, historian zehar hainbat datu galdu arren, dokumentu
ugari biltzen du Villabonako artxiboak. Amagoia Piá artxibozainak azaldu
du haren berri.

Iragan gogorra izan zuen Villabonako artxiboak. Kontaiguzu…

Villabonako
artxiboa bi aldiz erre zen eta uholdeek ere izan zuten eragin
kaltegarririk beregan. Baina suteek nagusiki, haien ondorioz asko
kaltetu baitzen artxibo historikoa. Aktak badauden arren, arlo
historikoan informazio gutxi gordetzen da. Suteen aurrean, normalean
aktak eta kontuak salbatzen ziren lehenik. Gainontzeko espedienteak
errazago galtzen ziren.

Azken
urte hauetan, uholdeen arriskuagatik bereziki, egokitu egin da
Amasa-Villabonako artxiboa. Orain altuago dago, ura bertaraino iristeko
arriskurik gabe. Gero eta dokumentazio gehiago sortzen denez, leku falta
ere bazegoen eta artxiboa handitu egin zen. Orain xahuketa proiektuaren
baitan, apal berriak jarriko ditugu, berriz ere lekua zabaltzeko.

Zer aipatuko zenuke Villabonako artxiboaz?

Bereziki,
obra proiektu asko jasotzen duela bere baitan; etxe partikularrenak,
esaterako. Horietako gehienak kokatuta daude, baina XIX. mende bukaerako
batzuk kokatu gabe ere badaude oraindik. 1620 hamarkada hasieratik
gordetzen dira aktak eta hori ere aberatsa da, bilatzen jarriz gero,
informazio asko ematen baitu herriari buruz. Dokumentazio idatzia dago
gehienbat, oso argazki historiko gutxi gordetzen da.

Hala ere, irudi aipagarririk bada tartean…

Bai,
besteak beste, 1671 urtean eginiko Villabonako Udalaren ezkutuaren oso
irudi dotorea gordetzen da; larruaren gainean, guztia eskuz margotua. On
Juan Mendozak idatzita, bere jatorriari buruzko deskribapena ere badu.
Ezkutua oso antzinakoa dela dio idatzian, baina noizkoa den zehaztu
gabe. Ederra da irudia, baina bitxia ere bai: ezkutuko marrazki guztiak
gerrako tresnekin osatuta baitaude: geziak, kaskoak, kanoi mutur nahiz
bolak, armadurak, ezpatak, ezkutuak…

Antzinako plano zaharrik ere bada…

XIX.
mende hasieran Villabonako udaletxea erre zenean, Pedro Nolasco
arkitektoak egin zuen Villabonako udaletxearen planoa. Udaletxe guztia
berritu behar zenez, dirutza behar zen hura altxatzeko eta urte asko
behar izan zuten. Proiektu hori, esaterako, artxibategian dago eta oso
polita da, eskuz egina, noski. Aipatu planoak 1828 urtekoak dira eta
bertan azaltzen da nola frantsesak sartu eta udaletxea erre ondoren,
udaletxe berria egin beharra zegoela erabaki zutela. Dokumentu horretan,
udaletxe berria non eta nola eraiki erabakitzeko pausoak ageri dira
eta, besteak beste, plaza nolakoa izango zen ere bai. Hasiera batean,
plazari U itxura ematea pentsatu zuten, arkupez inguratuta. Baina
arkupeak udaletxe azpian soilik jartzea adostu zuten ondoren. Oso
espediente polita da, nahiz eta planoak ia 200 urtez tolestuta egon
ondoren, erditik puskatuta egon.

Zein urtetakoa da artxibategiko dokumenturik zaharrena?

1511 urtearen bueltakoa; Amasa, Villabona eta Tolosaren arteko auziaren ingurukoa.

Dokumentuen artean aurkitutako zen aipamen nabarmenduko zenuke?

Esaterako,
akta liburu batean Villabonan urkatze bat izan zela irakurri genuen eta
horren berri zabaldu genuen Ereiten kultur elkarteak dugun blogean,
Villabonako artxiboetan aurkitutako beste hainbat gertaerarekin batera.
Urkatzearen berri 1622ko abenduaren 12ko dokumentuan aurkitu genuen.
Iturriak islatutakoaren arabera, urkatua Alontso Perez Liedenakoa
izeneko pertsona izan zen. Delitua: Bizente Egizarkoa hiltzea.

Bestalde,
1936ko Gerraren inguruan informazio asko eta asko gordetzen da
artxiboan, hasieran uste genuena baino askoz ere gehiago.

Era
berean, erreboteari eta frontoiari buruzko informazio dezente ere
badago, bitxia gainera. Agirietan azaltzen denez, herritarrek beraien
eguneroko bizitzarako frontoia beharrezkoa zutela adierazten dute.

Kirol
eta kultur ekintzen arloan informazio ugari biltzen da. Esaterako, idi
eta ahari frogen edota herri kirol nahiz apostuen inguruan funts
interesgarri eta baliotsua dago, kasu horretan argazkiak ere badaude
gainera.

Villabonan
zezenketak noiztik egiten ziren galdetu ziguten behin eta, begira
hasita, 1622 urtean aurkitu genuen lehen aipamena. Baina aktak urte
horrez geroztik jasotzen direnez, agian lehenagotik ere egingo ziren
zezenketak Villabonako festetan. Santiotan ez ezik, San Martinetan ere
izaten ziren XVII. mendean zezenak Amasan.

Inudeekin lotutako pasarte bitxirik ere aurkitu duzue…

Ez
da bereziki Villabonari estuki lotutako kontua. Normala zen ia herri
gehienetan, baina Villabonan gaiarekin lotutako dokumentuak aurkitu
genituenez, tartea eskaini genion gure blogean: Bikiak izaten zituzten
emakumeen umeetako bati ematen zioten titia inudeek, amak ezin zituelako
biak elikatu. Dirurik ez zuten etxeetako umeei, ama hil egin zitzaien
haurrei edota esnerik ez zeukaten emakumeen haurrei ere ematen zieten
esnea. Inudeen gaia goi mailako pertsonekin lotu izan da beti, baina
artxibategian biltzen diren dokumentuetan irakur daitekeenez, antzina
behintzat, ez zen hain goi mailako pertsonen jarduna. Orduan behar bat
zen eta, behar bezala, Udalak kudeatzen zuen.

Toponimiarekin lotuta, datu eta leku-izen ugari aurkitu izan da bertan…

Oro
har, artxiboa oso baliotsua izaten da antzeko informazioa eskuratzeko,
bai aktetan, bai obretan edota baita mugarritzeak egin direlako ere.
Orain urte batzuk, Amasa-Villabonako toponimiaren inguruko ikerketa egin
eta erakusketa jarri zuten herrian. Lan hura osatzeko, datu ugari jaso
zuten hemendik. Liburuak banaka-banaka hartu eta irakurri behar dira
horretarako; lan handia da, baina oso interesgarria.

Egunerokoan zein lan burutzen duzu Villabonako artxiboan? Zein asmo duzue etorkizunera begira?

Mantentze
lana egiten dugu. Planoak dijitalizatzen ari gara azken hiru urteotan
eta lan horretan jarraitzeko asmoa dugu. Baita aplikazioa elikatzen ere,
jendeak kontsultak egin ditzan. Gure lana, batik bat, artxiboa
egunerokotasunean mantentzea da, Udal teknikariek lan egin dezaten.
Beraiek ekartzen dizkiguten espediente eta txostenak txukundu eta gorde
egiten ditugu, kontsultarako behar dituztenean berriz ere errekuperatuz.
Ikerlarien kontsultei ere erantzuten diegu, baina ez gara bereziki arlo
historikoa aztertzeaz arduratzen, proiektu zehatzen bat egokitzen ez
bada behintzat.

Deiren bat egingo al zenieke herritarrei?

Udal
teknikari edota ikerlariez gain, oro har, herritarrak ez daki
artxiboari buruz ezertxo ere. Liburu zaharrak gordetzeko lekua dela
pentsatzen jarraitzen du askok. Jendea artxiboa bizirik mantentzea
kultura sustatzeko era bat dela kontura zedin hasi ginen blogean
artikulu eta informazioa zabaltzen. Ereiten kultur elkartetik Asteasuko
artxiboa ere kudeatzen dugu eta bertara, esaterako, eskolako kideak
etorri izan zaizkigu haurrekin. Tailerrak egin ditugu haiekin.
Artxiboari beste ikuspegi bat ematea da gure nahia, hau ez da biltegia
bakarrik; bueltan asko jaso baitaiteke. Pixkanaka jendea gerturatzen
hasi dela konturatu gara eta oso pozgarria da hori guretzat. Herritarrak
gerturatzeak berritu egiten du artxiboaren irudia, zaharkituta geratzen
ari baitzen. Gure ateak herritar guztientzat zabalik daudela esan
nahiko nieke, beraz.

Informazioa, kontsultagarri

1915
urtera arte Villabonako artxiboan biltzen den dokumentazio historiko
guztia kontsulta daiteke www.villabonakoartxiboa.net helbidean. Ereiten
kultur elkarteak Amasa-Villabonako dokumentuetan oinarrituta idatzitako
hainbat artikulu, berriz, www.ereiten.eus gunean irakur daitezke,
Villabonako atalean.

Eta
esan bezala, dokumentuak zuzen-zuzenean ikusi eta ukitzeko aukera ere
bada. Astearte goizetan zabalik izaten da artxibategia, bertara
gerturatu nahi duen guztiarentzat. Amagoia artxibozainak, kontsultak
egin nahi dituztenei, aurrez udaletxera deitu eta ordua hartzeko
gomendioa luzatu die. Orain artean liburu zaharren gordeleku gisa
ulertzen ziren guneak egunera ekarriz, informazioa eskuratzeko gune
ireki eta aktibo bihurtu nahi dituzte artxiboak. “Herritarrek,
pertsonalki nahiz herri mailan, onuraren bat atera dezakete bertatik eta
nahi duen guztiari luzatzen diogu gerturatzeko gonbidapena”, adierazi
du.

Iturria: http://www.aiurri.com/berriak.php?id_edukia=33997

Gaurkoan Villabonako Udal Liburutegiari buruz arituko gara. Bai, Artxiboan baditugu liburutegiari buruzko kontuak ere. Askok jakingo dute gaur egun ezagutzen dugun liburutegia 1980 inguruan planteatu eta 1981 urtean sortutakoa dela. Baina, lehenago ere izan zen herrian beste liburutegi bat. Ikus ditzagun honen nondik norakoak.

Udalak liburutegi bat sortzeko proposamena 1892 urtean aurkeztu zuen Udalbatzarrean. Aldizkari Ofizialak Herri Liburutegien inguruan idatzitako argitalpena irakurri ondoren gaia Tokiko Batzordean aztertzea erabakitzen da. Ondoren ez dugu berri gehiagorik Tokiko Batzordeak edo Udalbatzarrak honen inguruan eritzitakoari buruz, baina sortu zela badakigu.

Izan ere, 1929 urteko kontsulten erregistro liburu bat gordetzen da gure artxiboan. Bertan, honako datu hauek zehazten dira: liburua maileguan eman den data, irakurlearen izen abizenak, liburuaren izenburua eta ordaindutako dirua. Bai, liburutegitik liburu bat ateratzen zenean oraindu behar zen, 10 zentimo hain zuzen. 10 zentimo ziren liburua astebetez etxean izateagatik, bi asterako bazen 20. Agian honek azaltzen du zergatik 1929 eta 1934 bitarteko erregistro liburu honetan beti 12-14 pertsona berdinak errepikatzen diren irakurle bezala. 10 zentimo poltsikoan izatea zorte oneko izatea zen garai batean ezin irakurketan gastatu.

Gaien inguruan berriz ikusi dugu hauek oso mugatuak zirela: nobelak, Gipuzkoako historia eta erlijioa. Udalak 1930 urte inguruan 52 libru erosi zitueneko zerrenda ere badugu. Denak aipatutako gaien ingurukuoak eta denak gaztelania hutsez.

Udalak sortutako liburutegia bazen ere dohaitza ugarirekin elikatua izan zen. Adibidez Luis Portu eta Rogelio Galdósek liburutegirako liburu sorta bana eman zituzten. Lehenengoak Juan F. Muñoz y Pabón idazlearen 10 liburu bildu zituen. Bigarrenak, argentinarra izatez, 62 liburu bidali zituen, denak Hego Amerikaren inguruko hainbat gaiei buruzkoak.

Nabarmentzekoa da, hala ere, “Círculo Tradicionalista”k 1927 urtean egindako dohaintza. 40 liburu eman zituen proiektuan zegoen liburutegi berrirako. Liburu hauen artean 3 ziren euskaraz idatziak (Gipuzkoako Kondaira, Zarauz eta bere kondaira eta Mendiburu Otoitz Gayak). Gainera, ehuneko handi batean foruak, Gipuzkoako herrien historia, hainbat ezagunen hitzaldiak eta bizitza, erlijioa eta udal kudeaketa zuten aztergai.

Amagoia Piá